شیوه‌های رونق تولید در سیره امام سجاد

به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، در بخش نخست این نوشتار به کنکاش در گفتار و رفتار معصومین به ویژه امام سجاد(ع) در حل مشکلات و معضلات اقتصادی جامعه پرداختیم.

گفته شد که با دقت در سیره ایشان اموری چون تقویت باورهای معنوی، فرهنگ‌سازی مدیریت مصرف، مبارزه با فساد اقتصادی و سرمایه‌داری تکاثری، توجه و تشویق به کار و کسب درآمد حلال از عواملی هستند که بر رونق تولید و مقاوم‌سازی اقتصاد تأثیر گذارند.‌‌

در بخش دوم و پایانی با کنکاش در صحیفه سجادیه به تشریح سایر عوامل مؤثر در این بخش می پردازیم.

‌5- فقرزدایی و عدالت‌گستری

در بینش اسلامی مالکیت خصوصی محترم شمرده شده ولی در کنار آن اصل توزیع عادلانه ثروت و درآمد نیز لحاظ شده است؛ از همین رو بر اموری چون انفاق، احسان، مساوات و ...تأکید شده است و در قرآن و روایات معصومین به فراوانی دیده می‌شود.

ازجمله این روایات، سخنی است از امام سجاد (‌ع) که می‌فرماید: «بلندمرتبه‌ترین شما و صاحب بهترین کاخ‌ها و بناها در بهشت کسی است که بهتر از دیگران پاسخگوی مشکل مؤمنان باشد و از همه کس با مستمندان بیشتر مواسات کند، زیرا که خدای متعال فردی از شما را به خاطر کلمه خوشی که با برادر مؤمن فقیرش می‌زند، بیشتر از مسیر هزار سال به بهشت نزدیک می‌کند، هر چند که از اهل عذاب در آتش دوزخ باشد، بنابراین احسان به برادران مؤمن را کوچک نشمارید که چنان سودی به شما خواهد داد که هیچ چیز جای آن را نگیرد.»(مجلسی، 1410 ق، ج 71، ص 308)

همچنین ایشان در فرازی از مناجات خود با خداوند این‌گونه دعا می‌کند: «خدایا هم‌نشینی با فقرا را در نظرم محبوب دار و مرا در هم‌نشینی با آنان به صبر نیکو یاری رسان.»(صحیفه سجادیه،1386، ص 161)‌

امام (‌ع) نه‌تنها در گفتار که در کردار خویش نیز به مبارزه و عدالت‌گستری اهتمام داشت و به فراخور عصر خویش به این اصل مهم پرداخت. ایشان دوست می‌داشت که بر سر سفره‌اش یتیمان و بیچارگان، ازکارافتادگان و مستمندانی که هیچ راهی برای ادامه زندگی ندارند، حضور پیدا کنند و خود شخصاً به دست مبارکش از آن‌ها پذیرایی می‌کرد، همان طوری که برای ایشان غذا و هیزم به پشت می‌گرفت و به خانه آن‌ها می‌برد و به ایشان می‌رساند و تا آنجا حال فقرا را رعایت می‌کرد و به ایشان توجه می‌فرمود که راضی نبود محصول درخت خرما را شب - به خاطر آنکه فقرا در آن وقت حضور نداشتند - جمع کند تا مبادا آن‌ها از استفاده آن محروم بمانند. (جمعی از نویسندگان، بی‌تا، ج 1، ص 210)‌

در سیره امام (‌ع‌) نکات قابل‌ملاحظه‌ای وجود دارد، ازجمله اینکه در روایت حتی خوش‌رویی و هم‌صحبتی با فقرا و همدردی با ایشان شامل بزرگ‌ترین پاداش‌ها می‌شود. به علاوه آنچه حضرت در مناجات با خداوند از او می‌خواهد به این مهم رهنمون می‌گردد که معاشرت نیکو با فقرا و عدم کراهت از هم‌نشینی با آن‌ها سبب می‌شود از واقعیت زندگی آنان آگاه شویم و مفهوم فقر و گرسنگی و نیازمندی را از نزدیک لمس کنیم و این خود زمینه‌ساز حرکت برای زدودن فقر از جامعه است. ‌

به علاوه این هم‌نشینی سبب ایجاد وحدت و انسجام در بین جامعه خواهد شد؛ چراکه نیازمندان می‌فهمند که دیگران نیز به فکر آنان و شرایط سخت زندگی‌شان هستند و همین اتحاد و انسجام خود مقاومت را در برابر سختی‌ها به‌ویژه ناملایمات اقتصادی افزایش می‌دهد. ‌

همچنین با توجه به فقرا و رفع نیازهای آنان هنگام بروز وضعیت سخت نیازهای مصرفی تمام آحاد برطرف می‌شود و در وضعیت معمولی اختلاف سطح مصرف بین قشر مرفه و محروم کم می‌گردد و درواقع تأمین نیازهای گوناگون غذایی، آموزشی و بهداشتی اقشار ضعیف، سرمایهٔ انسانی را تقویت کرده و دست‌مایه لازم برای رشد را فراهم می‌کند. این اقشار ضعیف پس از تأمین نیازهای ضروری‌شان تعادل روانی خود را بازمی‌یابند و امکان فعالیت برای آنان فراهم می‌شود و در مرحلهٔ بعد خود آنان و فرزندانشان بیشترین کمک را به رشد می‌کنند. (معصومی‌نیا، سبحانیان، 1391، ص 20)‌

در مقابل با افزایش فقر در جامعه افراد مستمند و ناتوان خود را در طبقه‌ای از جامعه می‌بینند که ثروتمندان و متولیان امر به فکر چاره‌جویی آنان نیستند، درنتیجه احساس مسئولیت آنان نسبت به ذخایر جامعه، مصلحت‌اندیشی بر آنان و استحکام نهادهای آن کاهش یافته و بعضاً منشأ برخی ناهنجاری‌های اجتماعی نظیر اعتیاد، فساد، سرقت، کلاه‌برداری که هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی دارد، خواهد شد. (امامی، 1392، ص 16)‌

به‌طورکلی می‌توان گفت برقراری عدالت به‌ویژه عدالت اقتصادی باعث می‌شود تعهد مردم به نظام و هم‌چنین مقاومت آن‌ها در یک نظام عادلانه افزایش یابد. (خانباشی، 1393، ص 90)‌

‌6-شناسایی تاکتیک دشمن در حوزه جنگ اقتصادی و مقابله با آن

در زمان امام سجاد(‌ع‌) دستگاه بنی‌امیه سرکشی، آسایش‌طلبی، اسراف، به هدر دادن اموال بیت‌المال و قطع روزی و عطای دوستان علی(‌ع‌) و خانواده شهیدانی که مورد خشم حکومت بودند را شیوه خود در حکومت‌داری قرار داده بود. در چنین شرایطی امام در برابر سوءاستفاده حکومت از مشکل اقتصادی مردم می‌ایستد و اجازه نمی‌دهد که ستمگران، نیازمندان و مصیبت‌دیدگان به‌ویژه سرکوب‌شدگان را از طریق ثروتی که چپاول کرده‌اند و در اختیار دارند به پایگاه‌های خود جذب نمایند و یا حتی آنان را به ارتکاب فساد و جنایت وادارند ونیز نمی‌گذارد که سیاست تطمیع پس از گرسنگی دادن اجرا شود. (حسینی جلالی،1382، ص 163 و 164)‌

از این حرکت سیاسی امام می‌توان نتیجه گرفت که شناسایی حربه‌های دشمن_ که به جهت ضربه زدن به اقتصاد کشور و کاهش مقاومت مردم و به زانو درآوردن آن‌هاست (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از پژوهشگران و مسئولان شرکت‌های دانش‌بنیان، 8/5/1391) و مقابله با آن اصلی بسیار مهم است؛ زیرا اقتصادی مقاومتی است که با مقاومت در برابر کارشکنی و خباثت دشمن همراه باشد و در برابر ترفندهای دشمنان که همیشگی و به شکل‌های گوناگون خواهد بود، کمتر آسیب ببیند و اختلال پیدا کند. (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیئت دولت،2/6/91.) و این مهم محقق نمی‌شود مگر اینکه حربه‌های اقتصادی دشمن به‌موقع شناسایی شود و خلأهای موجود رفع گردد.‌

‌7-استقلال اقتصادی، خودکفایی

امام سجاد (‌ع‌) در مناجات خود با خداوند عدم وابستگی به فاسقان را طلب می‌کند و می‌فرماید: خدایا مرا از طلب آنچه در اختیار فاسقان است دور ساز (صحیفه سجادیه،1386، ص 279 و 280) و برای هیچ بدکار و کافری منت بر من و لطف به من قرار مده و مرا نیازمند آن‌ها مکن. (صحیفه سجادیه،1386، ص 121)‌

امام (ع) در این دعا به نکته‌ای مهم و اساسی در دستیابی به اقتصاد مقاومتی اشاره می‌کند و آن استقلال اقتصادی و بی‌نیازی از فاسقان و کافران است؛ چراکه اگر استقلال اقتصادی جامعه‌ای تحقق پیدا نکند و در مسئله اقتصاد نتواند خودش تصمیم بگیرد و روی پای خود بایستد، استقلال سیاسی این کشور تحقق پیدا نمی‌کند و اگر استقلال سیاسی جامعه‌ای محقق نشد بقیه حرف‌ها جز حرف چیز دیگری نیست. (بیانات مقام معظم رهبری در اجتماع کارگران و کارخانه‌های تولیدی دارو پخش،10/2/91)‌

لازمهٔ استقلال اقتصادی، خودکفایی در کالاهای ضروری و استراتژیک است. جامعه‌ای که در این امور به دشمنان نیازمند باشد، هیچ گاه نمی‌تواند سخن از استقلال به میان آورد. زیرا قدرت‌های بزرگ و کشورهای پیشرفته صنعتی گه گاهی از کالاهای ضروری به‌صورت سلاحی برای تسلیم کشورهای جهان سوم در برابر خواسته‌ها و سیاست‌های خود استفاده می‌کنند (خلیلیان اشکذری،1390، ص 109) تا آن‌ها را به ذلت و خواری بکشانند، در حالی که سید الساجدین (‌ع) از پذیرش ذلت و خواری بر حذر می‌دارد و می‌فرماید: «دوست ندارم در برابر پذیرش لحظه‌ای ذلت، شتران سرخ مو و گران‌قیمت نصیب من شود.»(صدوق، 1382، ج 1، ص 43)‌

از همین رو در تعالیم اسلامی بر کشاورزی و دام‌پروری که تأمین‌کننده مواد ضروری و حیاتی جامعه است، بسیار تأکید شده است. در سیره امام سجاد (‌ع‌) توجه به این مهم آشکار است. همان طوری که قبلاً گفته شد ایشان پانصد اصله نخل داشت (صابری یزدی،1375، ص 284) و می‌فرمود: «من برای کسب درآمد کشاورزی نمی‌کنم؛ بلکه برای اینکه فقیر و نیازمند از ثمره آن بهره‌مند شود...»(طوسی،1414 ق، ص 688)‌

البته باید توجه داشت که خودکفایی به این معنا نیست که کشورها می‌توانند همه نیازمندی‌های خویش را خود تأمین کنند، امام سجاد(‌ع‌) نیز به این امر توجه داشته و هنگامی که مردی در حضور ایشان عرض کرد: «بارالها مرا از خلق خود بی‌نیاز کن فرمود: این چنین نیست همانا مردم به یکدیگر وابسته و نیازمندند ولی بگو بارالها مرا از خلق بد خود دور ساز.»(حرانی،1404 ق، ص 258)‌

نکته مهمی که می‌توان از بیان امام(‌ع‌) استفاده کرد این است که مردم و کشورها به یکدیگر نیازمندند؛ چراکه تمام عوامل تولید همه کالاها در هیچ کشوری جمع نمی‌شود، به علاوه تولید همه کالاهای مورد نیاز مقرون‌به‌صرفه نیست، لذا کشورها می‌توانند از طریق تجارت بین‌الملل اگر عادلانه باشد، دادوستد کنند. اما تجارت بین‌المللی زمانی عادلانه می‌شود که فروشندگان و خریداران توانایی‌شان یکسان و نیازشان به کالاهای یکدیگر به یک اندازه و نیازها متقابل باشد تا در صورت تحمیل شرایط از یک طرف، کشور مقابل، خود نیاز خویش را تأمین کند. این در حالی است که دولت‌های استکباری که مصداقی از خلق بد در فرمایش امام سجاد(‌ع) هستند، تلاش می‌کنند تا تجارت عادلانه بین‌الملل محقق نشود. (مهدوی عادلی، 1380، ج 2، ص 544 و 545) بنابراین آنچه امروز مهم است استقلال اقتصادی و عدم وابستگی است که در سایه توجه ویژه به تولیدات داخلی حاصل می‌شود.‌

‌8- سرمایه‌گذاری، اولویت‌بندی در هزینه‌ها، بهره‌وری

یکی از راه‌های مهم و صحیح بهره‌برداری از مال که در استقلال اقتصادی، خودکفایی و ریشه‌کن کردن فقر و محرومیت نقش اساسی ایفا می‌کند، به جریان انداختن ثروت در کارهای تولیدی و سرمایه‌گذاری در این جهت است. امام سجاد (‌ع) در بیانی به این نکته اشاره کرده، می‌فرماید: «حق مال آن است که آن را جز از راه حلال به دست نیاوری و جز در راه حلال خرج نکنی و آن را از جاهایی که مناسب هزینه گذاری است دریغ نداری.»(مجلسی،1410 ق، ج 71، ص 17)‌

در مقابل راکد گذاشتن ثروت، یعنی ذخیره کردن آن کاری نکوهیده است؛ زیرا موجب زیان می‌شود و ممکن است ارزش آن سقوط کند، درنتیجه سبب رکود بازار اسلامی شود، در حالی که اگر سرمایه به گردش درآید و به بهره‌دهی رسانده شود تمامی این زیان‌ها به سود تبدیل خواهد شد. (حسینی جلالی،1382، ص 163) از همین رو امام سجاد (‌ع‌) می‌فرماید مال را به بهره‌دهی رساندن کمال جوانمردی است. (حرانی،1404 ق، ص 390)‌

درواقع تعالیم اسلامی با این‌گونه بیانات، با ذخیره کردن پول مبارزه کرده و آن را مشمول مالیات قرار داده و مردم را تشویق به مصرف پول در زمینه‌های تولیدی و مصرفی کرده است. (حرانی،1404 ق، ص 390)‌

اما نکته بسپار مهم در سرمایه‌گذاری و هزینه کردن اولویت‌بندی است. امام سجاد (‌ع‌) در بیانی رعایت اهم و مهم در تخصیص درآمد را خاطرنشان می‌شود و می‌فرماید: «اگر وارد بازار شوم و با من درهم‌هایی باشد که با آن برای خانواده‌ام گوشت تهیه کنم در حالی که آن‌ها به‌شدت به آن نیازمند می‌باشند نزد من محبوب‌تر است از اینکه برده‌ای را آزاد کنم. (کلینی،1362، ج 4، ص 14؛ مجلسی، 1410 ق، ج 64، ص 66)‌

در حوزه زندگی شخصی، فرد با رعایت اصل اهم و مهم در تخصیص درآمد، از هزینه کردن در امور تجملی و موارد غیرضروری جلوگیری می‌کند و در خرید خود اولویت را بر تهیه تولیدات داخلی قرار می‌دهد. در سطح کلان مسئولین سرمایه‌ها را به سمت کالاهای تولیدی و رونق کسب و کار روانه می‌کنند، تولیدکنندگان به تولید کالاهای ضروری و مورد نیاز اهتمام پیدا می‌کنند و از تولید لوازم تجملی اجتناب می‌نمایند.‌

نتایج

تحقق رونق تولید و اقتصاد اسلامی که ملزومات آن در قرآن و سیره معصومین (‌ع‌) ازجمله سیره امام سجاد (‌ع) به‌وضوح یافت می‌شود، راه‌حل مشکلات اقتصادی جامعه بشری است.‌

با دقت در رفتار و گفتار امام سجاد (‌ع) برای تحقق رونق تولید و اقتصاد مقاومتی که گونه‌ای از اقتصاد اسلامی است، اموری چون: تقویت باورهای معنوی، فرهنگ‌سازی مدیریت مصرف، مبارزه با فساد اقتصادی و سرمایه‌داری تکاثری، توجه به اشتغال و کسب درآمد حلال، فقرزدایی و عدالت‌گستری، شناسایی تاکتیک دشمن در حوزه جنگ اقتصادی و مقابله با آن، استقلال اقتصادی، خودکفایی، تشویق به سرمایه‌گذاری، اولویت‌بندی در هزینه‌ها و بهره‌وری را مؤثر می‌یابیم.‌

پیشنهادها

‌1.‌        تقویت باورهای معنوی و فرهنگ‌سازی مدیریت مصرف، فرهنگ‌سازی ارزشمندی کار و مطرود بودن بیکاری از طریق خانواده‌ها، همچنین برنامه‌ریزی صحیح آموزشی در این زمینه در نظام آموزش و پرورش به علاوه تقویت این امر از طریق رسانه به‌ویژه صداوسیما.‌

‌2.‌        حمایت مسئولین از کارآفرینان و کارهای تولیدی از طریق ارائه تسهیلات و تشویق مردم به سرمایه‌گذاری در کارهای تولیدی.‌

‌3.‌        توجه به استغنای داخلی در نیازمندی‌های اساسی کشور به‌ویژه مواد غذایی و دارویی ‌

‌4.‌        فرهنگ‌سازی مصرف تولیدات داخلی به‌ویژه از طریق خانواده‌ها، آموزش و پرورش و رسانه‌ها.‌

‌5.‌        خلأهای قانونی که موجب سوءاستفاده مفسدان اقتصادی می‌شود شناسایی و قوانین مناسب تصویب گردد. قوه مجریه تمام اهتمام خود را در جهت اجرای قوانین مصوب برای پیشگیری از فساد اقتصادی مبذول دارد. همچنین مدیران و مسئولان متعهد و با ایمان منصوب نماید. به علاوه قوه قضاییه در شناسایی و محاکمه مفسدان اقتصادی بدون هیچ ملاحظه‌ای اقدام کند.‌/9314/ی703/س

زهره مرادیان

منابع

‌1.‌        امامی محمد (1392)، استفاده بهینه در آموزه‌های اسلامی و نقش آن در اقتصاد مقاومتی، میراث طاها، پیش‌شماره 2.‌

‌2.‌        انصاری جعفر (1382)، مبانی اقتصاد از دیدگاه قرآن، معرفت، ش 66.‌

‌3.‌        ایروانی جواد (1390)، اخلاق اقتصادی از دیدگاه قرآن و حدیث، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی، چاپ دوم.‌

‌4.‌        ایروانی جواد و دیگران (1389)، اصلاح الگوی مصرف از نگاه اسلام، مشهد: دانشگاه رضوی،.‌

‌5.‌        بروجردی طباطبایی حسین (1386)، جامع احادیث شیعه، تهران: فرهنگ سبز. ‌

‌6.‌        ابن منظور ابوالفضل (1414 ق)، لسان العرب، بیروت، لبنان: دارالفکر، چاپ سوم.‌

‌7.‌        بیانات مقام معظم رهبری در اجتماع کارگران و کارخانه‌های تولیدی دارو پخش،10/2/91.‌

‌8.‌        بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اقشار مردم،19/10/1380‌

‌9.‌        بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از پژوهشگران و مسئولان شرکت‌های دانش‌بنیان، 8/5/1391‌

‌10.‌      بیانات مقام معظم رهبری در دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیئت دولت،2/6/91.‌

‌11.‌      جمعی از نویسندگان (بی‌تا)، دانشنامه امام سجاد علیه‌السلام، بی‌جا، پایگاه تخصصی عاشورا.‌

‌12.‌      حرانی ابن شعبه (1404 ق)، تحف العقول، ترجمه بهراد جعفری، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم.‌

‌13.‌      حر عاملی محمد بن حسن (1409 ق)، وسائل الشیعه، قم، آل البیت.‌

‌14.‌      حسینی جلالی محمدرضا (1382)، جهاد امام سجاد (‌ع‌)، ترجمهٔ موسی دانش، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.‌

‌15.‌      حکیمی محمد (1388)، امام رضا (‌ع)، زندگی و اقتصاد، مشهد: به نشر.‌

‌16.‌      حکیمی محمدرضا و دیگران (1380)، الحیاه، ترجمه احمد آرام، تهران: فرهنگ اسلامی.‌

‌17.‌      خانباشی محمد (1393)، رویکرد فرهنگی – اجتماعی به مفهوم اقتصاد مقاومتی، کار و جامعه، ش 171.‌

‌18.‌      خلیلیان اشکذری محمد جمال (1390)، شاخص‌های توسعهٔ اقتصادی، قم: موسسه امام خمینی.‌

‌19.‌      خلیلیان اشکذری محمد جمال (1381 ش)، فرهنگ اسلامی و توسعهٔ اقتصادی، قم: امام خمینی.‌

‌20.‌      راغب اصفهانی محمد (1412 ق)، مفردات الفاظ قرآن، لبنان، سوریه، دارالعلم.‌

‌21.‌      صابری یزدی علیرضا (1375)، الحکم الزاهره، ترجمه محمدرضا انصاری، قم: تبلیغات اسلامی، چاپ دوم.‌

‌22.‌      صحیفه سجادیه (1386)، ترجمه حسین استاد ولی، قم: الهادی، چاپ سوم.‌

‌23.‌      صدوق محمد (1382)، خصال، ترجمه یعقوب جعفری، قم: نسیم کوثر.‌

‌24.‌      طباطبایی محمدحسین (1407 ق)، المیزان: ترجمهٔ محمدباقر موسوی همدانی، قم: جامعه مدرسین.‌

‌25.‌      طوسی محمد بن حسن (1414 ق)، امالی، قم: دارالثقافه.‌

‌26.‌      قرائتی محسن (1386 ش)، معاد، تهران، درس‌هایی از قران، چاپ چهارم.‌

‌27.‌      کلینی محمد بن یعقوب (1362)، اصول کافی، تهران، دارالکتاب الاسلامیه، چاپ دوم.‌

‌28.‌      مجلسی محمدباقر (1410 ق)، بحارالانوار، تهران: دارالکتب الاسلامیه.‌

‌29.‌      مجلسی محمدباقر (1404 ق)، مرآه العقول فی شرح اخبار آل الرسول، تهران: دارالکتب الاسلامیه.‌

‌30.‌      محبی فاطمه، زهره سمیعی (1380)، آسیب‌شناسی اجتماعی زنان (بحران ازدواج) کتاب زنان، ش 13.‌

‌31.‌      محمدی ری‌شهری محمد (1382)، توسعهٔ اقتصادی بر پایهٔ قرآن و حدیث، ترجمه ابوالقاسم حسینی، قم: دارالحدیث.‌

‌32.‌      محنت‌فر یوسف (1387 ش)، فساد اقتصادی و چگونگی مبارزه با آن در فرایند توسعهٔ اقتصادی، همایش اقتصاد اسلامی و توسعه 18 و 19، بی‌جا..‌

‌33.‌      معصومی نیا، غلامعلی (1390)، اخلاق معیشت، پژوهش‌نامه اخلاق، ش 12.‌

‌34.‌      معصومی نیا غلامعلی (1386)، اخلاق اقتصادی (مبانی بینشی، آموزه‌ها و آثار)، اقتصاد اسلامی، ش ۲۶.‌

‌35.‌      معصومی نیا غلامعلی (1391)، محمدهادی سبحانیان، تأثیر ارزش‌های اخلاقی اسلام بر تخصیص اقتصادی، اقتصاد اسلامی، ش 48.‌

‌36.‌      مهدوی عادلی محمدحسین (1380)، نقش فرهنگ اسلامی در راه رسیدن به استقلال اقتصادی و استغنای صنعتی، مجموعه مقالات فارسی دومین مجمع بررسی اقتصاد اسلامی (عدالت اجتماعی و توسعه)، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. ‌

‌37.‌      میرمعزی حسین (1391)، نظام اقتصادی اسلام و مبانی اهداف، اصول رهبری و اخلاق، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ دوم.‌

‌38.‌      نراقی احمد (۱۳۹۲)، معراج السعاده، قم، آیین دانش، چاپ سوم.‌

‌39.‌      نوری حسین (1408 ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت لبنان: آل البیت.‌

‌40.‌     هاشمی محمود (1372)، مشخصات اقتصاد اسلامی، مجموعه مقالات فارسی دومین مجمع بررسی‌های اقتصاد اسلامی (کلیات اقتصاد اسلامی)، زیر نظر محمد واعظ زاده خراسانی، مشهد: آستان قدس رضوی.‌