جامـانده از حمل و نقـل عمومی

به گزارش خبرگزاری رسا، طی 10 سال اخیر یک‌بار دولت دهم در سال 89 و دوبار دیگر دولت یازدهم طی سال‌های 93 و 94 قیمت بنزین و اغلب حامل‌های انرژی را افزایش داد. در هر سه مورد از همان دقایق ابتدایی اعلام نرخ‌های جدید، این اصلاح یا آزادسازی قیمتی تقریبا با کمترین مخالفتی از سوی مردم مورد پذیریش واقع شد. جدا از اینکه آزادسازی قیمتی سیاست خوب یا بدی است، اما در آخرین اصلاح قیمتی که فقط مربوط به آزادسازی قیمت بنزین بود، این اصلاح قیمتی علاوه‌بر واکنش بسیاری از مردم، با تخریب اموال عمومی و خشونت اراذل و اوباش، حالا به موضوع محوری افکارعمومی در کشورمان تبدیل شده است.

در همین زمینه نیز طی سلسه‌گزارش‌هایی به بررسی ابعاد مختلف این اصلاح یا آزادسازی قیمتی پرداخته است. در گزارش حاضر به بررسی کیفیت و کمیت حمل‌ونقل همگانی در جابه‌جایی مسافر پرداخته‌ایم که به‌عنوان یک پیش‌نیاز باید در طرح‌های اصلاح قیمتی مدنظر سیاستگذاران قرار گیرد. اینکه گفته می‌شود حمل‌ونقل عمومی باید در راس تصمیم‌گیری‌های مربوط به اصلاح قیمتی قرار گیرد، از این منظر دارای اهمیت است که بین 9 تا 10 درصد هزینه‌های سالانه خانوارهای ایران (روستایی و شهری) مربوط به هزینه حمل‌ونقل است. همچنین در سال 97 حدود 47 درصد خانوارهای شهری و 68 درصد خانوارهای روستایی فاقد خودروی شخصی بوده‌اند؛ لذا کم‌توجهی به کم‌وکیف حمل‌ونقل عمومی به‌واسطه افزایش هزینه‌ها، می‌تواند از طریق سبد هزینه‌ای، مشکلات زیادی را به‌ویژه برای خانوارهای بدون خودرو ایجاد کند. در کنار این موضوع، چندین دهه است در سطح جهان در راستای پارادایم توسعه پایدار، توسعه حمل‌ونقل عمومی برای حفظ دارایی‌ها برای نسل‌های بعدی مورد توجه جدی بوده است.در این گزارش الگوی مصرف سوخت در کشورهای عضو اتحادیه اروپا به‌طور عام و الگوی مصرف سوخت در همسایه غربی یعنی ترکیه به‌طور خاص (به‌دلیل اشتراکات اقتصادی، فرهنگی، اقلیمی و...) مورد بررسی قرار گرفته است.

نتایج این بررسی نشان می‌دهد طی یک دهه اخیر اگرچه یکی از سیاست‌های کشورهای عضو اتحادیه اروپا و کشور ترکیه برای کاهش مصرف بنزین، اصلاح قیمتی و دریافت مالیات بوده، اما در سطح اتحادیه اروپا کشورهای عضو سعی کرده‌اند با توسعه حمل‌ونقل عمومی، مردم را به استفاده از حمل‌ونقل عمومی تشویق کنند. همچنین در ترکیه تشویق مردم به استفاده از سوخت‌های پاک همچون گاز مایع (LNG) در کاهش مصرف بنزین بسیار موثر بوده است. مثال بارز در نوع سیاستگذاری حوزه حمل‌ونقل ایران و ترکیه، میزان جابه‌جایی‌ها در حوزه حمل‌ونقل ریلی است، به‌طوری که ترکیه با وجود 1200 کیلومتر خطوط ریلی کمتر از ایران، در سال گذشته ۷ برابر ایران مسافر جابه‌جا کرده است.

یکی دیگر از نتایج قابل‌تامل این بررسی، کاهش 60 درصدی سهم حمل‌ونقل عمومی در جابه‌جایی مسافر  برون‌شهری طی یک دهه اخیر است. بر این اساس، روند خودرومحوری در ایران طی یک دهه در حالی تشدید شده که این روند در کشورهای پیشرفته طی 50 سال رخ داده است. حمل‌ونقل عمومی ناکافی از لحاظ کیفی‌وکمی، فقدان ناوگان ریلی و هوایی برای بسیاری از مسیرها، فقدان قطار حومه‌ای کافی، فرسودگی ناوگان عمومی و عدم یکپارچگی حمل‌ونقل درون‌شهری و برون‌شهری تنها بخشی از مشکلات حمل‌ونقل عمومی در ایران است. بر این اساس اینکه اقدامات دولت بدون فراهم‌سازی پیش‌نیازها ازجمله توسعه حمل‌ونقل عمومی فقط در افزایش قیمت یا آزادسازی قیمتی بنزین یا سایر حامل‌های انرژی خلاصه شود، آسیب‌های آن به‌مراتب بیشتر از سوخت ارزان و حتی توزیع نابرابر یارانه پنهان است.

 مصرف گازوئیل درجاده‌های اروپا 2.5 برابر بنزین براساس گزارشی که اتحادیه اروپا با عنوان

 (2018 Fuels Europe- STATISTICAL REPORT) منتشر کرده، در سال 2000 از کل 320 میلیارد تن سوخت مصرفی خودروها در کشورهای عضو این اتحادیه، حدود 150 میلیارد تن (سالانه) از آن معادل 47 درصد سوخت کل سوخت مصرفی خودروها بنزین و 170 میلیارد تن یا معادل 53 درصد گازوئیل بوده است، اما در سال 2017 ازمجموع 385 میلیارد تن سوخت مصرفی در جاده‌های کشورهای عضو این اتحادیه، 275 میلیارد تن آن معادل 71.5 درصد از کل سوخت مصرفی گازوئیل و 110 میلیارد تن یا 28.5 درصد از کل سوخت مصرفی مربوط به بنزین است. به‌عبارت دیگر، در سال 2000 نسبت مصرف گازوئیل 1.1 برابر بنزین بوده که این میزان در سال 2017 به 2.5 برابر رسیده است.

همچنین در نمودار  الگوی تقاضای سوخت در حمل‌ونقل برون‌شهری آمده است که نتایج آن نشان می‌دهد در کشورهایی چون آلمان 66 درصد، فرانسه 83 درصد، انگلستان 67 درصد، ایتالیا 73 درصد، اسپانیا 82 درصد، لهستان 75 درصد، هلند 58 درصد، بلژیک 83 درصد، اتریش 79 و در سایر کشورهای عضو اتحادیه اروپا نیز بین 45 تا 70 درصد سوخت مصرفی در حمل‌ونقل برون‌شهری مربوط به گازوئیل است. در گزارش مذکور آمده است اگرچه قیمت بنزین و مالیات بر خودروهای بنزینی در این کاهش مصرف بی‌تاثیر نبوده، اما بخش قابل‌توجهی از این کاهش مصرف، نتیجه تلاش‌ها و سیاستگذاری‌هایی است که در کشورهای عضو اتحادیه اروپا در حمایت و توسعه حمل‌ونقل عمومی انجام شده است.

 مصرف گازوئیل در جاده‌های ایران تقریبا نصف بنزین

برخلاف الگوی مصرف سوخت در جاده‌های کشورهای عضو اتحادیه اروپا، الگوی توزیع مصرف سوخت در حمل‌ونقل ایران به‌طور قابل‌توجهی به‌نفع بنزین بوده، به‌طوری که در سال 1384 مصرف روزانه بنزین خودروهای کشور 42 میلیون لیتر و مصرف گازوئیل 46 میلیون لیتر بوده است اما در مهرماه 98 میزان مصرف بنزین به حدود 96 میلیون لیتر در روز و میزان مصرف روزانه گازوئیل به 55 میلیون لیتر رسیده است. به‌عبارت دیگر، در سال 1384 مصرف گازوئیل حدود پنج‌میلیون لیتر بیشتر از بنزین بوده که این میزان تا مهرماه 98 برعکس شده و مصرف روزانه بنزین 41 میلیون بیشتر از گازوئیل یا نزدیک به دوبرابر مصرف گازوئیل است.

 در ترکیه گازوئیل و  بهLPGبه کمک بنزین آمدند

ممکن است گفته شود مقایسه الگوی مصرف سوخت در ایران و اتحادیه اروپا با تفاوت‌هایی که در شرایط و شاخص‌های طبیعی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دارند، نمی‌تواند چارچوب تحلیلی نزدیک به واقعیت را فراهم سازد. اما در اینجا به الگوی مصرف سوخت در ترکیه اشاره می‌کنیم که در تعداد جمعیت، شرایط اقلیمی و همجواری جغرافیایی، شرایط فرهنگی و بسیاری از شاخص‌های اقتصادی بیشترین شباهت را با هم دارند. بررسی داده‌های آماری نشان می‌دهد در حالی که طی سال 2004 تعداد خودروهای سواری ترکیه 5.4 میلیون دستگاه بوده که سوخت مصرفی 75 درصد از این خودروها بنزین، سوخت مصرفی 4.7 درصد گازوئیل، سوخت مصرفی 14.7 درصد گاز مایع (LPG) و سوخت مصرفی 5.4 درصد نیز سایر حامل‌های انرژی بوده است اما در 9ماهه سال 2019 از 12.5 میلیون خودروی سواری در این کشور، سوخت مصرفی 24.9 درصد بنزین، 37.7 درصد گازوئیل، 37.7 درصد گاز مایع (LPG) و کمتر از نیم‌درصد (5.0 درصد) نیز برقی- هیبریدی و سایر سوخت‌ها بوده است. درواقع ترکیه با قوانین بازدارنده در مصرف بنزین، توسعه مصرف گاز مایع (LPG)، توسعه تولید خودروهای دیزلی و همچنین توسعه حمل‌ونقل عمومی توانسته سهم بنزین را از 75 درصد در سال 2004 به 24 درصد در سال 2019 برساند. نتایج این اقدامات علاوه‌بر کاهش مصرف بنزین، آثار مثبت اقتصادی و پاکی هوا بوده است.

 قطارهای ترکیه۷ برابر قطارهای ایرانی مسافر جابه‌جا می‌کنند

یکی دیگر از تفاوت‌های بسیار قابل‌تامل در الگوی جابه‌جایی مسافر در ترکیه و ایران، سهم جابه‌جایی مسافر با حمل‌ونقل ریلی است. بررسی‌ها (گزارش بانک جهانی درمورد مصرف انرژی در حمل‌ونقل ریلی) نشان می‌دهد تقریبا حمل‌ونقل ریلی به‌طور متوسط 6 برابر کمتر از حمل‌ونقل جاده‌ای انرژی مصرف کرده و 1۰ برابر ایمن‌تر از آن است. در این زمینه بررسی داده‌های آماری مرکز آمار ترکیه (TÜİK) نشان می‌دهد طول خطوط راه‌آهن ترکیه از هشت‌هزار و 697 کیلومتر در سال 2004 به 10 هزار و 115 کیلومتر در سال   2018رسیده است.همچنین طبق داده‌های آماری شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران، طول خطوط اصلی راه‌آهن ایران از هفت‌هزار و 608 کیلومتر در سال 1383 به 11 هزار و 461 کیلومتر در سال 1397 رسیده است. بر این اساس، ظاهر مقایسه عددی نشان می‌دهد ایران 1254 کیلومتر هم بیش از ترکیه خطوط ریلی دارد، اما نکته جالب توجه این است که در همین مدت تعداد سالانه مسافر جابه‌جا شده توسط حمل‌ونقل ریلی (برون‌شهری) ترکیه از 76.7 میلیون نفر در سال 2004 به 185 میلیون نفر در سال 2018 رسیده و تعداد مسافر جابه‌جا شده توسط حمل‌ونقل ریلی جمهوری اسلامی ایران از حدود 17.4 میلیون نفر در سال 1383 به حدود 28 میلیون نفر در سال 1397 رسیده است. به‌عبارت دیگر، در حال حاضر بخش حمل‌ونقل ریلی ترکیه با وجود 1254 کیلومتر خطوط ریلی کمتر، ۷ برابر حمل‌ونقل ریلی ایران مسافر جابه‌جا می‌کند. بنابراین در حالی که تعداد مسافران حمل‌ونقل ریلی ترکیه طی 15 سال اخیر 2.4 برابر شده، اما در همین مدت تعداد مسافران حمل‌ونقل ریلی ایران 1.6 برابر شده است. همچنین تعداد مسافر جابه‌جا شده توسط حمل‌ونقل ریلی ایران در سال 1389 حدود 28.8 میلیون نفر بوده که این میزان در سال 1397 حتی 720 هزار نفر نیز کمتر از 9 سال گذشته است.

 ناوگان ریلی لنگ‌لنگان می‌رود

طبق داده‌های آماری وزارت راه‌وشهرسازی، در سال 1385 از مجموع 611 میلیون مسافر جابه‌جا شده در بخش‌های مختلف حمل‌ونقل زمینی (ریلی و جاده‌ای) 21.3 میلیون نفر یا معادل سه درصد از کل مسافران توسط قطار و مابقی توسط خودرو جابه‌جا شده بود اما در سال 96 از تعداد یک‌میلیارد و 28 میلیون نفر مسافر جابه‌جا شده در کشور، دو درصد یا معادل 24.5 میلیون نفر با قطار و یک‌میلیارد و چهارمیلیون نفر توسط خودرو جابه‌جا شده‌اند. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد در حالی که براساس قانون برنامه ششم توسعه کل کشور، سهم حمل‌ونقل ریلی در پایان برنامه در حوزه جابه‌جایی مسافر در بخش حمل‌ونقل عمومی باید به 20 درصد برسد، اما این میزان در سال 97 کمتر از 14 درصد است. همچنین براساس گزارش راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران، 250 دستگاه یعنی بیش از 45 درصد میانگین سنی لوکوموتیوهای در گردش کشور قبل از سال 1359 ساخته شده که علاوه‌بر فرسودگی، پرمصرف نیز هستند.

 سقوط 60 درصدی سهم حمل‌ونقل عمومی از جابه‌جایی مسافر

در حالی که برنامه‌های توسعه ازجمله برنامه‌ششم بر توسعه حمل‌ونقل همگانی یا عمومی تاکید  داشته، اما بررسی‌های آماری نشان می‌دهد سهم حمل‌ونقل همگانی در کلیه شقوق حمل‌ونقلی برون‌شهری (اعم از حمل‌ونقل تاکید عمومی جاده‌ای، ریلی، دریایی و هوایی) به‌طور چشمگیری کاسته است، چنانکه در سال 1385 ازمجموع 786 میلیون نفر مسافر جابه‌جا شده از طریق انواع وسایل حمل‌ونقلی، 53 درصد آن با حمل‌ونقل عمومی (اعم از حمل‌ونقل عمومی جاده‌ای، ریلی، دریایی و هوایی) و 47 درصد آن با خودروهای شخصی جابه‌جا شده بود اما در سال 96 از مجموع یک‌میلیارد و 82 میلیون نفر مسافر جابه‌جا شده در ایران، 232 میلیون نفر معادل 21 درصد از کل مسافران با حمل‌ونقل عمومی و 850 میلیون نفر مسافر معادل 79 درصد از کل مسافران جابه‌جا شده، از طریق خودروهای شخصی جابه‌جا شده‌اند. به‌عبارت دیگر، طی سال‌های 85 تا 96 سهم حمل‌ونقل عمومی از جابه‌جایی مسافر 60 درصد افت داشته است. توجه داشته باشیم طبق داده‌های مرکز آمار ایران 47 درصد خانوارهای شهری و 68 درصد خانوارهای روستایی فاقد خودرو بوده‌اند. این آمار به این معنی است که اغلب مسافران کشور و حتی آنهایی که فاقد خودروی شخصی هستند، به جهت ساختار نامناسب، سرعت و کیفیت پایین حمل‌ونقل همگانی یا عمومی، ترجیح می‌دهند از طریق خودروهای شخصی تردد کنند، هرچند هزینه این بخش (خودروهای شخصی) بالاتر از بخش همگانی باشد.

 CNG را رها کردند

گفته شد یکی از دلایل موفقیت کشور ترکیه در کاهش مصرف بنزین، استفاده از سوخت‌های ارزان‌تر بود. در همین راستا در حالی که طی 9ماهه سال 2019 ترکیب سوخت مصرفی خودروهای سواری در ترکیه شامل 24.9 درصد بنزین، 37.7 درصد گازوئیل، 37.7 درصد گاز مایع (LPG) و کمتر از نیم‌درصد (0.5 درصد) نیز برقی- هیبریدی و سایر سوخت‌هاست، اما محاسبات نشان می‌دهد در حال حاضر 53 درصد از سوخت مصرفی خودروهای ایرانی بنزین، 32 درصد گازوئیل، 12 درصد CNG و 3 درصد نیز دوگانه‌سوز یا سایر سوخت‌هاست.

همچنین گفته شد ترکیه میزان مصرف گاز مایع (LPG) را از 14.7 درصد در سال 2004 به بیش از 37 درصد در سال جاری میلادی رسانده است، با این حال میزان مصرف CNG در ایران با اینکه از روزانه 1.4 میلیون مترمعکب در سال 85 با رشد 1200 درصدی به روزانه 18.3 میلیون مترمکعب در سال 92 رسیده، اما طی سال‌های اخیر از روزانه 18.3 میلیون مترمکعب در سال 92 با رشد 6.5 درصدی به روزانه 19.5 میلیون مترمکعب در مهرماه 98 رسیده است. این کم‌توجهی به CNG در ایران در حالی است که بنابر اظهارات مسئولان وزارت نفت، ظرفیت بالقوه گاز CNG حدود 40 میلیون مترمکعب در روز است. این ظرفیت بلااستفاده از این منظر دارای اهمیت است که قیمت بنزین چندین‌برابر قیمت CNG مصرفی بوده و CNG ازجمله سوخت‌های پاک محسوب می‌شود./1360/د101/ب1