گزارشی از نشست «تصویر امر به معروف و نهی از منکر در آینه قرآن و حدیث»

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، سلسله نشست‌های سید مرتضی، با عنوان «تصویر امر به معروف و نهی از منکر در آینه قرآن و حدیث» به همت مجله دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث، با ارائه حجت الاسلام مرتضی حائری شیرازی، عضو گروه نهج البلاغه دانشگاه قرآن و حدیث، در سالن جلسات کتابخانه آیت الله گلپایگانی(ره) قم، برگزار شد.

حجت الاسلام حائری شیرازی در ابتدای این نشست ضمن گرامیداشت ایام الله دهه فجر، گفت: در ایام پیروزی انقلاب اسلامی هستیم و در این ایام به دلیل مبارزه با ظلم و همچنین در ایام دفاع مقدس، اصطلاح جهاد و امر به معروف و نهی از منکر اهمیت دارد. امر به معروف و نهی از منکر در کنار جهاد نه تنها به عنوان یک اعتقاد بلکه به عنوان یک رفتار اجتماعی است که در آیات و روایات سفارش بسیاری نسبت به آن وجود دارد. اما در طول تاریخ این اصطلاح به شکل‌های مختلف توسط حکومت‌ها به کار گرفته شده است. شکل‌های مختلفی که منجر به تولید تصویرهای گوناگون در عموم جامعه از این فریضه الهی ایجاد شود.

استاد حوزه و دانشگاه، با توجه به این که اکنون نیز تصویر خوبی از امر به معروف و نهی از منکر وجود ندارد، اظهار داشت: وقتی ما با مفاهیم مختلف خصوصا مفاهیم مرتبط با قرآن و حدیث، مواجه می‌شویم، اگر به منبع اصلی مراجعه کنیم، می توانیم ویژگی‌های آن را دریافت کنیم و تصویر واقعی آن را بشناسیم و معرفی کنیم. ولی خیلی از تصاویری که از مفاهیم در ذهن ما شکل گرفته است بر اساس آن چیزی است که در بستر اجتماع است. امر به معروف و نهی از منکر نیز اینگونه است. به دلیل وجود بازتاب‌های رفتار برخی به اسم امر به معروف و نهی از منکر در بستر اجتماع، باعث شده است که تصویر از امر به معروف و نهی از منکر در جامعه، مبهم و تیره‌ باشد.

وی بحث خود را در 4 محور ادامه داد و گفت: 1. تصویر امر به معروف و نهی از منکر در طول تاریخ بر اساس عملکرد حکومت‌ها 2. تصویر امر به معروف و نهی از منکر در طول تاریخ در سطح جامعه 3. شناخت شناسنامه‌ای از امر به معروف و نهی از منکر 4. تعریف، شناخت مفاهیم، گستره و اصطلاحات مرتبط با این مفهوم.

حجت الاسلام حائری شیرازی در توضیح عملکرد امر به معروف و نهی از منکر در صدر اسلام و زمان حضور پیامبر اکرم صلّی‌الله‌علیه‌وآله گفت: بر اساس آیات قرآن کریم و روایات از رسول گرامی اسلام (ص)، امر به معروف و نهی از منکر در این زمان، در راستای تعاون، وحدت، همدردی میان مسلمانان، نوع‌دوستی مردم، مطالبه‌گری از حاکم، مسئولیت‌خواهی و مسئولیت‌پذیری، ارشاد و تعلیم و تبلیغ، دعوت به خیر و خوبی، مقابله با کجی و انحراف، شاخصه‌ای به عنوان هم‌بستگی در جامعه، علاقه‌مندی به سرنوشت همدیگر به کار برده می‌شد و بر همین اساس نسبت به آن سفارش و تأکید وجود داشت. اما در زمان خلفا، واژه جهاد برای جنگ‌های خارجی و امر به معروف و نهی از منکر برای اصلاح و امنیت داخلی میان مسلمانان استفاده شد و کم کم سایر ظرفیت‌های آن خصوصا آنچه به رفتار میان مردم و وحدت و همبستگی میان آنها اشاره می‌کرد، کم‌رنگ شد. در زمان خلیفه سوم، با وجود اعتراض‌های بسیاری از مناطق مختلف، بُعد مطالبه گری امر به معروف در مقابله با خلیفه پررنگ می‌شود.

وی با اشاره به اینکه در زمان امیرالمومنین(ع) مخالفت‌هایی که با حضرت میشد نیز با عنوان امر به معروف و نهی از منکر بود و در مقابل آن حضرت در تلاش بودند تا امر به معروف و نهی از منکر واقعی را بر اساس سنت پیامبر اکرم(ص) در جامعه جا بیاندازند، بیان داشت: در زمان بنی امیه، مهم‌ترین انگیزه از قیام حضرت سیدالشهداء(ع) احیای امر به معروف و نهی از منکر است، و این نشان می‌دهد که این گزاره در این زمان در حال زوال بوده است. در مقابل هم حکومت وقت، برای حفظ قدرت و حکومت، نظم اقتصادی و اجتماعی از این اصطلاح استفاده می‌کند و تقریبا ظرفیت وحدت که در امر به معروف در صدر اسلام و آیات و روایات وجود دارد، از بین می‌رود.

عضو گروه نهج البلاغه دانشگاه قرآن و حدیث، ضمن اشاره به تاریخ شکل‌گیری نهاد حسبه، گفت: از ابتدای حکومت عباسی تا پایان دولت عثمانی در ممالک عرب، در برهه‌ای از زمان گستره جغرافیایی ایشان گسترده شد. این دسته در جریانات سیاسی و حکومتی خود از این رفتار با عنوان نهاد حسبه استفاده کردند. حسبه یعنی آن نهادی که برای حفظ و کنترل داخلی نظام اجتماعی به کار گرفته می‌شد. شخصی که متصدی این کنترل بود محتسب نام داشت و وظیفه وی این بود که در مقابل دستمزدی که دریافت می‌کند، میان مردم و کوچه و بازار بچرخد و  نسبت به کجی‌ها و انحرافات خصوصا مسائل شرعی مردم، کنترل داشته باشد. در این صورت محتسب یک مقام حکومتی است و توقع میرود که خود نسبت به مسائل دینی آگاهی لازم را داشته و ملتزم باشد.

وی با اشاره به تاریخ شکل گیری این مفهوم در عربستان، افزود: در قرن 14، در میان وهابیت در عربستان سعودی، اقدامات سلفی‌گری در مبارزه با بدعت‌ها به نام امر به معروف و نهی از منکر شکل می‌گیرد و هیئتی به عنوان امر به معروف و نهی از منکر، در ریاض در سال 1345 قمری شکل می‌دهند و اقدامات سلفی را در عربستان گسترش می‌دهند که  در نهایت منجر به تصویب نظام نامه هیئت امر به معروف و نهی از منکر در سال 1400 قمری می شود.

وی تصریح کرد: در ایران در دوران صفوی، با تشکیل حکومت شیعی، نهاد حسبه تقویت می‌شود و حتی یک مقام حکومتی به نام محتسب الممالک در دربار شکل می‌گیرد که نمایندگانی در شهرهای مختلف داشته است. در دوران زندیه به دستور کریم خان زند، نهاد حسبه از ارکان شش‌گانه اصلی حکومت به شمار می‌آید و این مساله تا زمان قاجار ادامه پیدا می‌کند و اداره احتسابیه شکل می‌گیرد. اما در سال در سال 1332 با تصویب قانون بلدیه در مجلس اول مشروطه، اداره احتسابیه به دو اداره بلدیه (شهرداری) و نظمیه تبدیل می‌شود.

حجت الاسلام حائری شیرازی ضمن بررسی تاریخی امر به معروف و نهی از منکر پس از انقلاب اسلامی، گفت: لازم بود در اوائل انقلاب جهت پیشگیری و کنترل برخی مسائل اجتماعی کمیته‌ها یکسری نظارت‌ داشته باشند ولی نام امر به معروف و نهی از منکر پر رنگ نبود. در زمان رهبری رهبر معظم انقلاب، ایشان در سال 1372، از امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یک واجب فراموش شده یاد می‌کنند و بر همین اساس ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر شکل می گیرد و با پیگیری های این ستاد، در سال 1394 قانون حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر در مجلس شورای اسلامی تصویب شد.

وی برای معرفی تصویر امر به معروف و نهی از منکر در سطح جامعه در ادوار مختلف تاریخ، به شعر برخی شعرا استناد کرده و اظهار داشت: نگاه ادبیات و شعر، غالبا حکومتی نیست و اگر مشهور است که تاریخ را حاکمان می نویسند، ولی شعر عموما نگاه خود شاعر و فضای جامعه را بیان می‌کنند. تصویر امر به معروف و نهی از منکر در شعر، زیبا نیست. در غالب اشعار نگاه به محتسب به گونه‌ای است که او اگر چه نسبت به اخلاق اجتماعی و رعایت موازین شرعی اهتمام دارد لکن خود در التزام به آنها خیلی پایبند نیست.

استاد حوزه و دانشگاه ضمن معرفی شناسنامه‌ای امر به معروف و نهی از منکر با بیان این سوال که تولد امر به معروف و نهی از منکر از چه زمانی است؟ بیان داشت: مسلم است که اصطلاح امر به معروف و نهی از منکر در صدر اسلام در آیات و روایات و با توجه به آیات قرآن روشن است که این رفتار اجتماعی در امت های گذشته نیز بوده است. در آیاتی چون 113 سوره آل عمران یا در نصیحت‌های لقمان به فرزندش این امر روشن است. اما این سوال وجود دارد که امر به معروف و نهی از منکر با وجود شریعت و معرفی شریعت برای کمک به خرد جمعی، در میان جامعه پدیدار شده یا امری غریزی است و با شکل گیری اجتماع انسانی خود به خود وجود داشته است؟

وی با اشاره با اجزاء اصلی این اصطلاح گفت: این اصطلاح 4 واژه دارد: 1. امر 2. نهی 3. معروف 4. منکر. مفهوم شناسی این واژگان در تعیین گستره، مراتب و تصویر از امر به معروف که می توانیم به جامعه القا کنیم،  تاثیر دارد. «امر» در زبان عربی هم به معنای کار و شأن است که جمع آن «امور» است و هم به معنای دستور است که جمع آن «اوامر» است و نهی به معنای بازداشتن و منع کردن است. خواهش و تمنا نسبت به مافوق، استدعا است، نسبت به شخصِ برابر، خواهش و نسبت به مادون دستور و امر است. در اینجا مبانی مختلف است. برخی امر را فقط عالی به دانی می‌دانند. برخی قائلند که علوّ شرط نیست و حتی شخص پایین نسبت به مافوق خود، می‌تواند امر به معروف کند.

حجت الاسلام حائری شیرازی در تبیین معنای معروف اظهار داشت: «ع‌ر‌ف» در لغت به معنای شناخت، آرامش و طمانینه است. با بررسی کتب لغت و استعمالات آن، گوهر معنایی معروف، شناخت است. معروف به معنای شناخته شده است و چون معروف در مقابل منکر در لسان عرب وجود دارد، موارد شناخته شده‌ای که جنبه مثبت دارد، از مصادیق معروف و موارد شناخته نشده‌ای که جنبه منفی دارد، از مصادیق منکر است. لذا معروف به معنای «کار خوب شناخته شده» است. اما در قرآن و حدیث مواردی که واژه معروف استعمال شده است نسبت به حقوق زن‌ها که برگردن شوهر است، حقوق والدین، حقوق یتیمان، اطاعت از والدین یا قول معروف نسبت به دیه، وصیت کردن، کار خوب و حتی عمل پیامبر و در نهایت امر به معروف، می‌باشد. با توجه به مبنایی که در قرآن است، اگر واژه‌ای به کار رفته و در تمام استعمال های آن به یک معنا است، می‌توان گفت که معروف در تمام استعمالات قرآنی یک معنا دارد و آن همان معنایی است که از لغت و عرب آن زمان فهمیده می‌شود و الا نیاز بود قرآن آن را تعریف می‌کرد. قرآن بر اساس آنچه در ذهن مردم در زمان نزول قرآن بوده است، معروف را قصد کرده است. اگر قرار بود که معروف معنای دیگری داشته باشد باید قرآن آن را ارائه می‌کرد. معروف یک امر شناخته شده‌ای است در میان مردم.

وی اظهار داشت: عوامل شکل گیری و پدیداری معروف شامل فطرت، عقل، دین، قانون و عُرف است. مثلا صحبت نکردن با گوشی همراه هنگام رانندگی، قانون است و شرع در این مورد در ظاهر ساکت است. حتی عُرف نیز معروف ساز است مثل عزاداری امام حسین(ع) در دهه اول محرم، در حالی که روایتی دال بر تعداد روزهای غزاداری نیست یا فرهنگ‌های مختلفی که در شکل عزاداری وجود دارد. در روند شکل گیری معروف در جامعه باید خوبی ها از نظر عقل، فطرت، دین، قانون و عرف تبیین شود و خوبی آنها برای مردم جا بیفتد تا معروف در جامعه شکل بگیرد و آن وقتی که شکل گرفت هم در راستای معروف سازی و هم در راستای پاسداری از معروف در جامعه، امر به معروف نقش اساسی دارد.

حجت الاسلام حائری شیرازی بیان داشت: از آنجایی که امربه معروف و نهی از منکر لازمه زندگی اجتماعی است، مبتنی بر 4 پیش فرض است: 1. انسان اجتماعی است و در اجتماع متولد شده، در اجتماع زندگی می‌کند و در اجتماع هم می‌میرد. برای همین برخی تمام احکام را اجتماعی می‌دانند. 2. انسان مسئولیت اجتماعی دارد 3. انسان تغییرپذیر است 4. انسان حقّ انتخاب دارد. این 4 مساله در کنار هم می‌گوید که باید امر به معروف و نهی از منکر در هر جامعه‌ای باید باشد و این امر عقلی است. اگر امر به معروف و نهی از منکر توسط شرع واجب نشده بود، ما به آن عمل نمی‌کردیم؟

وی در پایان با اشاره به برخی اصطلاحات جامعه شناسی که در راستای کارکرد امر به معروف و نهی از منکر هستند، گفت: امر به معروف ظرفیت این اصطلاحات را دارد: مطالبه‌گری، حفظ نظم اجتماعی، کنترل رسمی و غیررسمی، لزوم برقراری عدالت، همبستگی اجتماعی، مقابله با بی‌تفاوتی اجتماعی و ... . بنابراین باید تلاش کنیم تا تصویر واقعی امر به معروف و نهی از منکر که در صدر اسلام بر اساس قرآن و حدیث معرفی شده را در جامعه ایجاد کنیم تا این فریضه دینی در بستر اجتماع پر رنگ‌تر و با شور همگانی بدون نیاز به قانون و زور فراگیر شود./998/ج