آفتاب بخت دلالان از جنوب تهران طلوع کرد

براساس آخرین اطلاعات میزان سرمایه‌گذاری خارجی در مناطق آزاد در 25 سال گذشته به‌طور میانگین در هفت منطقه آزاد کشور سالانه معادل ۱۷۶میلیون دلار بوده است که این مقدار سرمایه‌گذاری در پنج سال آخر به کمتر از ۶۰ میلیون دلار می‌رسد. در مقابل این عدد میانگین سرمایه‌گذاری خارجی در سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۵، معادل 3.253 میلیارد دلار است و با علم به این موضوع که میانگین سرمایه‌گذاری خارجی در مناطق آزاد طی سال‌های ۸۵ تا ۹۳ معادل 84.1 میلیون دلار در سال است، میزان سرمایه‌گذاری‌های خارجی در کشور از طریق مناطق آزاد چیزی حدود چهار درصد از کل سرمایه‌گذاری‌هاست.

علاوه‌بر این در حوزه صادرات کالا نیز از مناطق آزاد تجاری به خارج از کشور در سال‌های ۹۴ و ۹۵ به ترتیب حدود ۲۶۰ و ۳۵۰ میلیون دلار بوده است که اینجا هم با قیاس این مقدار صادرات از مناطق تجاری با کل صادرات به خارج از کشور که مبلغی حدود ۴۲ میلیارد دلار است، مشخص می‌شود سهم این مناطق در صادرات هم همچون بحث سرمایه‌گذاری اندک بوده است و تقریبا سهم یک‌درصدی از کل صادرات دارد. اما این همه ماجرای مناطق آزاد نیست، کمی جست‌وجو در میان اظهارنظرهای کارشناسان و رجوع به آمار نشان می‌دهد مبحث واردات در این مناطق جدی‌تر از صادرات در آنهاست.

با توجه به آمار موجود، سالانه بین سه تا چهار میلیارد دلار حجم واردات از این مناطق است که در قیاس با کل حجم واردات سهم 10درصدی برای این مناطق ایجاد می‌کند. به صورت ساده‌تر یعنی این مناطق در حوزه جذب سرمایه‌گذاری خارجی سهم اندک چهار درصدی، در صادرات کالا هم سهم قابل چشم‌پوشی یک درصدی ولی در بخش واردات نقش قابل‌توجه 10 درصدی دارند، بنابراین این مناطق بیش از آنکه به توسعه صادرات کمک کنند، محلی برای واردات کالاهای مختلف از سایر کشورها بوده‌اند.

پرده دوم

«مرکز پژوهش‌های مجلس» در بخشی از گزارش کارشناسی که در  ۲۹ تیرماه سال ۹۵ با عنوان «لایحه ایجاد هفت منطقه آزاد تجاری- صنعتی و دوازده منطقه ویژه اقتصادی» منتشر کرد، نوشت: «ایجاد مناطق آزاد بدون تامین زیرساخت‌های لازم و در مساحت‌‌هایی وسیع و بدون داشتن الگوی کلان توسعه اقتصادی کشور، تضمین‌کننده پیشرفت کیفی و متوازن در کشور نیست. با وجود هفت منطقه آزاد تجاری- صنعتی در کشور و ۶۴ منطقه ویژه اقتصادی نیازی به توسعه کمی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی جدید به شکل فعلی نیست.»

معاونت اقتصادی وزارت اقتصاد گزارشی با عنوان «مقایسه عملکرد مناطق آزاد تجاری دنیا و ایران و بررسی میزان دستیابی به اهداف ایجاد این مناطق در ایران» منتشر کرد که در بخشی از آن نوشته بود: «مناطق آزاد تجاری و ویژه اقتصادی در دنیا عمدتا با هدف توسعه صادرات و جذب سرمایه‌های خارجی شکل گرفته‌اند. در کشور ما علی‌رغم توجه به این امر در قانون مربوطه، در عمل موفقیت چندانی در این حوزه به دست نیامده است.

با توجه به اقبالی که اخیرا در شورای عالی مناطق آزاد تجاری و ویژه اقتصادی در گسترش مناطق آزاد مزبور به وجود آمده و همچنین استقبال همیشگی نمایندگان مجلس شورای اسلامی از این‌گونه مناطق که عمدتا با دیدگاه‌های حمایت‌های منطقه‌ای صورت می‌گیرد، لزوم بازنگری در کارکرد این مناطق با توجه به تجربه نه‌چندان موفق سال‌های گذشته احساس می‌شود. مرور عملکرد مناطق آزاد تجاری-صنعتی در ایران گویای آن است که این مناطق خیلی موفق عمل نکرده‌اند. وضعیت به نحوی است که این مناطق نه‌تنها در دستیابی به اهداف متصور برای آنها ناکام مانده‌اند بلکه عدم‌توجه به الزامات تاسیس آنها، اخلال در بخش تجاری و اقتصادی کشور را نیز در پی داشته است.»

سازمان برنامه و بودجه کشور در گزارش «عملکرد قانون برنامه پنجم توسعه سازمان برنامه و بودجه کشور» به مناطق آزاد تجاری اشاره کرد و نوشت: «جلوگیری از ایجاد مناطق آزاد و ویژه اقتصادی در کشور، اگرچه از نظر ماهیت و فلسفه وجودی دارای پشتوانه علمی و عملیاتی مناسبی بوده است، لکن معافیت‌های متعدد در این بخش و عدم‌شفافیت داد و ستد مربوط به این مناطق همواره به‌عنوان یکی از معضلات اساسی نظام مالیاتی مطرح بوده و نه‌تنها بخشی از درآمدها از سبد مالیات کشور حذف می‌شود بلکه عدم‌شفافیت و عدم‌ارائه اطلاعات در آن مناطق نیز شناسایی نشده و اقتصاد زیرزمینی در مناطق مذکور افزایش می‌یابد که به تبع آن موجب افزایش فرار مالیاتی خواهد شد.

معافیت این مناطق به نحوی است که حتی شرکت‌های تولیدی و خدماتی واقع در سرزمین اصلی ترجیح می‌دهند با توجه به هزینه‌های بالای جابه‌جایی، واحد کسب‌وکار خود را به این مناطق انتقال دهند که این خود نیز مشکلات عدیده‌ای را به وجود خواهد آورد.»

مضاف بر این گزارش‌ها، رجوع به اظهارات اقتصاددانان نیز خالی از لطف نیست، خصوصا آنهایی که طرفدار دولت هستند و به‌شدت با توسعه و افزایش مناطق آزاد تجاری مخالفند.

پرده سوم

روز گذشته محمدرئوف قادری، مدیرعامل نمایشگاه شهر آفتاب از احتمال تبدیل شدن این نمایشگاه به منطقه آزاد تجاری خبر داد و گفت: «هنگامی که حناچی به‌عنوان شهردار تهران انتخاب شد، تمامی دغدغه و برنامه‌های‌مان را با وی مطرح کرده و از او خواستیم که مشکلات و درخواست‌های شهر آفتاب را در جلسه هیات دولت مطرح کند و خوشبختانه این اتفاق افتاد و بررسی مسائل شهر آفتاب در دستور کار دولت قرار گرفت. حل مشکل عدم‌برگزاری نمایشگاه در شهر آفتاب به کمیسیون زیربنایی دولت ارجاع داده شد و همچنین درخواست ما برای تبدیل شدن به منطقه آزاد تجاری نیز به دفتر مناطق آزاد تجاری دولت ارسال شد. قرار است تبدیل شدن شهر آفتاب به منطقه آزاد تجاری را در جلسه یکشنبه هیات دولت تعیین‌تکلیف کنند.»

 مدیرعامل نمایشگاه شهر آفتاب با بیان اینکه ما بارها و به صراحت اعلام کردیم شهر آفتاب آماده برگزاری نمایشگاه کتاب است، گفت: «مدیریت شهری حتی یکبار هم مخالفتی در برگزاری نمایشگاه کتاب در شهر آفتاب نداشت و حتی اعتراف کردیم که چرا نمایشگاه کتاب علی‌رغم آنکه ما آمادگی داریم و می‌توانیم رایگان برگزار کنیم در جای دیگری برگزار شد. امکان برگزاری سالن‌های موقت در نمایشگاه بود و همچنین ۴۶هزار متر فضای نمایشگاهی مجتمع تجاری آماده بهره‌برداری بود اما اگر نمایشگاه ناقص است باید به موقع تذکر دهند نه اینکه روزهای آخر بیایند و بگویند زیرساخت‌ها آماده نیست و ما هم که نمی‌توانیم معجزه کنیم.»

پرده چهارم

ویکی‌پدیا در ارتباط با مجموعه نمایشگاهی شهرآفتاب این‌گونه نوشته است: «با مصوبه شورای دوم شهر تهران در سال ۱۳۸۴، مقرر شد شهر نمایشگاهی جدیدی در جنوب تهران احداث شود و نمایشگاه بین‌المللی تهران به آن مکان منتقل شود که برای اولین‌بار در دوران شهرداری محمود احمدی‌نژاد احداث این طرح کلید خورد. سرانجام با افتتاح ایستگاه متروی شهرآفتاب در فروردین ۹۵، راه برای برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران و سایر نمایشگاه‌های مهم در این مجموعه هموار شد.»

سوای اینها، مهدی چمران، رئیس شورای شهر سابق تهران در گفت‌وگو با «فرهیختگان» ضمن گله‌مندی از اقدامات مدیریت شهری تهران به تشریح چرایی ایجاد و وضعیت موجود شهرآفتاب می‌پردازد و می‌گوید: «این شهر نمایشگاهی برای انتقال نمایشگاه‌های مختلفی که در سطح تهران برگزار می‌شد ایجاد شده است تا از مشکلاتی که برگزاری آن نمایشگاه‌ها برای شهر و شهروندان ایجاد می‌کرد جلوگیری شود. این محدوده یکی از مدرن‌ترین محدوده‌های نمایشگاهی از لحاظ بین‌المللی است و تمامی تدابیر برای برگزاری نمایشگاه در آن اندیشیده شده است و مناسب برای انجام اموری غیر از چنین موضوعاتی نیست.

با این همه مسئولان دولتی و مدیریت شهری می‌توانند در کنار استفاده نمایشگاهی سایر بهره‌برداری‌ها را از این منطقه داشته باشند. در ارتباط با تبدیل این منطقه به منطقه آزاد تجاری هم، چرا دست روی این شهر نمایشگاهی می‌گذارند، می‌توانند با گمرک ساوه چنین کاری بکنند، اگر ضرورتی دارد. به هرحال برگزاری نمایشگاه‌ها خارج از شهرآفتاب در تهران از نظر ما اقدامی غیرقانونی است.»

ابوالفضل قناعتی، عضو سابق شورای شهر تهران هم در ارتباط با تبدیل شهرآفتاب به منطقه آزاد تجاری به «فرهیختگان» گفت: «برای ایجاد این گستره وسیع نمایشگاهی بیش از هزار و 400 میلیارد تومان هزینه شده است اما آنطور که باید از آن استفاده نمی‌شود. دولت قادر و مجاز به تغییر کاربری این محدوده نیست.

این زمین توسط شهرداری خریداری شده است و اگر قرار باشد تغییری در کاربری آن ایجاد شود حتما باید دولت آن را از شهرداری بخرد و بعد درباره آن اظهارنظر کند. ضمنا بخش زیادی از بدهی‌های شهرداری تهران در ارتباط با همین مجموعه است؛ همان بدهی‌هایی که اعضای شورای شهر از آن یاد می‌کنند، اتفاقا حالا می‌توانند با فروش این مجموعه به دولت آن بدهی‌ها را هم صاف کنند. به هرحال این مجموعه برای ایجاد نمایشگاه ساخته شده است تا مردم به سهولت بتوانند از نمایشگاه‌های سطح شهر بهره ببرند.»

پرده آخر

در پرده آخر گزارش باید به چند نکته به صورت جدی اشاره کرد و نوشت.

اول اینکه مجموعه نمایشگاهی شهرآفتاب همان‌طور که اشاره شد، با چندین هزار میلیارد بودجه احداث شد تا مشکلات عدیده‌ای که برگزاری نمایشگاه‌ها، خصوصا نمایشگاه‌های بزرگی نظیر نمایشگاه کتاب برای شهر و شهروندان تهرانی ایجاد می‌کند را به حداقل برساند و مرتفع کند. اتفاقی که هرگز نیفتاد و ترافیک‌ها و آلودگی‌های صوتی و هوا و... و مزاحمت‌های این نمایشگاه‌ها همچنان پابرجاست و شهرآفتاب همچنان خاک می‌خورد.

دوم ایجاد و افزودن منطقه آزاد جدید تجاری به مناطق دیگر آزاد تجاری کشور است. موضوعی که به اذعان بسیاری از کارشناسان پیش از این هم سیاست شکست‌خورده‌ای بود، حالا چطور دوباره قرار است چراغ دیگری برای ایجاد مناطق آزاد تجاری آن هم در پایتخت روشن شود قابل‌تامل و بررسی است.

سوم توجه به شعار سال و مساله رونق تولید است. همان‌طور که آمار مختلف نشان می‌دهند، مناطق آزاد تجاری محفلی است برای واردات گسترده نه کمک به جذب سرمایه‌گذاری خارجی، ایجاد شغل و صادرات محصولات داخلی، پس چطور می‌شود در سال رونق تولید به جای گسترش تولیدات داخلی به گسترش مناطق آزاد دامن زده شود؟

مساله دیگر اتکا به دریافت مالیات است. تجربیات سایر کشورها آن هم در شرایط بد اقتصادی اهتمام به دریافت مالیات را نشان می‌دهد. این درصورتی است که حضور و سرمایه‌گذاری در مناطق آزاد برای سرمایه‌گذاران معاف از مالیات است و این مساله مهمی است که دوباره تکیه ما بر درآمدهای نفتی را تشدید می‌کند.

ایجاد نوسان در قیمت‌گذاری‌ها در محدوده شهرآفتاب هم حدس و گمانه دیگری است که برخی به آن اشاره می‌کنند. تبدیل شدن شهرآفتاب به یک منطقه آزاد تجاری حتما باعث رشد و اوج گرفتن قیمت املاک و زمین‌ها در این محدوده و اطراف آن خواهد شد. بنابراین هیچ بعید نیست غرضی اینچنین در پس تغییر کاربری این محدوده جغرافیایی باشد./1360//101/خ