پندهای لقمان به فرزندش

نام لقمان، دو بار در قرآن آمده است و سوره ای از قرآن به نام او می باشد. در این سوره، نصایحی از لقمان به فرزندش، ذکر شده است. در روایات نیز نصیحت های دیگری هم ذکر شده است که بسیار آموزنده است. آنچه می آید برخی از نصایح لقمان به فرزندش بنا بر نقل روایات می باشد.

(1) مِنْ وَصِیَّةِ لُقْمَانَ لِابْنِهِ قَالَ:

یَا بُنَیَّ لَا یَکُنِ الدِّیکُ أَکْیَسَ مِنْکَ وَ أَکْثَرَ مُحَافَظَةً عَلَى الصَّلَوَاتِ أَ لَا تَرَاهُ عِنْدَ کُلِّ صَلَاةٍ یُؤَذِّنُ لَهَا وَ بِالْأَسْحَارِ یُعْلِنُ بِصَوْتِهِ وَ أَنْتَ نَائِمٌ

وَ قَالَ: یَا بُنَیَّ مَنْ لَا یَمْلِکْ لِسَانَهُ یَنْدَمْ وَ مَنْ یُکْثِرِ الْمِرَاءَ یُشْتَمْ وَ مَنْ یَدْخُلْ مَدَاخِلَ السَّوْءِ یُتَّهَمْ وَ مَنْ یُصَاحِبْ صَاحِبَ السَّوْءِ لَا یَسْلَمْ وَ مَنْ یُجَالِسِ الْعُلَمَاءَ یَغْنَمْ یَا بُنَیَّ لَا تُؤَخِّرِ التَّوْبَةَ فَإِنَّ الْمَوْتَ یَأْتِی بَغْتَةً.

یَا بُنَیَّ اجْعَلْ غِنَاکَ فِی قَلْبِکَ وَ إِذَا افْتَقَرْتَ فَلَا تُحَدِّثِ النَّاسَ بِفَقْرِکَ فَتَهُونَ عَلَیْهِمْ وَ لَکِنِ اسْأَلِ اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ

یَا بُنَیَّ کَذَبَ مَنْ یَقُولُ الشَّرُّ یُقْطَعُ بِالشَّرِّ أَ لَا تَرَى أَنَّ النَّارَ لَا تُطْفَأُ بِالنَّارِ وَ لَکِنْ بِالْمَاءِ وَ کَذَلِکَ الشَّرُّ لَا یُطْفَأُ إِلَّا بِالْخَیْرِ

یَا بُنَیَّ لَا تُشْمِتْ بِالْمُصَابِ وَ لَا تُعَیِّرِ الْمُبْتَلَى وَ لَا تَمْنَعِ الْمَعْرُوفَ فَإِنَّهُ ذَخِیرَةٌ لَکَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ

یَا بُنَیَّ ثَلَاثَةٌ تَجِبُ مُدَارَاتُهُمْ الْمَرِیضُ وَ السُّلْطَانُ وَ الْمَرْأَةُ وَ کُنْ قَنِعاً تَعِشْ غَنِیّاً وَ کُنْ مُتَّقِیاً تَکُنْ عَزِیزاً

یَا بُنَیَّ مِنْ حِینَ سَقَطْتَ مِنْ بَطْنِ أُمِّکَ اسْتَدْبَرْتَ الدُّنْیَا وَ اسْتَقْبَلْتَ الْآخِرَةَ وَ أَنْتَ فِی کُلِّ یَوْمٍ إِلَى مَا اسْتَقْبَلْتَ أَقْرَبُ مِنْکَ إِلَى مَا اسْتَدْبَرْتَ فَتَزَوَّدْ لِدَارٍ أَنْتَ مُسْتَقْبِلُهَا وَ عَلَیْکَ بِالتَّقْوَى فَإِنَّهُ أَرْبَحُ التِّجَارَاتِ وَ إِذَا أَحْدَثْتَ ذَنْباً فَأَتْبِعْهُ بِالاسْتِغْفَارِ وَ النَّدَمِ وَ الْعَزْمِ عَلَى تَرْکِ الْعَوْدِ لِمِثْلِهِ وَ اجْعَلِ الْمَوْتَ نُصْبَ عَیْنَیْکَ وَ الْوُقُوفَ بَیْنَ یَدَیْ خَالِقِکَ وَ تَمَثَّلْ شَهَادَةَ جَوَارِحِکَ عَلَیْکَ بِعَمَلِکَ وَ الْمَلَائِکَةِ الْمُوَکَّلِینَ بِکَ تَسْتَحِی مِنْهُمْ وَ مِنْ رَبِّکَ الَّذِی هُوَ مُشَاهِدُکَ وَ عَلَیْکَ بِالْمَوْعِظَةِ فَاعْمَلْ بِهَا فَإِنَّهَا عِنْدَ الْعَاقِلِ أَحْلَى مِنَ الْعَسَلِ الشَّهْدِ وَ هِیَ عَلَى السَّفِیهِ أَشَقُّ مِنْ صُعُودِ الدَّرَجَةِ عَلَى الشَّیْخِ الْکَبِیرِ وَ لَا تَسْمَعِ الْمَلَاهِیَ فَإِنَّهَا تُنْسِیکَ الْآخِرَةَ وَ لَکِنِ احْضُرِ الْجَنَائِزَ وَ زُرِ الْمَقَابِرَ وَ تَذَکَّرِ الْمَوْتَ وَ مَا بَعْدَهُ مِنَ الْأَهْوَالِ فَتَأْخُذُ حِذْرَکَ

یَا بُنَیَّ اسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنْ شِرَارِ النِّسَاءِ وَ کُنْ مِنْ خِیَارِهِنَّ عَلَى حَذَرٍ

یَا بُنَیَّ لَا تَفْرَحْ عَلَى ظُلْمِ أَحَدٍ بَلِ احْزَنْ عَلَى ظُلْمِ مَنْ ظَلَمْتَهُ

یَا بُنَیَّ الظُّلْمُ ظُلُمَاتٌ وَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَسَرَاتٌ وَ إِذَا دَعَتْکَ الْقُدْرَةُ عَلَى ظُلْمِ مَنْ هُوَ دُونَکَ فَاذْکُرْ قُدْرَةَ اللَّهِ عَلَیْکَ

یَا بُنَیَّ تَعَلَّمْ مِنَ الْعُلَمَاءِ مَا جَهِلْتَ وَ عَلِّمِ النَّاسَ مَا عَلِمْتَ تُذْکَرْ بِذَلِکَ فِی الْمَلَکُوتِ

یَا بُنَیَّ أَغْنَى النَّاسِ مَنْ قَنِعَ بِمَا فِی یَدَیْهِ وَ أَفْقَرُهُمْ مَنْ مَدَّ عَیْنَیْهِ إِلَى مَا فِی أَیْدِی النَّاسِ وَ عَلَیْکَ یَا بُنَیَّ بِالْیَأْسِ عَمَّا فِی أَیْدِی النَّاسِ وَ الْوُثُوقِ بِوَعْدِ اللَّهِ وَ اسْعَ فِیمَا فَرَضَ عَلَیْکَ وَ دَعِ السَّعْیَ فِیمَا ضَمِنَ لَکَ وَ تَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فِی کُلِّ أُمُورِکَ یکفیک [یَکْفِکَ] وَ إِذَا صَلَّیْتَ فَصَلِّ صَلَاةَ مُوَدِّعٍ تَظُنُّ أَنْ لَا تَبْقَى بَعْدَهَا أَبَداً وَ إِیَّاکَ مَا تَعْتَذِرُ مِنْهُ فَإِنَّهُ لَا یُعْتَذَرُ مِنْ خَیْرٍ وَ أَحِبَّ لِلنَّاسِ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِکَ وَ اکْرَهْ لَهُمْ مَا تَکْرَهُ لِنَفْسِکَ وَ لَا تَقُلْ مَا لَمْ تَعْلَمْ وَ اجْهَدْ أَنْ یَکُونَ الْیَوْمَ خَیْراً لَکَ مِنْ أَمْسِ وَ غَداً خَیْراً لَکَ مِنَ الْیَوْمِ فَإِنَّهُ مَنِ اسْتَوَى یَوْمَاهُ فَهُوَ مَغْبُونٌ وَ مَنْ کَانَ یَوْمُهُ شَرّاً مِنْ أَمْسِهِ فَهُوَ مَلْعُونٌ وَ ارْضَ بِمَا قَسَمَ اللَّهُ لَکَ فَإِنَّهُ سُبْحَانَهُ یَقُولُ أَعْظَمُ عِبَادِی ذَنْباً مَنْ لَمْ یَرْضَ بِقَضَائِی وَ لَمْ یَشْکُرْ نَعْمَائِی وَ لَمْ یَصْبِرْ عَلَى بَلَائِی‏.[1]

پسر جان! خروس از تو زیرک‏تر نباشد و نگهداریش به نماز از تو بیشتر نباشد. آیا نمى‏بینى آن را در سحرها و هنگامى که براى نماز اذان گفته مى‏شود، صدایش را بلند مى‏کند و حال این که تو در خوابى.

(و فرمود:) پسر جان! هر کس مالک زبانش نباشد پشیمان مى‏شود. هر کس جدال زیاد کند فحش مى‏شنود. هر کس در جاهاى بد برود تهمت زده مى‏شود. هر کس همراه رفیق بد باشد سالم نمى‏ماند. هر کس با دانشمندان همنشینی کند غنیمت دانش می برد و دانشمند مى‏شود.

پسر جان! توبه را عقب نینداز؛ زیرا که مرگ ناگهان فرا مى‏رسد.

پسر جان! بى‏نیازى خویش را در دلت قرار ده و هر گاه فقیر و نیازمند شدى فقر خود را به مردم مگو که به دیده‏ حقارت و کوچکى بر تو نگاه کنند؛ ولى از فضل خدا بخواه آنچه را که نیاز دارى.

پسر جان! دروغ گفته است کسى که گفته شر و فتنه را با فتنه و شر باید خواباند؛ مگر نمى‏بینى که آتش، آتش را خاموش نمى‏کند، بلکه آتش با آب خاموش مى‏شود و همچنین شر جز با خیر خاموش نمى‏شود.

پسر جان! به گرفتارى‏هاى دیگران شاد مشو و گرفتاران را سرزنش مکن و مانع از خوبی ها مشو؛ زیرا که آنها پس اندازند براى تو در دنیا و آخرت.

پسر جان! با سه طایفه واجب است که خدا را سازش کنى:

یکى: مریض، دوم: سلطان، سوم: زن.

با قناعت زندگى کن که همیشه ثروتمند و بى‏نیاز باشى پرهیزکار باشى که همیشه عزیز باشى.

پسر جان! همانا تو از هنگامى که از مادر متولد شدى دنیا به تو پشت کرد و آخرت رو به تو آورد و تو هر روز به آخرت نزدیک می شوى و از دنیا دور می گردى؛ پس توشه برگیر براى خانه‏اى که رو به تو مى‏آورد. بر تو باد به پرهیزکارى؛ زیرا که سودمندترین بازرگانی ها است‏ و هر گاه گناه تازه‏اى انجام می دهى بی درنگ از خدا طلب آمرزش کن و پشیمان شو و تصمیم بگیر که مانند آن گناه را انجام ندهى. همیشه مرگ را پیش دو چشمت، مجسم کن و آن روز را که در پیشگاه پروردگار بایستى در نظر بگیر که اعضاى تو گواهى دهند به کردار تو و بر ضرر تو در آن روز فرشتگان موکل بر تو نیز گواهى دهند به کردار بد تو، و تو از آنان و پروردگارى که ناظر کردارت بود شرم می کنى و خجالت می کشى. و بر تو باد به پند و اندرز و عمل کردن به آنها. عمل کن که در پیش خردمند، شیرین‏تر از عسل است؛ ولى بر نادان سخت‏تر است از بالا رفتن پیرمردى بر فراز قله‏ى کوه. و گوش به لهو و لعب مده که آخرت را از یاد تو می برند؛ ولى به تشییع جنازه برو. به زیارت اهل قبور نیز برو. به یاد مرگ و ترس و بیم هاى بعد از مرگ باش و بترس.

پسر جان! پناه به خدا بِبَر از شر زنان و از خوبان آنان بر حذر باش.

پسر جان! به ستم کردن هیچ کس شاد مباش؛ بلکه افسرده خاطر باش از ستمى که بر دیگران مى‏کنى. پسر جان! ستم کردن، تاریکى روز قیامت است و ستم روز قیامت باعث حسرت، و اندوه باشد و هر گاه که نیرو و قدرتت، تو را وادار به ستم به زیردستان مى‏کند به یاد آور از قدرت و نیروى خدا بر خودت.

پسر جان! یاد بگیر از دانشمندان آنچه را که نمی دانى و به مردم یاد بده آنچه را که نمی دانند تا در این عمل، تو را در ملکوت یادآورى کنند.

پسر جان! داراترین مردم کسى است که به آنچه در دست دارد قناعت کند و فقیرترین مردم کسى است که چشمش را به سوى آنچه که در دست‏ مردم است بکشد و ناامید باش از آنچه که در دست مردم است و اطمینان داشته باش به آنچه که خدا وعده فرموده است.

کوشش کن در آنچه که خدا بر تو واجب کرده و کوشش زیاد مکن در باره‏ روزى که خدا براى تو ضمانت کرده و در تمام کارها به خدا توکل کن که تو را کفایت می کند و هر گاه نماز می خوانى مانند کسى که وداع و خداحافظى می کند نماز بخوان؛ به طورى که گمان کنى که آخرین نماز تو است و بپرهیز از انجام دادن عملى که از آن پوزش‏طلبى؛ زیرا کار خیر، نیازى به پوزش ندارد و هر چه را که براى خویشتن دوست دارى براى مردم دوست دار. هر چه را که خودت را ناخوشایند است براى مردم ناخوش بدار. آنچه را که نمی دانى مگو. کوشش کن که امروز تو، برایت از دیروزت بهتر باشد و فردایت نیز از امروزت بهتر باشد؛ زیرا که هر کس دو روزش یکسان باشد او مغبون است و کلاه سرش رفته و هر کس امروزش از دیروزش بدتر باشد ملعون است.

به آنچه که خدا براى تو مقدر کرده خشنود باش؛ زیرا که خداى سبحان می فرماید: گناهکارترین بندگانم آن کس است که راضى و خشنود به قضاى من نباشد و سپاسگزارى نعمت هایم را نکند، و بر بلاهایم صبر ننماید.


(2) أَبِی عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ:

إِذَا سَافَرْتَ مَعَ قَوْمٍ فَأَکْثِرِ اسْتِشَارَتَکَ إِیَّاهُمْ فِی أَمْرِکَ وَ أُمُورِهِمْ وَ أَکْثِرِ التَّبَسُّمَ فِی وُجُوهِهِمْ وَ کُنْ کَرِیماً عَلَى زَادِکَ وَ إِذَا دَعَوْکَ فَأَجِبْهُمْ وَ إِذَا اسْتَعَانُوا بِکَ فَأَعِنْهُمْ وَ اغْلِبْهُمْ بِثَلَاثٍ بِطُولِ الصَّمْتِ وَ کَثْرَةِ الصَّلَاةِ وَ سَخَاءِ النَّفْسِ بِمَا مَعَکَ مِنْ دَابَّةٍ أَوْ مَالٍ أَوْ زَادٍ وَ إِذَا اسْتَشْهَدُوکَ عَلَى الْحَقِّ فَاشْهَدْ لَهُمْ وَ اجْهَدْ رَأْیَکَ لَهُمْ إِذَا اسْتَشَارُوکَ ثُمَّ لَا تَعْزِمْ حَتَّى تَثَبَّتَ وَ تَنْظُرَ وَ لَا تُجِبْ فِی مَشُورَةٍ حَتَّى تَقُومَ فِیهَا وَ تَقْعُدَ وَ تَنَامَ وَ تَأْکُلَ وَ تُصَلِّیَ وَ أَنْتَ مُسْتَعْمِلٌ فِکْرَکَ وَ حِکْمَتَکَ فِی مَشُورَتِهِ فَإِنَّ مَنْ لَمْ یُمْحِضِ النَّصِیحَةَ لِمَنِ اسْتَشَارَهُ سَلَبَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى رَأْیَهُ وَ نَزَعَ عَنْهُ الْأَمَانَةَ وَ إِذَا رَأَیْتَ أَصْحَابَکَ یَمْشُونَ فَامْشِ مَعَهُمْ وَ إِذَا رَأَیْتَهُمْ یَعْمَلُونَ فَاعْمَلْ مَعَهُمْ وَ إِذَا تَصَدَّقُوا وَ أَعْطَوْا قَرْضاً فَأَعْطِ مَعَهُمْ وَ اسْمَعْ لِمَنْ هُوَ أَکْبَرُ مِنْکَ سِنّاً وَ إِذَا أَمَرُوکَ بِأَمْرٍ وَ سَأَلُوکَ فَقُلْ نَعَمْ وَ لَا تَقُلْ لَا فَإِنَّ لَا عِیٌّ وَ لُؤْمٌ وَ إِذَا تَحَیَّرْتُمْ فِی طَرِیقِکُمْ فَانْزِلُوا وَ إِذَا شَکَکْتُمْ فِی الْقَصْدِ فَقِفُوا وَ تَآمَرُوا وَ إِذَا رَأَیْتُمْ شَخْصاً وَاحِداً فَلَا تَسْأَلُوهُ عَنْ طَرِیقِکُمْ وَ لَا تَسْتَرْشِدُوهُ فَإِنَّ الشَّخْصَ الْوَاحِدَ فِی الْفَلَاةِ مُرِیبٌ لَعَلَّهُ أَنْ یَکُونَ عَیْناً لِلُّصُوصِ أَوْ یَکُونَ هُوَ الشَّیْطَانَ الَّذِی حَیَّرَکُمْ وَ احْذَرُوا الشَّخْصَیْنِ أَیْضاً إِلَّا أَنْ تَرَوْا مَا لَا أَرَى فَإِنَّ الْعَاقِلَ‏ إِذَا أَبْصَرَ بِعَیْنِهِ شَیْئاً عَرَفَ الْحَقَّ مِنْهُ وَ الشَّاهِدُ یَرَى مَا لَا یَرَى الْغَائِبُ یَا بُنَیَّ وَ إِذَا جَاءَ وَقْتُ صَلَاةٍ فَلَا تُؤَخِّرْهَا لِشَیْ‏ءٍ وَ صَلِّهَا وَ اسْتَرِحْ مِنْهَا فَإِنَّهَا دَیْنٌ وَ صَلِّ فِی جَمَاعَةٍ وَ لَوْ عَلَى رَأْسِ زُجٍّ وَ لَا تَنَامَنَّ عَلَى دَابَّتِکَ فَإِنَّ ذَلِکَ سَرِیعٌ فِی دَبَرِهَا وَ لَیْسَ ذَلِکَ مِنْ فِعْلِ الْحُکَمَاءِ إِلَّا أَنْ تَکُونَ فِی مَحْمِلٍ یُمْکِنُکَ التَّمَدُّدُ لِاسْتِرْخَاءِ الْمَفَاصِلِ وَ إِذَا قَرُبْتَ مِنَ الْمَنْزِلِ فَانْزِلْ عَنْ دَابَّتِکَ وَ ابْدَأْ بِعَلْفِهَا قَبْلَ نَفْسِکَ وَ إِذَا أَرَدْتَ النُّزُولَ فَعَلَیْکَ مِنْ بِقَاعِ الْأَرْضِ بِأَحْسَنِهَا لَوْناً وَ أَلْیَنِهَا تُرْبَةً وَ أَکْثَرِهَا عُشْباً وَ إِذَا نَزَلْتَ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ قَبْلَ أَنْ تَجْلِسَ وَ إِذَا أَرَدْتَ قَضَاءَ حَاجَةٍ فَأَبْعِدِ الْمَذْهَبَ فِی الْأَرْضِ وَ إِذَا ارْتَحَلْتَ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ وَدِّعِ الْأَرْضَ الَّتِی حَلَلْتَ بِهَا وَ سَلِّمْ عَلَیْهَا وَ عَلَى أَهْلِهَا فَإِنَّ لِکُلِّ بُقْعَةٍ أَهْلًا مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ لَا تَأْکُلَ طَعَاماً حَتَّى تَبْدَأَ فَتَتَصَدَّقَ مِنْهُ فَافْعَلْ وَ عَلَیْکَ بِقِرَاءَةِ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا دُمْتَ رَاکِباً وَ عَلَیْکَ بِالتَّسْبِیحِ مَا دُمْتَ عَامِلًا وَ عَلَیْکَ بِالدُّعَاءِ مَا دُمْتَ خَالِیاً وَ إِیَّاکَ وَ السَّیْرَ مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ وَ عَلَیْکَ بِالتَّعْرِیسِ وَ الدُّلْجَةِ مِنْ لَدُنْ نِصْفِ اللَّیْلِ إِلَى آخِرِهِ وَ إِیَّاکَ وَ رَفْعَ الصَّوْتِ فِی مَسِیرِک‏.[2]

امام صادق علیه السّلام فرمود: لقمان به پسرش گفت:

هر گاه به همراه مردمى سفر کردى چه در کار خود و چه در کار آنها با ایشان زیاد مشورت کن. و در رویشان بسیار لبخند بزن. و در توشه و خرجى خود کریم و بخشنده باش. و هر گاه تو را خواندند دعوتشان را بپذیر و چون از تو کمک خواستند کمکشان کن. و در سه چیز بر آنها غالب شو: در بسیار خاموش بودن (کم حرفى) و نماز خواندن زیاد، و در سخاوت طبع بدان چه همراه دارى از مرکب و مال و توشه. و هر گاه از تو در موضوع حق مسلّمى، گواه خواستند براى آنها گواهى ده. و چون با تو مشورت کردند تا آنجا که می توانى نظریه خوبى به آنها بده و تصمیم در کارى مگیر تا خوب دقت و اندیشه کنى، و در هیچ مشورتى (به زودى) پاسخ مگوى تا در فکر آن برخیزى و بنشینى و بخوابى و غذا بخورى و نماز بخوانى و در این میان اندیشه و فرزانگیت را بکار بیندازى؛ زیرا هر کس خیرخواهى بی غرضانه نسبت به کسى که با او مشورت کرده نکند خداى تبارک و تعالى اندیشه و رأى او را بگیرد، و امانت (خود) را از او بستاند. و چون دیدى همراهانت حرکت کرده و راه می روند تو هم با آنها برو، و هر گاه دیدى به کارى دست زدند تو هم با ایشان کار کن، و چون صدقه و وامى به کسى دادند تو هم بده و سخن آن کس را که از تو سالمندتر است بشنو، و هر گاه فرمانى به تو دادند و چیزى از تو درخواست کردند، در پاسخشان بگو: آرى (و انجام آن را به عهده گیر) و مگو: نه، زیرا کلمه «نه» (دلیل) درماندگى و پستى انسان است.

و هر گاه در راه خود سرگردان شُدید و راه را گم کردید فرود آیید (و بی جهت خود را به این سو و آن سو نزنید) و هر گاه در مقصد خود دچار شک و تردید شُدید بایستید و با هم مشورت کنید، و (در چنین موقعیتى) چون به یک نفر تنها برخوردید از او به تنهایى راه خود را نپرسید و از او راهنمایى مجویید زیرا (راهنمایى) یک نفر به تنهایى در بیابان مشکوک می باشد و شاید او دیده‏بان و جاسوس دزدان و راهزنان باشد، یا او همان شیطانى باشد که شما را سرگردان ساخته و از دو نفر هم بترسید مگر این که وضعى (از نظر راستى و درستى) در آنها مشاهده کنید که من اکنون آن را نمى‏بینم (و نمى‏توانم پیش‏بینى کنم)؛ زیرا شخص خردمند وقتى چیزى را به چشم خود ببیند آثار حقیقت و درستى آن را درک می کند، و حاضر (در کارى،) مى‏بیند آنچه را غایب نمى‏بیند.

پسر جان! همین که وقت نمازى رسید آن را به کار دیگر تأخیر مینداز و بجا آور و خود را از آن آسوده کن؛ زیرا که بدهى است، و نماز را به جماعت بخوان و گرچه در نوک پیکان (و جاى ناهموارى) باشد، و روى مرکب خود خواب مکن که این کار پشت آن حیوان را به زودى زخم کند، و چنین کارى، کار حکیمان نیست؛ مگر آن که در کجاوه باشى و بتوانى پاى خود را بکشى و مفاصل خود را رها کنى. و چون به نزدیک منزلگاه رسیدى از مرکب پیاده شو و پیش از آن که به فکر (خوراک و کارهاى) خود باشى نخست علف و خوراک آن حیوان را بده، و چون خواستى در جایى منزل کنى مواظب باش آنجایى از زمین را که خوشرنگ‏تر و خاکش نرمتر و گیاه و علفش بیشتر است انتخاب کن، و چون فرود آمدى‏ پیش از آن که بنشینى دو رکعت نماز بخوان، و چون خواستى قضاى حاجت کنى به جاى دور دستى برو، و چون خواستى کوچ کنى دو رکعت نماز بخوان و با آن زمینى که در آن منزل کرده بودى وداع کن و بر آن زمین و هم بر اهلش درود فرست؛ زیرا که هر نقطه زمین اهلى از فرشتگان دارد، و اگر بتوانى از غذایى نخورى تا نخست مقدارى از آن صدقه بدهى چنین کن. و بر تو باد که تا سوار مرکب هستى کتاب خدای عز وجل را بخوانى، و چون به کارى مشغول شدى تسبیح گویى و در هنگام بیکارى دعا کنى، و بر تو باد که در اول شب راه نروى، و آن وقت را استراحت کنى و از نیمه شب به بعد راه بروى، و مبادا در مسیر خود (هنگام راه رفتن) آواز خود را بلند کنى.


(3) حَمَّادِ بْنِ عِیسَى‏ عن أَبِی عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ:

یَا بُنَیَّ لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلَامَةٌ یُعْرَفُ بِهَا وَ یُشْهَدُ عَلَیْهَا وَ إِنَّ لِلدِّینِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ الْعِلْمَ وَ الْإِیمَانَ وَ الْعَمَلَ بِهِ وَ لِلْإِیمَانِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ الْإِیمَانَ بِاللَّهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ لِلْعَالِمِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ الْعِلْمَ بِاللَّهِ وَ بِمَا یُحِبُّ وَ مَا یَکْرَهُ وَ لِلْعَامِلِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ الصَّلَاةَ وَ الصِّیَامَ وَ الزَّکَاةَ وَ لِلْمُتَکَلِّفِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ یُنَازِعُ مَنْ فَوْقَهُ وَ یَقُولُ مَا لَا یَعْلَمُ وَ یَتَعَاطَى مَا لَا یَنَالُ وَ لِلظَّالِمِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ یَظْلِمُ مَنْ فَوْقَهُ بِالْمَعْصِیَةِ وَ مَنْ دُونَهُ بِالْغَلَبَةِ وَ یُعِینُ الظَّلَمَةَ وَ لِلْمُنَافِقِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ یُخَالِفُ لِسَانُهُ قَلْبَهُ وَ قَلْبُهُ فِعْلَهُ وَ عَلَانِیَتُهُ سَرِیرَتَهُ وَ لِلْآثِمِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ یَخُونُ وَ یَکْذِبُ وَ یُخَالِفُ مَا یَقُولُ وَ لِلْمُرَائِی ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ یَکْسَلُ إِذَا کَانَ وَحْدَهُ وَ یَنْشَطُ إِذَا کَانَ النَّاسُ عِنْدَهُ وَ یَتَعَرَّضُ فِی کُلِّ أَمْرٍ لِلْمَحْمَدَةِ وَ لِلْحَاسِدِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ یَغْتَابُ إِذَا غَابَ وَ یَتَمَلَّقُ إِذَا شَهِدَ وَ یَشْمَتُ بِالْمُصِیبَةِ وَ لِلْمُسْرِفِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ یَشْتَرِی مَا لَیْسَ لَهُ وَ یَلْبَسُ مَا لَیْسَ لَهُ وَ یَأْکُلُ مَا لَیْسَ لَهُ وَ لِلْکَسْلَانِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ یَتَوَانَى حَتَّى یُفَرِّطَ وَ یُفَرِّطُ حَتَّى یُضَیِّعَ وَ یُضَیِّعُ حَتَّى یَأْثَمَ وَ لِلْغَافِلِ ثَلَاثَ عَلَامَاتٍ السَّهْوَ وَ اللَّهْوَ وَ النِّسْیَانَ قَالَ حَمَّادُ بْنُ عِیسَى قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع وَ لِکُلِّ وَاحِدَةٍ مِنْ هَذِهِ الْعَلَامَاتِ شُعَبٌ یَبْلُغُ الْعِلْمُ بِهَا أَکْثَرَ مِنْ أَلْفِ بَابٍ وَ أَلْفِ بَابٍ وَ أَلْفِ بَابٍ فَکُنْ یَا حَمَّادُ طَالِباً لِلْعِلْمِ فِی آنَاءِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ إِنْ أَرَدْتَ أَنْ تَقَرَّ عَیْنُکَ وَ تَنَالَ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فَاقْطَعِ الطَّمَعَ مِمَّا فِی أَیْدِی النَّاسِ وَ عُدَّ نَفْسَکَ فِی الْمَوْتَى وَ لَا تُحَدِّثَنَّ نَفْسَکَ‏ أَنَّکَ فَوْقَ أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ وَ اخْزُنْ لِسَانَکَ کَمَا تَخْزُنُ مَالَک‏.[3]

حماد بن عیسی نقل می کند که امام صادق علیه السّلام فرمود: لقمان به پسرش گفت:

پسر جان! هر چیزى علامتى دارد که با آن شناخته مى‏شود و بر آن گواه است، همانا دین سه علامت دارد: دانستن و ایمان و عمل به آن.

و ایمان سه علامت دارد: ایمان به خدا و کتاب‏ها و پیامبران او.

و عالم سه علامت دارد: علم به خدا و شناختن آنچه خدا دوست دارد و یا از آن بدش مى‏آید،

عمل‏کننده سه علامت دارد: نماز و روزه و زکات،

و شخص ناسازگار سه علامت دارد: با بالاتر از خود ستیز مى‏کند و آنچه را که نمى‏داند، مى‏گوید و در طلب چیزى است که به آن نمى‏رسد،

و ستمگر سه علامت دارد: به آن که بالاتر از اوست با نافرمانى ظلم مى‏کند و به پایین‏تر از خود با غلبه ظلم مى‏کند و ستمگران را یارى مى‏دهد،

و منافق سه علامت دارد: زبانش با قلبش و قلبش با عملش و آشکارش با نهانش مخالف است،

و گناهکار سه علامت دارد: خیانت مى‏کند و دروغ مى‏گوید و با آنچه مى‏گوید مخالفت مى‏کند،

و ریاکار سه علامت دارد:

وقتى تنها است کسالت به خرج مى‏دهد و وقتى با مردم است با نشاط عمل مى‏کند و در هر کارى ستایش مردم را مى‏جوید،

و حسود سه علامت دارد: وقتى کسى غایب است غیبت او را مى‏کند و چون حاضر باشد به او تملّق مى‏کند و مصیبت زده را شماتت مى‏کند،

و اسراف‏کار سه علامت دارد: آنچه شایسته او نیست مى‏خرد و آنچه شایسته او نیست مى‏پوشد و آنچه شایسته او نیست مى‏خورد،

و تنبل سه علامت دارد: سستى مى‏کند تا وظیفه‏اى را انجام ندهد، وظیفه‏اش را انجام نمى‏دهد تا آن ضایع گردد و ضایع نمى‏شود مگر این که گناهکار باشد،

و غافل سه علامت دارد: سهو، بازى، فراموشى.

حمّاد بن عیسى گفت: امام صادق ـ علیه السلام‌ـ فرمود: براى هر کدام از این علامت‏ها شاخه‏هایى وجود دارد که دانستن آنها به بیش از هزار باب و هزار باب و هزار باب مى‏رسد، پس اى حمّاد، شبانه‏روز در طلب علم باش و اگر مى‏خواهى چشمت روشن باشد و به خیر دنیا و آخرت برسى، طمع خود را از آنچه در دست مردم است قطع کن و خودت را از مردگان بشمار و با خود مگو که تو از یکى از مردم بالاترى، و زبانت را نگه دار، همان گونه که مالت را نگه مى‏دارى.


(4) حَمَّادُ بْنُ عِیسَى عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّه‏ قال: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ کَانَ فِیمَا وَعَظَ بِهِ لُقْمَانُ ابْنَهُ أَنْ قَالَ لَهُ:

یَا بُنَیَّ لِیَعْتَبِرْ مَنْ قَصُرَ یَقِینُهُ وَ ضَعُفَتْ نِیَّتُهُ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى خَلَقَهُ فِی ثَلَاثَةِ أَحْوَالٍ مِنْ أَمْرِهِ وَ آتَاهُ رِزْقَهُ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ فِی وَاحِدَةٍ مِنْهَا کَسْبٌ وَ لَا حِیلَةٌ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى سَیَرْزُقُهُ فِی الْحَالِ الرَّابِعَةِ أَمَّا أَوَّلُ ذَلِکَ فَإِنَّهُ کَانَ فِی رَحِمِ أُمِّهِ یَرْزُقُهُ هُنَاکَ فِی قَرَارٍ مَکِینٍ حَیْثُ لَا یُؤْذِیهِ حَرٌّ وَ لَا بَرْدٌ ثُمَّ أَخْرَجَهُ مِنْ ذَلِکَ وَ أَجْرَى رِزْقاً مِنْ لَبَنِ أُمِّهِ یَکْفِیهِ بِهِ وَ یُرَبِّیهِ وَ یَنْعَشُهُ مِنْ غَیْرِ حَوْلٍ بِهِ وَ لَا قُوَّةٍ ثُمَّ فُطِمَ مِنْ ذَلِکَ فَأَجْرَى لَهُ رِزْقاً مِنْ کَسْبِ أَبَوَیْهِ بِرَأْفَةٍ وَ رَحْمَةٍ لَهُ مِنْ قُلُوبِهِمَا لَا یَمْلِکَانِ غَیْرَ ذَلِکَ حَتَّى إِنَّهُمَا یُؤْثِرَانِهِ عَلَى أَنْفُسِهِمَا فِی أَحْوَالٍ کَثِیرَةٍ حَتَّى إِذَا کَبِرَ وَ عَقَلَ وَ اکْتَسَبَ لِنَفْسِهِ ضَاقَ بِهِ أَمْرُهُ وَ ظَنَّ الظُّنُونَ بِرَبِّهِ وَ جَحَدَ الْحُقُوقَ فِی مَالِهِ وَ قَتَّرَ عَلَى نَفْسِهِ وَ عِیَالِهِ مَخَافَةَ إِقْتَارِ رِزْقِهِ وَ سُوءِ یَقِینٍ بِالْخَلَفِ مِنَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى فِی الْعَاجِلِ وَ الْآجِلِ فَبِئْسَ الْعَبْدُ هَذَا یَا بُنَیَّ. [4]

حمّاد بن عیسى از امام صادق ـ علیه السّلام ـ نقل مى‏کند که امیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ فرمود: در موعظه‏هاى لقمان به پسرش آمده است که گفت:

پسر جان! باید کسى که یقین او اندک و نیّت او در طلب روزى ضعیف است، عبرت بگیرد، همانا خداوند او را در سه حالت از سوى خود سامان داده و روزیش را عطا فرموده، در حالى که در هیچ یک از آن حالت‏ها او نه کسبى و نه چاره‏اى داشت و خداوند او را در حالت چهارم نیز روزى مى‏دهد، اما اولین حالت هنگامى بود که او در شکم مادر بود و خداوند او را در این قرارگاه آرام که گرما و سرما اذیتش نمى‏کرد روزى مى‏داد، سپس او را از آنجا بیرون آورد و از شیر مادر براى او روزى قرار داد که او را کفایت مى‏کرد و پرورش مى‏داد و در امان بود بدون آن که تاب و توانى داشته باشد، آنگاه او را از شیر باز کرد و براى او از کسب و کار پدر و مادرش روزى قرار داد و دل‏هاى آنان به او با محبت و مهربان بود به گونه‏اى که نمى‏توانستند جز این را انجام دهند، تا جایى که آنها در بسیارى از موارد او را از خودشان مقدم مى‏داشتند، تا این که وقتى بزرگ و خردمند شد و براى خود کسبى فراهم کرد، کارش بر او تنگ شد و در باره پروردگارش گمان‏ها کرد و حقوق الهى را در مال خودش انکار نمود و بر خود و خانواده‏اش تنگ گرفت و این از ترس تنگ شدن روزى و به سبب نداشتن یقین کافى به این که خداوند در دنیا و آخرت به او عوض خواهد داد، صورت گرفت، پس چه بد بنده‏اى است این بنده، فرزندم.



(5) وَصِیَّةُ لُقْمَانَ لِوَلَدِهِ قَالَ:

یَا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ، فَإِنَّمَا مَثَلُهَا فِی دِینِ اللَّهِ کَمَثَلِ عَمُودِ الْفُسْطَاطِ، فَإِنَّ الْعَمُودَ إِنِ اسْتَقَامَ اسْتَقَامَ الْأَطْنَابُ، وَ الْأَوْتَادُ وَ الظِّلَالُ، وَ إِنْ لَمْ یَسْتَقِمْ لَمْ یَنْفَعْ وَتِدٌ وَ لَا طُنُبٌ وَ لَا ظِلَالٌ، أَیْ بُنَیَّ صَاحِبِ الْعُلَمَاءَ وَ جَالِسْهُمْ، وَ زُرْهُمْ فِی بُیُوتِهِمْ لَعَلَّکَ أَنْ تُشْبِهَهُمْ فَتَکُونَ مِنْهُمْ، اعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنِّی قَدْ ذُقْتُ الصَّبِرَ وَ أَنْوَاعَ الْمُرِّ، فَلَمْ أَجِدْ أَمَرَّ مِنَ الْفَقْرِ، فَإِذَا افْتَقَرْتَ یَوْماً فَاجْعَلْ فَقْرَکَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللَّهِ، وَ لَا تُحَدِّثِ النَّاسَ بِفَقْرِکَ فَتَهُونَ عَلَیْهِمْ ثُمَّ، سَلْ فِی النَّاسِ هَلْ مِنْ أَحَدٍ وَثِقَ بِاللَّهِ فَلَمْ یُنْجِهِ، یَا بُنَیَّ تَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ، ثُمَّ سَلْ فِی النَّاسِ مَنْ ذَا الَّذِی أَحْسَنَ الظَّنَّ بِاللَّهِ، فَلَمْ یَکُنْ عِنْدَ حُسْنِ ظَنِّهِ بِهِ، یَا بُنَیَّ مَنْ یُرِدْ رِضْوَانَ اللَّهِ یَسْخَطْ نَفْسَهُ کَثِیراً، وَ مَنْ لَا یَسْخَطْ نَفْسَهُ لَا یَرْضَى رَبَّهُ، وَ مَنْ لَا یَکْظِمْ غَیْظَهُ یُشْمِتْ عَدُوَّهُ، یَا بُنَیَّ تَعَلَّمِ الْحِکْمَةَ تَشَرَّفْ بِهَا، فَإِنَّ الْحِکْمَةَ تَدُلُّ عَلَى الدِّینِ، وَ تُشَرِّفُ الْعَبْدَ عَلَى الْحُرِّ وَ تَرْفَعُ الْمِسْکِینَ عَلَى الْغَنِیِّ، وَ تُقَدِّمُ الصَّغِیرَ عَلَى الْکَبِیرِ، وَ تُجْلِسُ الْمِسْکِینَ مَجَالِسَ الْمُلُوکِ، وَ تَزِیدُ الشَّرِیفَ شَرَفاً وَ السَّیِّدَ سُؤْدُداً وَ الْغَنِیَّ مَجْداً، وَ کَیْفَ یَظُنُّ ابْنُ آدَمَ أَنْ یَتَهَیَّأَ لَهُ أَمْرُ دِینِهِ وَ مَعِیشَتِهِ بِغَیْرِ حِکْمَةٍ، وَ لَنْ یُهَیِّئَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَمْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ إِلَّا بِالْحِکْمَةِ، وَ مَثَلُ الْحِکْمَةِ بِغَیْرِ طَاعَةٍ مَثَلُ الْجَسَدِ بِغَیْرِ نَفْسٍ، وَ مَثَلُ الصَّعِیدِ بِغَیْرِ مَاءٍ، وَ لَا صَلَاحَ لِلْجَسَدِ بِغَیْرِ نَفْسٍ وَ لَا لِلصَّعِیدِ بِغَیْرِ مَاءٍ، وَ لَا لِلْحِکْمَةِ بِغَیْرِ طَاعَة.[5]

علامه مجلسی به نقل از کتاب اعلام الدین نقل می کند:

لقمان در وصیت به فرزندش گفت:

پسر جان! نماز را بپا دار که مَثَل نماز مانند پایه خیمه است. اگر پایه استوار باشد طناب هاى خیمه و میخ ها پا بر جاست و سایه‏بان درست است. اگر پایه نباشد نه میخ و نه طناب و نه سایه‏بان، هیچ کدام سودمند نمى‏شود.

پسر جان! با دانشمندان بنشین و بدیدن آنها در خانه‏هایشان برو. شاید شبیه آنها شوى و از ایشان بحساب آیى.

پسر جان! من صبر انواع تلخ کامی ها را چشیده‏ام ولی تلخ‏تر از فقر نیافتم. اگر روزى فقیر شدى فقر خود را بین خود و خدا قرار ده و به مردم از فقر خود سخن مگو که نزد آنها بى‏ارزش می شوى از مردم بپرس آیا کسى به خدا اعتماد کرده که خدا نجاتش نداده باشد.

پسر جان! به خدا توکل کن بعد از مردم بپرس کسى که خوش گمان به خدا بوده شده که خدا بر خلاف گمانش با او باشد هر که خشنودى خدا را بجوید بر نفس خود پیوسته خشمگین است و هر که خشم بر نفس خود نگیرد خدا را راضى نکرده هر کسى خشم خود را فرونخورد دشمن او را شماتت می کند.

پسر جان! حکمت بیاموز تا شخصیت پیدا کنى. حکمت، راهنماى دین است و بنده را از آقا بالاتر مى‏برد و مسکین را بر ثروتمند برترى می دهد و صغیر را بر کبیر مقدم می دارد و تهیدستان را همنشین پادشاهان می کند و پیوسته بر شرافت او مى‏افزاید و بر بزرگواریش افزایش می دهد و ثروتمند را ثروتمندتر مى‏نماید. چگونه فرزند آدم خیال می کند امور دین و دنیایش بدون حکمت درست شود. خداوند امر دنیا و آخرت را درست نمی کند مگر با حکمت. مَثَل حکمت بدون اطاعت و پیروى مانند بدن بدون روح و زمین بدون آب است ؛ مسلماً بدن بدون روح و زمین بدون آب فایده‏اى ندارد؛ همین طور حکمت بدون عمل.


(6) عن أبی جعفر ـ علیه السّلام ـ قال: لمّا وعظ لقمان ابنه قال:

أنا منذ سقطت إلى الدّنیا استدبرت الدّنیا و استقبلت الآخرة، فدار أنت إلیها تسیر أقرب من دار أنت عنها متباعد.

یا بنیّ، لا تطلب من الأمر مدبرا و لا ترفض منه مقبلا؛ فإنّ ذلک یفسد الرأی، و یزری بالعقل.

یا بنیّ لیکن ممّا تستظهر به على عدوّک الورع عن المحارم، و الصیانة لمروّتک، و الإکرام لنفسک أن لا تدنّسها بمعاصی الرحمن، و مساوی الأخلاق، و قبیح الأفعال، فاکتم سرّک، و أحسن سیرتک؛ فإنّک إذا فعلت ذلک أمنت، بستر اللّه، أن یصیب عدوّک منک عورة، أو یقدر منک على زلّة، و لا تأمن مکره، و استصغر الکثیر فی طلب المنفعة، و استعظم الصغیر فی رکوب المضرّة.

یا بنیّ، لا تجالس الناس بغیر طریقتهم، و لا تحملنّ علیهم فوق طاقتهم، فلا یزال خلیلک یعضدک، و المحمول علیه فوق طاقته مجانبا لک، فإذا أنت فرد لا صاحب لک یؤنسک، و لا أخ لک یعضدک، فإذا بقیت وحدک کنت مخذولا، و صرت ذلیلا، و لا تعتذر إلى من لا یحبّ أن یقبل لک عذرا و لا یرى لک حقّا و لا تستعن فی امورک إلّا بمن یحبّ أن یتّخذ فی قضاء حاجتک أجرا؛ فإنّه إذا کان کذلک طلب قضاء حاجتک لک کطلبه لنفسه؛ لأنّه بعد نجاحها لک کان ربحا فی الدّنیا الفانیة و حظّا و ذخرا لک فی الدار الباقیة فیجتهد فی قضائها لک، و لیکن إخوانک و أصحابک الّذین تستخلفهم و تستعین بهم على امورک‏ أهل المودّة و الکفاف و الثروة و العفاف الّذین إن تعقبهم صحبتهم شکروک، و إن غبت عن حضرتهم ذکروک.

یا بنیّ، إذا تأدّبت صغیرا انتفعت به کبیرا، و إیّاک و الکسل، و إن غلبت على الدّنیا فلا تغلبنّ على الآخرة.

یا بنیّ إذا سافرت مع قوم فأکثر استشارتهم و أکثر التبسّم فی وجوههم، فإذا دعوک فأجبهم، و إذا استعانوک فأعنهم و اغلبهم بطول الصّمت و کثرة البرّ و الصّلاة و سخاء النفس بما معک من دابّة أو مال أو زاد و إذا رأیت أصحابک یمشون فامش معهم، و إذا رأیتهم یعملون فاعمل معهم، و اسمع ممّن هو أکبر منک سنّا، و إن تحیّرتم فی طریقکم فانزلوا، و إن شککتم فی القصد فقفوا و توامروا ، و إذا قربت من المنزل فانزل عن دابّتک ثمّ ابدأ بعلفها قبل نفسک، و إن استطعت أن لا تأکل الطّعام حتّى تتصدّق منه فافعل، و علیک بقراءة کتاب اللّه ما دمت راکبا، و التسبیح عاملا، و بالدعاء ما دمت خالیا.

یا بنیّ، إیاک و الضّجر و سوء الخلق، و قلّة الصبر؛ فلا یستقیم لک على هذه الخصال صاحب، و الزم نفسک التؤدة فی امورک.

یا بنیّ، إن عدمک ما تصل به قرابتک و تتفضّل به على إخوانک فلا یعد منّک حسن الخلق، و بسط البشر؛ فإنّه من أحسن خلقه أحبّه الأخیار، و حباه الفجّار، و اقنع بقسم اللّه لک یصف عیشک، فإن أردت أن تجمع عزّ الدّنیا فاقطع طمعک عمّا فی أیدی الناس؛ فإنّما بلغ الأنبیاء و الصدّیقون ما بلغوا بقطع طمعهم.[6]

از امام باقرـ علیه السّلام ـ نقل است که لقمان در مقام اندرز به پسرش گفته:

من از وقتى که پا به دنیا نهاده پشت به دنیا و رو به آخرت داشته‏ام، خانه‏اى که تو به سوى آن می روى نزدیک‏تر از خانه‏اى است که از آن دور مى‏شوى.

پسر جان! کارى را که ادبار کرده تعقیب نکن، و از کارى که اقبال کرده رو مگردان، که رأى را فاسد و عقل را معیوب مى‏کند.

پسر جان! در راه پیروزى بر دشمن از این دستورها استمداد کن:

از گناه‏ کنارگیر و جوانمردى را نگه دار. روح پاک خود را ارجمند شمار، و آن را به نافرمانى خدا و اخلاق نکوهیده و رفتار زشت آلوده نکن. سرّ خود را بپوش. سیرت و باطن خویش زیبا کن، که اگر چنین کنى در امان خدا هستى. دشمن قدرت ندارد به سرحدات تو تجاوز کند یا تو را بلغزاند، اما در عین حال از مکر او ایمن مباش. نفع بسیار را اندک شمار و ضرر اندک را زیاد.

پسر جان! در همنشینى با مردم بر خلاف رویه‏آنان رفتار نکن، چیزى که طاقت ندارند بر آنان تحمیل نکن، چه در این صورت رفیقى که باید یار و یاور تو باشد کناره مى‏گیرد، و در میان جامعه تنها مى‏مانى، نه رفیق همدمى دارى و نه برادر مددکارى، چون تنها شدى بى‏پناه و ذلیل مى‏شوى. در برابر کسى که پوزش‏پذیر نیست عذر نیاور. در کارها از آن که دوست نمى‏دارد مزد بگیرد کمک نخواه، چون آن که مزد مى‏گیرد کار تو را چون کار خویش با جدیت انجام مى‏دهد، آن مزد براى او سود دنیا است و براى تو ذخیره‏ آخرت. یاران و برادرانى که از آنها کمک مى‏خواهى باید اهل محبت باشند، به قدر کفاف خویش داشته باشند آبرومند و عفیف باشند، در حضور شکرگزار و در غیاب بیاد تو باشند.

پسرجان! اگر در کودکى ادب آموزى در بزرگى از آن بهره برى. از تنبلى حذر کن که اگر به مقاصد دنیوى نائل شده‏اى مقامات آخرت را از دست ندهى.

پسرجان! چون با عده‏اى سفر کنى زیاد با آنها مشورت کن. بسیار در رویشان بخند. دعوتشان را بپذیر. اگر کمک خواستند کمک کن. و در نکوکارى و نماز و سخاوتمندى بر آنان سبقت گیر. مرکب و مال و توشه‏ى خود را در اختیارشان گذار. اگر حرکت کردند حرکت کن. اگر کار کردند کار کن. از بزرگتر اطاعت کن. اگر بتوانى تا از غذا صدقه ندهى نخور. تا سوار مرکبى تلاوت قرآن کن. و مادامى که مشغول کارى هستى تسبیح گوى. و هنگامى که کارى ندارى دعا بخوان.

پسرجان! زود رنج و بداخلاق و بى‏صبر نباش، که با این صفات هیچ‏ رفیقى برایت نمى‏ماند. خود را به صبر و تأنى در کارها وادار.

پسرجان! اگر مال نداشتى که صله‏ رحم و نوازش رفیق کنى، خوى خوش و روى بازداشته باش، که هر کس خلق خوش داشته باشد نیکان دوستش دارند و بدان مال خود از وى دریغ ندارند. به قسمت الهى قانع شو، تا تیرگى زندگى برطرف شود. اگر همه‏ عزت دنیا خواهى چشم از دست مردم برگیر، که پیمبران و صدیقان را قطع طمع به آنان مقامات عالى رساند.


(7) یا بنی إنک منذ سقطت إلى الدنیا استدبرتها و استقبلت الآخرة فدار أنت إلیها تسیر أقرب إلیک من دار أنت عنها متباعد یا بنی جالس العلماء و زاحمهم برکبتیک و لا تجادلهم فیمنعوک و خذ من الدنیا بلاغا و لا ترفضها فتکون عیالا على الناس و صم صوما یقطع شهوتک و لا تصم صیاما یمنعک من الصلاة فإن الصلاة أحب إلى الله من الصیام یا بنی إن الدنیا بحر عمیق قد هلک فیها عالم کثیر فاجعل سفینتک فیها الإیمان و اجعل شراعها التوکل و اجعل زادک فیها تقوى الله فإن نجوت فبرحمة الله و إن هلکت فبذنوبک یا بنی إن تأدبت صغیرا انتفعت به کبیرا یا بنی خف الله خوفا لو أتیت یوم القیامة ببر الثقلین خفت أن یعذبک و أرج الله رجاء لو وافیت القیامة بذنوب الثقلین رجوت أن یغفر الله لک فقال له ابنه یا أبت و کیف أطبق هذا و إنما لی قلب واحد فقال یا بنی لو استخرج قلب المؤمن فشق لوجد فیه نوران نور للخوف و نور للرجاء لو وزنا ما رجح أحدهما على الآخر مثقال ذرة یا بنی لا ترکن إلى الدنیا و لا تشغل قلبک بها فما خلق الله خلقا هو أهون علیه منها أ لا ترى أنه لم یجعل نعیمها ثوابا للمطیعین و لم یجعل بلاءها عقوبة للعاصین‏[7]

از جمله مواعظ لقمان این است که به پسرش مى‏گفت:

پسر جان! از وقتى که به این دنیا آمدى، دنیا را پشت سر خود قرار بده و از آخرت استقبال کن، چون خانه آخرت که از آن مى‏گریزى از خانه دنیا که در آن ساکن هستى به تو نزدیک تر است.

پسر جان! همنشین دانشمندان باش و ملازم آنها بوده و با آنها جدال مکن که تو را منع مى‏کنند و از دنیا بهره مناسب برگیر و به کلّى آن را ترک نکن که سربار مردم شوى و آنها را متکفّل مخارجت باشند و آن قدر روزه بگیر که شهوت تو کم شود، امّا نه آنقدر که تو را از نماز باز دارد، چون نماز نزد خدا از روزه محبوب تر است،

پسر جان! دنیا دریایى عمیق است که افراد کثیرى در آن غرق شده‏اند، پس در این دریا کشتى خود را ایمان و بادبان آن را توکّل قرار بده و توشه سفرت تقواى الهى باشد، پس اگر نجات یافتى، از رحمت خدا بوده و اگر هلاک شدى به واسطه گناهت بوده است.

پسر جان! اگر در کوچکى تربیت شوى نفع آن را در بزرگى خواهى یافت.

پسر جان! چنان از خداوند خوف داشته باش که اگر نیکى جنّ و انس را در پرونده خود داشته باشى باز هم از عذاب الهى بیمناک باشى و چنان به خداوند امیدوار باش که اگر در قیامت پرونده‏ات به مقدار گناه جنّ و انس سنگین باشد، باز هم به غفران الهى امید داشته باشى.

پسرش گفت: پدر جان، چطور چنین چیزى ممکن است من یک قلب بیشتر ندارم؟

لقمان گفت: پسر جان! اگر قلب مؤمن را بیرون بیاورند و بشکافند در آن دو نور یافت مى‏شود، نور خوف و نور رجاء که اگر آن دو را وزن کنند، دقیقا با هم یکسان و هم وزن است و ذرة المثقالى تفاوت ندارد.

پسر جان! به دنیا مایل نباش و قلب خود را مشغول آن مکن، چون آفرینش هیچ چیز براى خداوند از آفرینش دنیا آسانتر نبوده، نمى‏بینى که خداى عزّ و جلّ ثواب مطیعان را در نعیم این دنیا قرار نداده و عقوبت معصیت‏کاران را نیز در بلاهاى دنیوى مقرّر نفرموده؟


(8) عن أبی عبد الله قال کان فیما أوصى به لقمان ابنه ناتان أن قال له

یا بنی لیکن مما تتسلح به على عدوک فتصرعه المماسحة أی المصادقة و إعلان الرضا عنه و لا تزاوله بالمجانبة فیه فیبدو له ما فی نفسک فیتأهب لک یا بنی إنی حملت الجندل و الحدید و کل حمل ثقیل فلم أحمل شیئا أثقل من جار السوء و ذقت المرارات کلها فلم أذق شیئا أمر من الفقر یا بنی اتخذ ألف صدیق و ألف قلیل و لا تأخذ عدوا واحدا و الواحد کثیر[8]

از امام صادق ـ علیه السّلام ـ نقل شده: از وصایاى لقمان به پسرش (ناتان) این است که به او گفت:

پسر جان! سلاح تو در برابر دشمنى که قصد مقابله با او را دارى مدارا و اعلام رضایت از او است و هرگز از او دورى نکن، چون تو را حقیر یافته و بر تو جرأت مى‏ورزد.

پسر جان! من هر بار سنگین و صخره سخت و آهنین را تحمّل مى‏کنم، امّا نمى‏توانم همسایه بد را تحمّل کنم و سخت‏ترین مرارت ها را چشیده‏ام، امّا هیچ مرارتى از فقر تلخ‏تر نیست،

و پسر جان! اگر هزار دوست داشته باشى کم است، امّا یک دشمن هم زیاد است.


(9) قال أمیر المؤمنین: کان فیما وعظ به لقمان ابنه أن قال له:

... یا بنی إن تک فی شک من الموت فادفع من نفسک النوم و لن تستطیع ذلک و إن کنت فی شک من البعث فادفع عن نفسک الانتباه و لن تستطیع ذلک فإنک إذا فکرت فی هذا علمت أن نفسک بید غیرک و إنما النوم بمنزلة الموت و إنما

الیقظة بعد النوم بمنزلة البعث بعد الموت یا بنی لا تقترب فیکون أبعد لک و لا تبتعد فتهان کل دابة تحب مثلها و ابن آدم لا یحب مثله لا تنشر برک إلا عند باغیه یا بنی لا تتخذ الجاهل رسولا فإن لم تصب عاقلا حکیما یکون رسولک فکن أنت رسول نفسک.‏[9]

امیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ فرمود: بعضى از نصایح لقمان به پسرش این بود:

... پسر جان! اگر در باره مرگ تردید دارى، خواب را از نفس خود بران، مى‏بینى که هرگز نمى‏توانى خواب را از خود دور کنى و اگر از بعث و نشور در تردیدى، بیدار شدن از خواب را به میل خود کنار بگذار و همیشه در خواب باش! مى‏بینى که هرگز نخواهى توانست، پس مى‏فهمى که اختیار تو به دست دیگری است، و همانا خواب مانند مرگ است و بیدارى بعد از خواب مانند بعث و زنده شدن پس از مرگ است.

پسر جان! زیاد به کسى نزدیک نشو که باعث دورى او مى‏شود و زیاد دور نشو که خوار و خفیف مى‏شوى.

پسر جان! هرگز شمشیر خود را جز در برابر فرد ستمگر از نیام برنکش و هرگز فرد نادان را نماینده از طرف خود و رسول قرار نده، چون او نماینده توست، و اگر فرد عاقل و حکیمى نیافتى، خودت پیغام خود را برسان.


(10) من وصایا لقمان لابنه:

یا بنیّ، اعلم أنّک ستسأل غدا إذا وقفت بین یدی اللّه عزّ و جلّ عن أربع: شبابک فیم أبلیته؟ و عمرک فیم أفنیته؟ و مالک ممّا اکتسبته؟

و فیما أنفقته؟ فأعدّ له جوابا.[10]

از وصایای لقمان به فرزندش:

پسرجان! بدان که فردا چون در برابر خدا بایستى از چهار چیز سؤال کنند:

1. جوانى را در چه راه گذراندى؟

2. عمر را در چه کار صرف کردى؟

3. مال را از کجا آوردى؟

4. و در کجا مصرف کردى؟

براى این سؤالات جوابى تهیه کن.


(11) قال لقمان لابنه:

یا بنیّ، اعلم أنّی خدمت أربعمائة نبیّ و أخذت من کلامهم أربع کلمات و هی: إذا کنت فی الصّلاة فاحفظ قلبک، و إذا کنت على المائدة فاحفظ حلقک، و إذا کنت فی بیت الغیر فاحفظ عینک، و إذا کنت بین الخلق فاحفظ لسانک. [11]

پسرجان! بدان که من چهار صد پیغمبر را خدمت کردم و از سخنان آنان چهار جمله انتخاب کردم:

1. در حال نماز دل را نگه دار (و با حضور قلب باش).

2. سر سفره مواظب گلو باش (چه غذایى بخورى و چقدر بخورى).

3. در خانه‏ى مردم چشمت را نگه دار.

4. میان مردم زبانت را حفظ کن.


(12) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ: کَانَ فِیمَا وَعَظَ لُقْمَانُ ابْنَهُ أَنْ قَالَ لَهُ:

یَا بُنَیَّ اجْعَلْ فِی أَیَّامِکَ وَ لَیَالِیکَ وَ سَاعَاتِکَ‏ نَصِیباً لَکَ فِی طَلَبِ الْعِلْمِ فَإِنَّکَ لَنْ تَجِدَ لَهُ تَضْیِیعاً مِثْلَ تَرْکِه.‏[12]

امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود: از جمله اندرزهاى لقمان به پسرش این بود که:

پسر جان! در روزها و شب ها و ساعات خود، بهره‏اى براى طلب علم قرار ده، که تو هیچ گونه تباهى اى براى عمرت همانند تباهى ترک علم نمى‏یابى‏.



--------------------------------------------------------------------------------
[1] . حسن بن ابى الحسن دیلمى‏؛ إرشاد القلوب إلى الصواب، ج1، ص72؛ انتشارات شریف رضى، قم، اول، 1412 ق.(ترجمه: سید عبد الحسین رضائى‏)
[2] . شیخ کلینى، ابو جعفر، محمد بن یعقوب‏ ؛ الکافی، ج8، ص348؛ اسلامیه، تهران، دوم، 1362ش.( ترجمه: سید هاشم رسولی محلاتی)
[3] . شیخ صدوق؛ الخصال، ج1، ص121-122؛ جامعه مدرسین ، قم، اول، 1362ش. (ترجمه: یعقوب جعفری)
[4] . الخصال، ج1، ص122، 123.(همان)
[5] . علامه مجلسى، مولى محمد باقر بن محمد تقى ؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار،ج 75، ص458؛ اسلامیه، تهران.‏ (ترجمه: موسی خسروی)
[6] . مشکینى، علی؛ تحریر المواعظ العددیة، ص154ـ 155؛ الهادى ، قم، هشتم، 1424ق.(ترجمه: احمد جنتی)
[7] . جزائرى‏، سید نعمت الله ؛ النور المبین فی قصص الأنبیاء و المرسلین، ص 327؛ آیت الله مرعشى ، قم، اول، 1404 ق. (ترجمه: فاطمه مشایخ)
[8] . النور المبین فی قصص الأنبیاء و المرسلین، ص 327.
[9] . النور المبین فی قصص الأنبیاء و المرسلین، ص 328.
[10] . تحریر المواعظ العددیة، ص: 366
[11] . تحریر المواعظ العددیة، ص: 366
[12] . شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان‏؛ أمالی المفید، ص292ـ 293؛ کنگره شیخ مفید، قم، اول، 1413ق.