دین ‎ستیزی پهلوی و گفتمان دينی از آيت‎الله حائری تا امام خمينی

به گزارش خبرگزاری رسا، آغاز جنگ جهانی اول، پایانی بر سلطنت قاجار و بستری برای شكل‎گیری «پهلویسم» بود. عناصر و مؤلفه‌های اساسی گفتمان پهلویستی عبارت بودند از:

1. شوونیسم (ناسیونالیسم افراطی ایران)؛

2. شبه مدرنیسم (غرابگرایی) و یا به تعبیر دیگر مدرنیسم كاذب؛

3. سكولاریزم.[1]

با استقرار رضاخان بر مسند حكومت، پروژه كلاسیك تجدد ایرانی شكل گرفت و دولت مطلقه شبه مدرن تكوین یافت. دولت مطلقه‌ای كه مهم‎ترین كار‌كردش فرایند بازسازی و نوسازی آمرانه كشور بود. در این دوره، اغلب كارگزاران سیاسی براین باور بودند كه برای برقراری حكومت قانونی و ترقی اجتماعی ضرورتی ندارد كه دستگاه دولت حتماً ضد استبدادی و نماینده اقشار ملت باشد؛ بلكه در چنین شرایطی یك دستگاه سازمان یافته، متمركز و نیرومند كشوری لازم است تا اوضاع را كنترل نماید. به خاطر وجود همین اندیشه بود كه كارگزاران سیاسی جوان كه خود از پرچم‌داران اصلاح‌طلبی اوائل دهه 1300 محسوب می‌شدند از قدرت گرفتن و سپس سلطنت رضاخان حمایت كردند. بنابراین، اندیشه‌ای كه طرفدار شكل دادن دستگاه دولت مشروطه بوده، مبدل به اندیشه‌ای شد كه در شكل دادن دستگاه نیرومند دولتی نقش مهمی ایفا نمود[2] تا جلوه‌ای از مدرنیسم دولتی شكل گیرد.

نتیجه مسلم مدرنیسم دولتی و غیردولتی، دیكتاتوری رضاخان و افزایش نفوذ دولت در عرصه‌های سیاسی اجتماعی و اقتصادی جامعه بود. اقدام رضاشاه، در جهت مدرن‌سازی سریع جامعه از بالا به همراه برنامه‌های فرهنگی و آموزش، به ایجاد فرهنگ دوگانه در ایران منجر شد. وضعیتی كه در آن طبقات بالا عموماً مقلد ارزشهای غربی در جامعه شده و نسبت به فرهنگ بومی و سنتی چندان توجهی نمی‌كردند. این طبقات كه به ندرت فرهنگ مذهبی اكثریت هموطنان خود را درك می‌كردند به عنوان حاملان ارزشهای غربی توسط دولت مورد حمایت قرار گرفتند.

جهت‌گیری سیاست فرهنگی در دوران رضاخان را می‌توان در دو محور زیر خلاصه نمود:

1. ایران‌گرائی با تاكید بر لزوم تجدید عظمت ایران باستان؛

2. مخالفت با مذهب و روحانیت و از بین بردن نهادهای مذهبی.

ایران‌گرائی و تجدید عظمت ایران باستان

دوران حكومت رضاشاه، دوران چیرگی ناسیونالیسم تندرو در اروپا بوده و گروهی از روشنفكران آن روزگار در ایران، دنباله‌رو این مكتب بودند. ناسیونالیسم ایرانی نمایندگان فكریی داشت كه در راه بسط آن كوشش می كردند و برخی از آنان نیز در دولت بودند. رضاشاه نیز با كارهایش تجسم این ایرانیت و پیش برنده آن شناخته می‌شد.[3]

انتشار چند اثر از جمله كتاب «ایران قدیم» و سپس سه جلد كتاب قطور «ایران باستان»، اثر مشیرالدوله پیرنیا و همچنین ترجمه كتاب كریستنسن دانماركی موسوم به «ایران در زمان ساسانیان» به وسیله رشید یاسمی، تأثیر عمیقی در ایجاد پندار افسانه‌آمیز درباره عظمت گذشته ایران گذاشت. چاپ یك سلسله آثار ادبی قدیم به‎ویژه شاهنامه فردوسی، احساسات وطن‌پرستی را تشدید كرد.[4] احساسات تند و افراطی ناسیونالیستی به وسیله شاعرانی همچون محمدرضا عشقی، ابوالقاسم عارف، فرخی یزدی و ابوالقاسم لاهوتی نیز ابراز و تقویت می‎شد.

تجلی تفكر ناسیونالیستی در رفتار فرهنگی حكومت، ابتدا به صورت بیگانه‌ستیزی و ابراز تنفر از هرگونه تظاهر غیر ایرانی جلوه كرد.[5] اما بعداً فرهنگ اروپایی از این قاعده مستثنی شد و فرهنگ و زبان اسلامی و عربی مورد هجوم قرار گرفت. رضاشاه در تقریر و تحكیم هویت خویش، اسلام را به عنوان دگر ایدئولوژی، مسلمان ایرانی را به عنوان دگر درونی و عرب را به مثابه دگر بیرونی خود تعریف و سعی نمود جغرافیای خود را جایی در درون مدار و حریم گفتمانی غرب جستجو كند.

یكی از محورهای اساسی سیاست فرهنگی حكومت رضاشاه، گرایش به ایران باستان به بهای دوری از میراث اسلامی بود. از جمله اقداماتی كه در این راستا انجام شد، تشكیل فرهنگستان زبان فارسی بود.[6] سیاستگزاران حكومت پهلوی با هدف به فراموشی سپردن میراث غنی ایران اسلامی قصد داشتند بسیاری از واژهایی را كه طی قرون متمادی در زبان فارسی تداوم یافته و مردم عادی یا شاعران و نویسندگان به‎كار می‌بردند، كنار نهاده و الفاظ جدیدی رواج دهند.

سیاست ایران‌گرایی در حوزه ادبیات مكتوب با بزرگداشت شاعران پارسی زبان به‎ویژه، فردوسی و اثرش شاهنامه توأم بود. تشكیل كنگره بین‌المللی هزاره فردوسی در سال 1313 در راستای احیای ارزشهای ملی و میهنی قابل ذكر می‌باشد.[7]

همچنین در خصوص نامهای ماهها، سیاست ایران‌گرائی تأثیر گذارد و مجلس در 11 فروردین 1304، تصویب كرد كه ماهها به نامهای باستانی ایرانی خوانده شود. تأثیر سیاست ایران‌گرایی در نظام بین‌المللی، تغییر نام فرنگی كشور از  Persia به Iran بود. در سال 1313 كه جشن و كنگره فردوسی در تهران برپا شد، در آلمان حزب نازی به قدرت رسید كه علمدار تفوق نژاد آریایی بود. چون ایران مهد نژاد آریایی بود ظاهراً از برلین به وزارت امورخارجه پیشنهاد شد كه نام مملكت ما در مغرب زمین كه تا آن وقت «پارس» بوده، مبدل به ایران شود.

مخالفت با مذهب و روحانیت، و از بین بردن نهادهای مذهبی

با به قدرت رسیدن رضاخان، چالش حكومت با روحانیون وارد مرحله حساس و بحرانی خود شد. زیرا وی بانی رژیمی شد كه سیاست اصلی‌اش مبتنی بر سكولاریزم، ناسیونالیسم، باستان‌گرایی و نوسازی بود. اجرای این سیاست مستلزم محدود ساختن نقش اجتماعی علما و در انزوا قرار دادن روحانیت شیعی و در نهایت دولتی كردن آن بود. اقدامات رضاشاه، اعم از تحبیب و جذب عده‌ای معدود، تهدید و ضرب و شتم و قتل و تبعید برخی از علما، استهزا و تحقیر آنان در مجامع عمومی، اجرای شدید سیاست تغییر لباس و تلاش برای قطع ارتباط عاطفی آنان با مردم و نیز كوشش در جهت پرورش روحانیت درباری در اجرای سیاست فوق بوده است.[8]

اهداف رضاشاه در قبال مذهب، دوگانه بود. از یك سو مذهب را عامل و تجلی عقب‌ماندگی ایرانی می‌دانست و در صدد بود آن را براندازد و از سوی دیگر، در جامعه مذهبی یك دستگاه مستقل اجتماعی می‌دید و برای تحكیم حكومت مطلقه خود، تلاشهای فراوانی به منظور اضمحلال این نهاد به كار می‎بست.[9]

با به قدرت رسیدن رضاخان، روحانیون خود را در برابر معارضه‎های تازه‌تری یافتند. اگر تا آن روز رقیب دین و روحانیت مظاهر جدید تمدن غربی بود، پادشاهان قاجار، نوعا طرفدار دین بوده و در این معارضه، تمایل خود را به دین و روحانیت بروز می‌دادند. ولی اینك و با به قدرت رسیدن پهلوی اول، حكومتی قدرت را به دست آورده بود كه توامان مظاهر جدید غرب و نیز ملیت ایرانی و تاریخ و فرهنگ ایران پیش از اسلام را ارج می‌نهاد و نقش اجتماعی دین و روحانیت را منكر می‌شد.

جریان اصلی مخالفت با مذهب را نویسندگان و روشنفكران، هدایت نموده و تلاش می‌كردند فرهنگ و نهادهای سنتی، مذهب و روحانیت را از میان بردارند. القای این دیدگاه به رضاخان كه روحانیت، رقیب قدرت او می‌باشد و باید ابتدا از صحنه‌های سیاسی و اجتماعی و سپس از هرگونه ابراز وجود محروم شود. در این راستا صورت می‌گرفت.

از سال 1306، سیاستگزاری در مورد روحانیت آغاز شد. اولین قدم برای هرگونه اقدام، شناخت لازم از تعداد، میزان نفوذ اجتماعی، فعالیت سیاسی و تواناییهای مالی روحانیت در سراسر كشور بود. به همین منظور، متحدالمآل 3190 در خرداد 1306 صادر شد. به موجب این متحدالمآل، كلیه ایالتها موظف شدند در سه مورد اطلاعات مشروحی را به مركز ارسال دارند.

1. تعیین تقریبی عده ارباب عمائم و تشخیص علمای متنفذ با ذكر استطاعت مالی و تمایلات سیاسی و اجتماعی آنان؛

2. تعیین تجار متنفذ و تشخیص اعتبارات و تمایلات سیاسی و اجتماعی آنان؛

3. تعیین احزاب سیاسی.[10]

با كسب این اطلاعات مفصل، اقدامات دولت در برخورد با مجموعه روحانیت شكل گرفت. این اقدامات سه جهت كلی را تعقیب می‌كرد:

1. انهدام قدرت اجتماعی ـ سیاسی مجموعه متشكل روحانیت و حذف آن از صحنه سیاسی كشور؛

2. جذب و هضم بخشی از روحانیت برای انجام نیازهای قضائی، آموزشی و مذهبی كشور؛

3. افزایش روزافزون فشار بركلیه روحانیان و كاستن از تعدادشان.[11]

تا اواخر دوره قاجار، دیوان سالاران، روحانیون و اربابان و رؤسای قبائل سه پایگاه اصلی قدرت مالكیت را تشكیل می‌دادند. با روی كار آمدن رضاخان، روحانیت به كلی كنار گذاشته شد و قدرت اربابان به میزان قابل ملاحظه‌ای كاهش پیدا كرد. رؤسای قبایل سركوب شدند و در مقابل بوروكراتها و نظامیان كه شمار و اقتدارشان روبه فزونی داشت، جای آنها را پر كردند.[12]

این تغییر در پایگاه طبقاتی حاكمیت را به روشنی می‌توان در تغییراتی كه در تركیب نمایندگان مجلس شورای ملی به‎وجود آمده بود، مشاهده كرد. در حالی كه در عصر اول مشروطیت، در دوره قاجار شمار روحانیون عضو مجلس شورای ملی به 24 نفر می‌رسید و در حدود 18% نمایندگان مجلس 137 نفری را تشكیل می‌داد، این نسبت در مجالس دوره رضاشاه به كمتر از 8% كاهش یافت.[13]

بنابراین بخش مهمی از اقدامات رضاشاه علیه مذهب در چارچوب تلاشهای وی برای كاهش نفوذ سیاسی روحانیون صورت می‌گرفت. به‎طوری كه در اواسط دهه 1310، با اینكه در قوانین مملكتی هنوز نفوذ عنصر اسلامی مشهود بود، اما روحانیون عملاً از حیطه قضاوت و دادگستری كنار گذاشته شده و در حوزه تعلیم و آموزش نفوذ خود را كاملاً از دست دادند. علاوه براین با تسلط دولت بر موقوفات، قدرت مالی روحانیون نیز رو به كاهش گذاشت.[14]

رضاشاه ترجیح می‌داد به جای رویارویی با علما آنها را نادیده بگیرد. در یك قضیه كلیدی، یعنی پذیرش یا عدم پذیرش نظام جمهوری در ایران جدید، وی هر چند تسلیم فشار علما شد؛ اما با انجام این كار به منافع مادی خود و خانواده‌اش نیز خدمت كرد. با این همه، جهت كلی اقدامات او برای علما كم خطر‌تر از خصومت حكومتی آشكار كشور همسایه، یعنی تركیه نبود. در نتیجه اقدامات او، كاركردهای قضائی، آموزشی و انسان‎دوستانه علما كاهش می‎یافت و منزلت آنان عمیقاً تحت تأثیر قرار می‌گرفت. به‎صورتی كه روحانیت رهبری اجتماعی و فرهنگی و تا حدودی مذهبی خود را خصوصاً در طبقات بالای اجتماعی از دست می‌داد.

واكنش علما به این وضع، یكنواخت یا عاری از ابهام نبود.[15] عده‌ای از علما با صراحت بیشتری از حكومت انتقاد می‌كردند. آنها برای این بی‌پروائی خود بهای سنگینی پرداختند. سید ابوالحسن طالقانی پدر آیت‌الله سید محمود طالقانی به اقدامات مختلف دولت از قبیل كشف حجاب اجباری زنان، شدیداً اعتراض كرد و به این دلیل مكرراً به زندان افتاد، یا به نقاط دوردست كشور تبعید شد.

مهم‎ترین و با نفوذترین مخالف روحانی رضاشاه، مرحوم سیدحسن مدرس بود. وی سخنور توانائی بود كه در صدد تحقق آرمانهای اسلامی بود و در عین حال، به ملیت و شئون آن نیز باور داشت. برای بیان جایگاه ممتاز مدرس به عنوان مثال می‌توان به تفاوت خط‌مشی مدرس با سایر روحانیون به ویژه علمای تهران اشاره كرد. روحانیون تهران از كسانی بودند كه به اصول قدیمی حاكم بر روابط دین و دولت اعتقاد داشته و به آن سخت وفادار بودند و ایجاد هرگونه تحول و تغییری در اوضاع سیاسی، آن چنان كه مدرس به دنبالش بود، از سوی آنان با مخالفت یا عدم همراهی مواجه می‌شد. از اینرو، مدرس اطمینان داشت به‎ جز مساعدت علمای عتبات حصول به نتیجه ناممكن می‌باشد.[16]

نخستین درگیری مستقیم رضاشاه با روحانیون در دومین سال سلطنت او بروز كرد. این حادثه به علت رعایت نكردن حجاب از سوی عده‌ای از خانمهای درباری در صحن شاه عبدالعظیم حسنی رخ داد. دولت در پی اعتراض شیخ محمد بافقی شدیداً با این روحانی برخورد نمود.

امام خمینی در آن زمان كه سنین جوانی را می‌گذراند، هیچگاه نمی‌توانست این موج حملات كوبنده به علما را در رژیم رضاشاه فراموش كند. وی روز دردآور اول فروردین 1306 را از یاد نبرد. در این روز همسر و دختران رضاشاه به دلیل عدم رعایت حجاب اسلامی در رواق حضرت معصومه(ع) مورد اعتراض شیخ بافقی قرار گرفتند. رضاشاه پس از اطلاع از ماجرا به همراه گروهی از افسران و سربازان مسلح به قم آمد و یكسره وارد حرم شد و شیخ را زیر ضربات مشت و لگد و دشنامهای خود قرار داد.[17]

دومین برخورد بین شاه و روحانیون در آذر ماه سال 1306 بر سر قانون نظام وظیفه اجباری رخ داد؛ اما، با اعلام مخالفت روحانیون با این قانون، رضاشاه نرمش نشان داد.

جدی‎ترین حادثه حكومت رضاشاه كه بیش از هر واقعه‌ای طلیعه رویدادهای همچون 15 خرداد 1342 و بعد از آن بود در سال 1314 در مشهد اتفاق افتاد. یكی از علمای برجسته شهر به نام حاج حسین قمی، شهر را به قصد تهران ترك كرده تا شكایت خود را كه اساسا به الزام استفاده از كلاههای سبك اروپائی مربوط می‎شد، شخصا به گوش رضاشاه برساند. وی در شاه عبدالعظیم منزل كرد و به زودی انبوهی از مردم تهران به دیدار او آمدند. بلافاصله منزلی كه او در آن اقامت گزیده بود به وسیله پلیس مهر و موم شد، و خود وی نیز زندانی گردید. هنگامی كه اخبار مربوط به وضع ناگوار او به مشهد رسید، در تاریخ بیست و یكم تیر ماه، مردم به عنوان اعتراض در حرم امام رضا(ع) تجمع كردند. نظامیان وارد حرم شده جمعیت را به گلوله بستند و تظاهركنندگان را متفرق كردند. تصادفاً این روز سالگرد واقعه‎ای بود كه طی آن نظامیان روسی در حرم به مردم تیراندازی كرده بودند. دو روز بعد، واعظ معروف، بهلول، دومین گروههایی اعتراض‌آمیز را در مسجد گوهرشاد سازماندهی كرد. هنگامی كه مردم در مسجد گرد هم آمدند، ارتش كلیه دروازه‌های مسجد را بسته و با مسلسهایی كه روی دیوارها نصب شده بود جمعیت را به گلوله بست. نتیجه آن واقعه، بزرگترین قتل عامی بود كه رژیم پهلوی قبل از رویدادهای خرداد 1342 مرتكب شد.[18]

پس از سركوبی قیام گوهرشاد عده زیادی از روحانیون كه چهره‎های سرشناسی چون آیت‌االله سید یونس اردبیلی در میان آنان بودند، دستگیر، تبعید یا زندانی شدند. از جمله چهره‎های سرشناس روحانیت كه پس از واقعه گوهرشاد تحت آزار و اذیت قرار گرفتند، آیت‌الله میرزا محمد آقازاده بود كه با پرونده‌سازی به محاكمه سپرده شد و فقط زمانی از اعدام رهایی یافت كه علمای نجف، از جمله میرزا مهدی، برادرش، وساطت كردند. گفته شده كه رضاشاه از آیت‌الله آقازاده خواسته بود كه كشف حجاب را جایز بداند تا آزاد شود و به موقعیت سابق در خراسان بازگردد، لیكن او نپذیرفت و سرانجام در دی ماه 1316 به وسیله پزشك احمدی به شهادت رسید. به هرحال، تبعید آیت‌الله قمی به عتبات، هتك حرمت زعیم حوزه علیمه قم و محبوس و تبعید كردن بسیاری از علما تاوانی بود كه روحانیون حتی پیش از رسمیت یافتن كشف حجاب پرداختند.[19]

موضوع كشف حجاب زنان در میان تمام جریانات فرهنگی حكومت پهلوی اول، بیشتر مورد توجه واقع شده است. چرا كه كشف حجاب در ایران از یكسو نقطه اوج دخالت دولت در فرهنگ عمومی است و از سوی دیگر نمایانگر سطحی‌ترین نگرش به غرب به عنوان الگوی پیشرفت می‎باشد. علی‎رغم آنكه كشف حجاب رسماً در 17 دی ماه 1314 اعلام گردید و اجبار به ترك آن از اول فروردین آغاز شده بود، اما به نظر می‌رسد سالها پیش از آن فكر رفع حجاب در میان خاندان سلطنتی وجود داشت.

سفر رضاخان به كشور تركیه (12/4/1313 تا 8/5/1313) نقطه عطفی در تثبیت باورهای قبلی او مبنی بر لزوم كشف حجاب بود. مشاهده وضع بانوان ترك بر روحیه رضاخان اثر عمیقی گذاشت. از همان زمان، شاه با جدیت مسئله را پیگیری كرد و در وهله اول علی‌اصغر حكمت وزیر معارف در جریان دقیق تصمیم شاه قرار گرفته و مسئولیت تهیه برنامه‎ای مدون جهت آماده‌سازی مقدمات كشف حجاب را به عهده‌ گرفت.[20] این برنامه در چهار محور تنظیم شده بود.

1. ایجاد كانون بانوان؛

2. تشكیل تدریجی مجالس جشن و خطابه به گونه‌ای كه دختران در آنجا با روی باز در صف دانشجویان قرار گرفته و با ایراد خطابه‌های اخلاقی و سرودهای مخصوص مدارس هم‌آواز شوند؛

3. انتشار یك سلسله مقالات به نظم و نثر در جراید كه همه به زبان پند و اندرز بود، و با انتقاد از عادات معمولی نقاب و حجاب، سخن می گفت؛

4. اداره مدارس ابتدائی تا سال چهارم به صورت مختلط توسط زنان.[21]

این اقدامات در میان روحانیون و مردم به ویژه در تهران مذهبی با مقاومت جدی روبرو شد.

مخالفت روحانیون با كشف حجاب، كه از مهم‎ترین خواسته‌های غربگرایان در كشورهای اسلامی به شمار می‌آمد، امری بدیهی به نظر می‎رسد. علما به عنوان سنگربانان شریعت همواره خود را موظف می‎دیدند كه با طرح و تبلیغ این امر، در سطح جامعه برخورد شدید كنند. كشف حجاب، با وجود تمامی توجیهاتی كه درباره آن صورت می‌گرفت، از چنان حساسیتی برخوردار بود كه طیفهای مختلف روحانیون، با اندیشه‌ها و عملكردهای متفاوت سیاسی در این قضیه موضع‌گیری نسبتاً مشابهی داشتند.[22]

به‎دنبال تشدید تبلیغات ضد حجاب، علما به نگارش رسائلی در توضیح حكمت این حكم اسلامی برآمدند و وجوب حجاب از دیدگاه قرآن و روایات را استدلال كردند. در زیر به چند عنوان از اینگونه كتابها و رساله‎ها اشاره می شود:

1. رساله در حجاب، تألیف: شیخ محمدكاظم‌ بن محمدسعید، 1345 ق در تهران؛

2. رسالت‌الحجاب، تألیف: سید فاضل هاشمی بروجردی همدانی، 1346 ق در كرمانشاه؛

3. حكمت‌الحجاب و ادله وجوب النقاب، مؤلف نامعلوم، 1349 ق در تهران؛

4. رد كشف حجاب و وجوب حجاب به حكم عقل و تصریحات كتاب و سنت اسدالله خرقانی، 1351 ق در تهران؛

5. رساله حجابیه، تألیف: سید علی امامی تفرشی، 1353 ق در تهران؛

6. ترجمه كتاب فلسفه ‌الحجاب فی ‌وجوب‌ النقاب، تألیف: شیخ غلامحسین تهرانی.[23]

واكنش دیگر در مخالفت با سیاستهای دولت در مورد كشف حجاب كه از اهمیت تاریخی خاصی برخوردار است، تلگراف آیت‌الله شیخ عبدالكریم حائری، زعیم و مؤسس حوزه علمیه قم بود. ایشان این تلگراف را در 11 تیرماه 1314 به رضاشاه ارسال داشت و در آن با صراحت اعلام نمود:

.... احقر همیشه تعالی و ترقی دولت علیه را منظور داشته و اهم مقاصد می‎دانسته، فعلاً هم به همین منظور عرضه می‎دارد: اوضاع حاضره كه برخلاف قوانین شرع مقدس و مذهب جعفری(ع) است، موجب نگرانی داعی و عموم مسلمین است. البته بر ذات ملوكانه كه امروزه حامی و عهده‌دار نوامیس اسلامیه هستید حكم و لازم است كه جلوگیری فرمائید ....[24]

به این ترتیب، شاه و رئیس الوزرا از اظهارنظر صریح در مورد كشف حجاب خودداری كردند؛ امّا رضاشاه با حضور در منزل آیت‌الله حائری با ارعاب و تهدید صراحتاً اعلام كرد كه چون در كشور تركیه كشف حجاب شده و به اروپا ملحق گردیده؛ در ایران نیز باید كشف حجاب صورت گیرد. به دنبال آن عده‎ای از روحانیون به جرم تحریك آیت‌الله حائری تبعید شدند.

اقدامات و واكنشهای روحانیون در مخالفت با كشف حجاب را به شرح ذیل می‌توان خلاصه نمود:

1. به طور كلی علما، به‎رغم سلیقه‌های گوناگون و دوری و نزدیكی به امور سیاسی به طور نسبتاً یكپارچه با كشف حجاب مخالفت كردند.

2. روحانیون با انتشار كتابها در مسائلی به توضیح و تبیین حكم شرعی حجاب پرداختند.

3. مراجع تقلید در مبارزه با كشف حجاب تكاپوی جدی كردند. حاج آقاحسین قمی با مهاجرت به تهران و شیخ عبدالكریم حائری با ارسال تلگراف خواستار جلوگیری از كشف حجاب شدند.

4. مدت كوتاهی پس از واكنش مراجع بزرگ قم و مشهد، قیام گوهرشاد در 20 و 21 تیر 1314 به وقوع پیوست كه یكی از انگیزه‌های اصلی آن مخالفت با كشف حجاب بود. در پی این واقعه كه منجر به كشته و زخمی شدن عده زیادی از مردم شد، بسیاری از علما و روحانیون تبعید و زندانی شدند.

5. روحانیون و وعاظ در نقاط مختلف ایران مانع پیشرفت بی‌حجابی بودند. آنان نه تنها خانواده‌های خود را از این امر برحذر می‌داشتند، بلكه با امر به معروف و نهی از منكر سایرین را نیز به حفظ حجاب تشویق كردند.

6. به‎جز روحانیون دستگیر شده در قیام گوهرشاد، عده دیگری از آنان در نقاط مختلف ایران به جرم مخالفت با كشف حجاب زندانی یا تبعید شدند.[25]

اقدامات فوق بیانگر شدت یافتن مبارزه علما بر ضد دولت ایران در دوره رضاشاه در مقایسه با قاجار بود.بدین ترتیب، نیروی عظیمی در تاریخ سیاسی ایران فعال شد كه از نظر گستردگی و كیفیت ارتباط با توده‌های مردم با هیچ یك از جریانات و گروههای دیگر قابل قیاس نبود. اما از عجایب تاریخ معاصر ایران این بود كه مهم‎ترین فصل تحكیم و گسترش اقتدار این جریان زمانی آغاز شد كه عمده‌ترین برنامه‌ها برای تحدید و امحاء شعائر و نهادهای دینی اجرا شد.

پیشگامان بازسازی فكری روحانیت و سازماندهی اجتماعی دین

بی‌گمان درك درست موقعیت روحانیون و شرایط نوین پیش آمده، بدون توجه به تحولات انقلاب مشروطیت و شكست آن انقلاب و آسیب‌شناسی آن، از منظر نفوذ و حضور عالمان دینی امكان‌پذیر نیست.

بسیاری از عالمان دینی و مصلحان اجتماعی مسلمان در تحلیل دلائل انحراف و شكست انقلاب مشروطیت یكی از عوامل اصلی این شكست را دوری عالمان دینی و مراجع تقلید از ایران و تهران می‌دانستند و برای پندآموزی و عبرت‌گیری از حوادث اتفاقیه مصمم شدند كه حوزه علمیه قدیمی قم را به زعامت آیت‌الله حاج شیخ عبدالكریم حائری یزدی مجدداً احیا كنند تا مركز علمی و مرجعیت شیعه حتی‌الامكان در داخل كشور و نزدیك پایتخت مستقر شود. همه دوراندیشان مسلمان متفق شدند كه از آیت‌الله حائری درخواست نماینده حوزه كوچك خود را از سلطان‌آباد اراك به قم منتقل ساخته و به حوزه علمیه بزرگ تبدیل كند.[26]

ورود آیت‌الله حائری به قم و تأسیس حوزه علمیه، تقریباً همزمان با كودتای رضاخان بود. این از شگفتیهای تاریخ است، یعنی درست همان زمان كه پایه‌های یك اقتدار و هجوم بزرگ نسبت به مذهب در ایران شكل می‌گرفت، بذرهای اندیشه و تفكری كه رسالت مقاومت را باید به دوش می‌كشید، در زمینی خالی از آبادانی كاشته شد. گرچه در این زمان مرجعیت شیعه در نجف اشرف مستقر بود، ولی موقعیت علمی آیت‌الله حائری قدرت بالقوه‌ای در داخل ایران به وجود آورد و حضور بالقوه این نیرو، مسئله‌ای است كه توجه دربار را در طول دوره بیست ساله حاكمیت رضاخان، درباره چگونگی برخورد با آن به خود مشغول داشت.[27]

بنابراین، نخبگان روحانیت خصوصاً شیخ عبدالكریم حائری، با استنباطی دقیق از شرایط و اوضاع سیاسی و به منظور جبران انحراف و شكست مشروطیت، به تمركز، سازماندهی و تقویت بنیانهای علمی مـدارس و حوزه‌های درسی روحانیت اقدام نمودند و حوزه علمیه قم را طراحی كردند.

هنگامی كه آیت‌الله حائری تصمیم خود را به عمل نزدیك ساخت، به تدریج علمای بزرگ دیگری نظیر آیت‌الله فیضی، میرزا جوادآقا ملك تبریزی، آقاشیخ مهدی قمی (پائین شهری)، شیخ ابوالقاسم كبیر، شیخ محمدتقی اشراقی، سید فخرالدین قمی، آقا سیدابوالحسن رفیعی قزوینی، آیت‌الله صدر و به‎ویژه شیخ محمدتقی بافقی (معروف به مجاهد بافقی) نیز وی را یاری فراوان دادند و در رونق مجدد حوزه و مدارس علمیه قم كوشیدند.[28]

در مهاجرت تاریخی ایشان نیز جمعی از شاگردانشان، همراه وی از اراك به قم عزیمت كردند. یكی از این شاگردان سید روح‌الله موسوی نام داشت كه در آن مقطع جوان بیست ساله‌ای بود كه سالیان بعد، از كوششهای علمی و ریاضتهای نفسانی و مراقبه‌های فلسفی و طی طریق عرفانی، بنیانگذار انقلابی شد كه طومار سلطنت در این دیار را برای همیشه درهم پیچید.

تاریخ هجرت آیت‌الله حائری به قم، سال 1340 هجری قمری بود. این تاریخ را ‌باید مبدأ تاریخ ‌نوین روحانیت در ایران قلمداد كرد. این موضوع به حدی اهمیت داشته ‌است كه دستگاه حاكمه وقت نیز از آن غفلت نورزیده، و احمدشاه قاجار همراه با جمعی از دولتیان و از جمله رضاخان وزیر جنگ وقت، شخصاً برای عرض تبریك به شیخ عبدالكریم حائری راهی قم گردید.

اهمیت طراحی و تأسیس حوزه علمیه قم و تبدیل آن به مركز علمی و دینی تشیع، نشان دهنده این حقیقت است كه حوزه قم براساس یك مبارزه ساخته شده است. بدین معنا كه حوزه قم مصمم شد برای پیشگیری و ممانعت از آن چیزی كه آیت‌الله حائری از آن به فساد و تباهی تعبیر می‌نمود، انسانهای تربیت‎شده و مهذبی را تحویل اجتماع دهد. آیت‎الله حائری معتقد بود كه خارجی‎ها نفوذ بسیاری در دستگاه حاكمه ایران دارند و این نفوذ، ایران را به فساد سوق می‎دهد و برای جلوگیری از آن به تربیت انسانهای آموزش دیده و عالمان مهذب پرداخت.

آیت‌الله محمدتقی شیرازی، با پیش‌بینی رحلت قریب‌الوقوع خویش در نامه‌ای به مرحوم حائری از ایشان خواسته بود كه به عتبات بازگردد، اما ایشان در پاسخ نوشته بود كه ایران رو به تباهی و فساد می‌رود و برای مبارزه با این وضعیت باید در ایران حوزه علمیه‌ای تشكیل شود.[29]

درست در اوان تأسیس حوزه قم، علمای ساكن عتبات در عراق درگیر مسئله‌ای دامنه‌دار شدند. گروه كثیری از آنان به انتقاد از ملك فیصل پادشاه وقت عراق پرداختند و حضور انگلیس در عراق را به شدت محكوم كردند. در نتیجه اوضاع بحرانی شد و فیصل به ارعاب و تهدید، جماعتی از برجسته‌ترین فضلای شیعه را از عتبات تبعید نمود. این گروه از علما، چهره‎های معروف و سرشناسی بودند، ازجمله: آیات عظام سید ابوالحسن اصفهانی، شیخ مهدی خالصی، سید علی شهرستانی، سید عبدالحسین محب و به‎ویژه میرزا محمدحسین نائینی، متفكر بزرگ و مؤلف كتاب «تنبیه‌ الامه و تنزیه ‌المله». نائینی و دیگر علمای تبعید شده، پس از یك مسافرت 45 روزه در روز چهارم محرم 1342 وارد قم شدند. قم كه در تاریخ ایران از جمله شهرهای مذهبی بود در آن روزها به صورت یك مركز مهم دینی و علمی درآمد.[30]

حائری سرانجام موفق شد با بینش روشن و مدیریت كارآمد ایده‎های خود را مبنی بر استحكام بنیه‎های علمی و تجدید سازمان روحانیت در قم محقق سازد.

او انگیزه‌های سیاسی پرشور علمای تبعیدی نجف را در اشتغال علمی و درسی آنان مستحیل ساخت و به این ترتیب، راه را به‎روی هرگونه بهانه‌جوئی حكومت وقت و ایجاد شرایط برخورد با سیاستمداران و نظامیان در تهران مسدود نمود. این شیوه تسامح و بردباری تا بدانجا در رفتار و بینش آیت‌الله حائری ریشه داشت كه به طلبه‌ها سپرده بود كه در مقابل هرگونه تعرض و بدرفتاری دیگران كوتاه بیایند و گذشت كنند تا حادثه‌ای پیش نیاید.[31]

نتیجه فعالیت آیت‌الله حائری و سایر آیات عظام بسیار چشمگیر و مؤثر بود: مركزیت نجف كه حوزه‌ای در خارج از مرزهای سیاسی ایران بود، تحت‌الشعاع رونق مركز دینی قم قرار گرفت. قم به دلیل نزدیكی به تهران و شهرهای بزرگ مركز ایران به راحتی با پایتخت بلاد مهم كشور در ارتباط قرار گرفت. استادان برجسته و صاحب اندیشه به دروس دینی حیات تازه‌ای بخشیدند. مراكز و امكانات تازه‌ای برای جذب طلاب علوم دینی و حمایت از آنان فراهم گردید. در نتیجه، امنیت كافی و لازم برای استقرار تحصیل طلاب به‎وجود آمد و منابع مالی مستقل و سیستم متمركز پرداخت شهریه طلاب و روحانیون تدارك گردید.

دیدگاه‌های پراكنده مراجع، در تقارب و نزدیكی با یكدیگر، پرورده و هماهنگ‎تر شد. محافل و مجالس و پایگاهها و مراكز پررونقی پدید آمد و شكل سنتی وعظ و خطابه دستخوش تحولات عمیقی شد. كتب دینی رایج تجدید طبع گردید و آثار بسیاری در ارتباط با نیازهای مختلف مردم تألیف و منتشر شد. به تدریج علما و اندیشمندان حوزه، در زمینه علوم كمتر رایج دینی، نظیر فلسفه و تفسیر و تاریخ اسلام و ... آثار مهمی نگاشتند.[32]

وفات آیت‌الله حائری در سال 1315 هجری خورشیدی كه مصادف با اوج اقتدار رضاشاه و تلاش وی برای تحكیم مناسبات غیردینی و سیاستهای لائیك و تقابل با نهادها و باروهای دینی بود، رخ داد. اما سنگ بنائی كه او برای اصلاح امور حوزه علمیه قم نهاده بود، همچنان محكم باقی ماند و روند گسترش و نوسازی سازمان‌ نوین روحانیت در ایران تداوم یافت.

این حركت اصلاحی و تلاشهای سایر علمای بزرگ، سرانجام قم را به مركزدینی قدرتمندی بدل ساخت و به علما و طلاب، امكان رشد و سازماندهی بخشید و ارایه دروس جدید و خلق آثار نوین برای ایشان امكان‌پذیر شد.

در واقع مهم‎ترین واكنش علما در مقابل سیاستهای رضاشاه كه ناشی از هشیاری و سرسختی آنان بود، نوسازی نهاد آموزش مذهبی (حوزه) در قم به‎وسیله شیخ عبدالكریم حائری بود. هرچند در آغاز اهمیت آن چندان ملحوظ نبود، لیكن دستاوردهای آموزشی و تشكیلاتی او، به وسیله آیت‌الله سید حسین بروجردی توسعه و تحكیم یافت و به قم امكان داد كه در درجه اول به پایگاه آموزش اسلامی و سپس مركز مبارزه‌جویی دینی تبدیل شود. به این ترتیب، این پایگاه دینی گرایشها و جریانهای غیردینی و لائیك سلسله پهلوی را به مبارزه و چالش فراخواند.[33]

نقش آیت‌الله بروجردی در تجدید حیات فكری دین و سازمان روحانیت شیعی

آیت‌الله العظمی سیدحسین بروجردی، مسیر حركت مرجع سلف را ادامه داد و در این زمینه حتی با سرعت بیشتر و گسترده‎تر عمل كرد. تأكیدات مكرر این مرجع خردمند، بر عدم ورود طلاب و روحانیون در عرصه‎های سیاسی نباید مورخان و تحلیگران تاریخ معاصر ایران را از اهمیت نقش سیاسی ایشان غافل سازد، زیرا در همین زمان است كه حوزه علمیه قم، شكل نهائی سیستم و قدرت مستقل اقتصادی و فرهنگی عظیم خود را به دست آورد و روابط سیستماتیك اجتماعی خود را در ارتباط با دورافتاده‌ترین مناطق كشور تجدید و تقویت كرد.[34]

آیت‌الله العظمی بروجردی، خصلتاً مرجعی غیرسیاسی بود و از این نظر، روش سلف فقید خود، شیخ عبدالكریم حائری را دنبال می‌كرد. او خدمات چشمگیر و بسیار مهمی انجام داد كه در واقع بزرگترین سنگ بنای حركت سیاسی و اقتدار روحانیت شیعه در ایران محسوب می‌شد.

در زمانی‌ كه این مرجع بزرگ در قید حیات بود، همگان بر این نكته مسلم و مهم اتفاق‌نظر داشتند كه از هنگام انتقال مرجعیت از نجف به ایران، تنها در زمان زعامت ایشان، مرجعیت مطلق جهان تشیع در یكی از مراجع مقیم ایران متمركز شده است. این مركزیت به طور طبیعی موجب اقتدار و سازماندهی عظیم حوزه‌های قم و سایر شهرهای ایران بر محوری واحد گردید. این شرایط در حالی بروز كرد كه هنوز صدمات وارده بر نهادهای مذهبی و حوزه‌های علمیه طی دهه‌های قبل از آن كاملاً جبران نشده بود.[35]

در دوران مرجعیت آیت‌الله بروجردی، تحرك سیاسی قاطبه روحانیون و طلاب، بسیار اندك و محدود بود. این امر به دلیل عدم تمایل ایشان به ورود روحانیون در مسائل سیاسی و توجه به بحث و درس و مسائل داخلی حوزه‌ها بود. البته ایشان تحت هر شرایطی به دفاع از طلبه‌ها و روحانیون، حتی مستقیماً در مقابل دستگاه حكومت بر می‌خاست؛ اما مناسبات و مكاتباتی با حكومت وقت و شخص شاه داشت كه غالباً برای تثبیت اقتدار حوزه‌ها و پیشگیری از كشمكشها و بحرانهایی بود كه سرانجام نامعلومی داشت.[36]

گرچه در فاصله میان 1320 و كودتای 28 مرداد 1332، بنا به پاره‌ای دلائل[37]، فشار دولت بر علما و روحانیون كاهش یافت و آنها موفق به لغو ممنوعیت برگزاری مراسم محرم و پوشش اسلامی برای زنان شدند؛ لیكن نتوانستند در مقابل افزایش چشمگیر نفوذ خارجیان در قالب فرهنگ غربی و كمونیسم و تهدیدات جدی ناشی از آن، كار چندانی انجام دهند. به همین دلیل نیز به موضع واكنشی رو آورند.

پس از كودتای 28 مرداد 1332، تحولات ساختاری مهمی در ایران صورت گرفت. رژیم شاه به صورت دست‌نشانده دولت آمریكا درآمد و سیاستگذاری دولت روز‌به‌روز متمركزتر و شخصی‌تر شد. دستگاه سركوب (ساواك، پلیس، ژاندارمری، نیروهای مسلح و بازرسی شاهنشاهی) به عنوان كارآمدترین ابزار توسعه خودمختاری دولت، به ستون عمده نگهدارنده رژیم شاه مبدل گشت. گروههای عمده مخالف، آن چنان تضعیف شدند كه هیچ مجرای نهادی برای اعمال نفوذ مؤثر بر دولت باقی نماند. شاه از یك سو، در مقابل حامی خود،  آمریكا، كمترین استقلال نداشت و از سوی دیگر در داخل، ارگانهای دولتی در برابر وی هیچ اقتدار مستقلی نداشتند. دولت اتحاد با طبقه بالای سنتی را، ولو از راه اكراه، حفظ كرد و در عین حال كوشید تا برخورد در مقابل این طبقه و همه گروههای دیگر جامعه را بیفزاید.[38]

با این همه، شاه هیچگونه اقدامی كه به منزله مخالفت آشكار با اسلام یا دهن‌كجی به علما یا توهین به مقدسات دینی و ارج نهادن به ارزشهای غربی باشد، انجام نداد. حتی پس از كودتا كوشید روابط بین دولت و جریان اصلی روحانیت را ـ كه به خاطر اختلافهایش با گروههای عمده جناح مخالف و تضعیف تدریجی پایگاه پشتیبانی آن در اثر اقدامات غربگرایانه از سیاست كنار كشیده بود،ـ بهبود بخشد و آیت‌الله كاشانی و فداییان اسلام را منزوی و سركوب كند. مهم‎ترین ژست او در مقابل جریان اصلی روحانیت، همكاری ضمنی او در مبارزه علیه بهائی‎ها در سال 1334 بود. شاه ‌نامه‌ای مودت‌آمیز با روحانیان برجسته رد و بدل كرد. رهبران آنها هم نمایندگانی نزد او فرستادند و برخی اصلاحات آموزشی مورد پسند روحانیت را اجرا كرد.

آیت‌الله بروجردی به عنوان برجسته‌ترین نماینده جریان اصلی روحانیت گرچه طرفدار عدم دخالت در امور سیاسی بود و در این زمینه تا آنجا پیش رفت كه در سال 1328 نشستی برای ممنوع كردن مداخله علما در مسائل سیاسی تشكیل داد؛[39] لیكن وسعت نظر و خدمات نوین وی در امور آموزشی و مذهبی را نباید نادیده گرفت.[40]

دوران زعامت آیت‌الله بروجردی با شكوفایی حوزه همراه بود. وی در رشته فقه مكتب جدیدی به‎وجود آورده بود كه از آثار و از حوزه‌های فقهی مشهور فراتر می‌رود.[41]

اما قابلیت های او در زمینه مدیریت و مسائل مالی نیز به همین اندازه اهمیت داشت. به منظور كمك به حوزه، برای اولین بار یك دفتر مركزی برای جمع‌آوری كمك از اطراف و اكناف كشور تشكیل شد و برآورد می‌شود كه در سال 1340 ماهانه 5 میلیون ریال به قم می‌رسیده است. این عواید امكان ایجاد بناهای جدید را در قم (مثل مسجد اعظم كه در جوار حرم حضرت معصومه(ع) به دستور آیت‌الله بروجردی ساخته شد) و شهرهای دیگر فراهم ساخت و به افزایش عمده طلاب حوزه كه در زمان مرگ آیت‌الله بروجردی به شش هزار نفر می‌رسید نیز كمك كرد.

آیت‌الله بروجردی وسعت نظر فوق‌العاده‌ای داشت. وی از مدارس جدید كه در آنها علوم طبیعی همراه با تعلیمات دینی تدریس می‌شد، حمایت كرد. هیأتهایی به كشورهای مختلف آفریقا، آسیا و اروپا اعزام نمود و برای تقویت نظرگاههای سنی و شیعه با جامعه‌الازهر مصر مناسبات دوستانه برقرار كرد.[42]

در زمان مرجعیت آیت‌الله بروجردی برای اولین بار از قم مبلغ به خارج رفت. طلاب با آموزش زبانهای بیگانه و اعزام به كشورهای مختلف به‎عنوان سفیران فرهنگی و دینی حوزه علمیه شیعی ایران، در شناساندن پویایی مذهب شیعه گامهای مؤثری برداشتند.

بزرگترین اندیشوران روحانی در روزگار ما، كه نقشهای متفاوت و عظیم در دگرگونی اندیشه و سیاست ایفا كردند، دوران جوانی و تكوین فكری خود را در همین زمان طی نمودند. بسیاری از آنان مستقیماً شاگرد آیت‌الله بروجردی بودند. رواج مطالعات جدید، ارتباط روحانیون زبده با كشورهای خارجی، تأسیس موسسات و كتابخانه‌های پر رونق، نزدیكی روحانیون با دانشگاهیان متدین، توجه برخی از رجال دانشمند روحانی به مراكز دانشگاهی، تألیف كتب دینی به زبان فارسی با نثر روز آمد و ادبیات نوین به منظور استفاده عموم مردم، بالاخره انتشار نشریات مذهبی با مباحث و مطالب متنوع و... بخشی از دستاوردهای دوران زعامت آیت‌الله بروجردی و در واقع بخشی از رخدادهای تاریخی این دوران می‌باشد.[43]

محقق معاصر آقای علی دوانی، آمار تقریبی و نمونه‌ای از انتشارات حوزه علمیه قم را در مدت 16 سال زعامت آن مرحوم، جمع‌آوری كرده و اظهار عقیده كرده است كه:

در مدت یاد شده، قریب سیصد جلد كتاب، در رشته‌های مختلف در زمینه‌های فقه، اصول، فلسفه، منطق، تفسیر، حدیث، رجال، درایه، رد بر مذاهب مختلف و مكتب‌های مادیگری ادبیات عربی و فارسی ... نوشته شده است[44]

برخی از این كتابها، چندین بار و در چند هزار نسخه چاپ شده است و اگر معدل تیراژ را در هر واحد كتاب 2000 بگیریم، در دوران زعامت آیت‌الله بروجردی، جمعاً 346000 جلد كتاب از طرف حوزه عملیه قم در دسترس عموم قرار گرفته‌ است.

مجموع انتشارات فوق كه فهرست آنها به دست ما رسیده است، بالغ بر یكهزار و هجده عنوان كتاب می‌شود و این كتابها به اضافه كتب متفرقه‌ای كه خود مولفین به صورت انفرادی چاپ كرده‌اند و تعداد انتشاراتی كه فهرست آنها به دست ما نرسیده است و تقریباً 200 عنوان كتاب می‌شود، مجموعاً 1200 عنوان كتاب می‌شود و این رقم با احتساب 5000 نسخه برای هر كتاب كه حداقل تیراژ است به رقم شش میلیون نسخه سر می‌زند كه رقم قابل توجهی است.[45]

با درگذشت آیت‌الله بروجردی، وضعیت مرجعیت در ایران دگرگون شد و نسل تازه‌ای از علما میدان یافتند. آنان ضرورتهای تازه‌ای را در برخورد با مصالح دینی و سیاسی كشور مطرح نمودند و به وفاق دین و سیاست نگاه جدی داشتند. به ویژه آنكه در این زمان، نگرانیهای اساسی درباره صیانت از بنیادهای حوزه علمیه قم نیز مرتفع شده و اقداماتی عمومی‌تر برای گسترش و تبلیغ مسائل دینی، در مقابل فعالیتهای تجدد‌طلبانه رژیم شاه مورد توجه جدی قرار گرفت.[46]

در حقیقت می‌توان گفت آیت‌الله بروجردی نسلی را تربیت كرد كه با دریافت صحیح از مقتضیات زمان توأمان در دو مسیر تئوری‌پردازی و انقلابی‌گری نقش مهمی ایفا نمودند.[47] گروهی از شاگران ایشان بنیادهای تئوریك نیروهای مسلمان و شعیه را در تقابل با ایدئولوژیهای رقیب از جمله ماركسیسم و ناسیونالیسم و لیبرالیسم طراحی كردند و عده‌ای دیگر با ابتناء بر این تلاش تئوریك، اقدام مهمی در رویكرد سیاسی روحانیت و پرچم‌داری مبارزه با حكومت پهلوی صورت دادند و انقلاب اسلامی را در سه حوزه تدوین تئوری، دگرگون‌سازی نظام سیاسی و مدیریت انقلاب و حكومت برآمده از انقلاب اسلامی تغذیه كردند.

حضور روحانیت در عرصه تئوری‎پردازی و عرصه اجتماعی

در فاصله سالهای 1340 ـ 1332 ضرورت همكاری بیش از پیش روحانیت حوزه‌ها و دانشگاهیان در زمینه‌های فكری اجتماعی و مبارزاتی احساس می‌شد و چون فعالیتهای سیاسی وسیع امكان‌پذیر نبوده، یك نهضت نسبتاً وسیع خود‌جوشی در تهران و غالب شهرستانها در میان مبارزین و جوانان مسلمان برای تأسیس انجمنها و هیأتها و مؤسسات اسلامی و ملی با برنامه‌های فرهنگی، تبلیغاتی، بهداشتی، امدادی و حتی تولیدی و تجارتی به راه افتاد و شركتها و بنگاههای نشریاتی فعال به‎وجود آمد. درمانگاهها و بیمارستانهای خیریه به سبك جدید احداث شد. صندوقهای قرض‌الحسنه تأسیس گردید. انجمنها و مجامع ملی و اسلامی از هر طرف سر برآورد كه هدف و برنامه همه آنها در حول محورهای خدمت، تربیت، وحدت، تشكل و آمادگی برای رسیدن به آزادی، استقلال و حكومت اسلامی دور می‌زد.

جلسات تفسیر قرآن و منبر مرحوم آیت‌الله طالقانی كه بعد از كودتای 28 مرداد، رنگ مبارزه سیاسی بیشتری علیه استبداد حاكم به خود گرفته بود. انتقال مرحوم شهید مطهری از قم به تهران در سال 1335 و حضور در دانشگاه تهران به عنوان عضو هیأت علمی و استاد دانشگاه و هدایت دینی فعالیتهای جوانان و دانشگاهیان، نقش بزرگی در این راستا ایفا می‌نمود و در پی این فعالیتها، روحانیت جوان حوزه نیز آهسته تمایل و تحرك بیشتری برای حضور در عرصه‌های اجتماعی و مبارزاتی از خود بروز می‌دادند.[48]

در این سالها، نوگرایی دینی، توأم با خلوص و تلاش در جهت حفظ اصالت دین، از طرف روحانیت وسعت گرفت. در سال 1337 نخستین شماره ماهنامه درسهایی از مكتب اسلام در قم منتشر شد. مقدمه نخستین شماره، هدف نشریه را ارائه بدیلی در برابر سیل مدهش فساد اخلاقی، بی‌دینی و روحیه مال‌پرستی كه برجامعه ایران و به‎ویژه جوانان آن مستولی شده بود، قلمداد نمود.

همچنین تأسیس انتشارات مكتب تشیع در سال 1336 و انتشار مقالاتی كه همگام با نیاز عصر خود بوده، از اقدامات این دوره می‌باشد كه آغاز‌گر نوعی كار جمعی در تحقیق و نگارش به شمار می‌آید. استاد مطهری و شهید بهشتی و عده‌ای دیگر، از جمله همكاران مجله مكتب تشیع بودند.

در سال 1338 دو مجله به نامهای «فصلنامه مكتب تشیع» و «سالنامه مكتب تشیع» به طور همزمان انتشار یافت.[49] این دو مجله، مسلمین را دعوت به استفاده از سرمایه‌های معنوی و گنجینه‌های مذهبی، برای به‎دست آوردن قدرت، سیادت و همچنین استقلال، آزادی و انتقاد از ضعف، غفلت و انفعال در جامعه مذهبی می‌نمود.

در سالنامه مكتب تشیع كه شماره اول آن در اردیبهشت 1338 و آخرین شماره آن در اردیبهشت 1344 انتشار یافت، موضوعاتی مانند موضوعات فصلنامه، از قبیل مقام زن در اسلام، ترجمه مقالات علمی در زمینه تاریخ، فلسفه، زیست‌شناسی، علوم اجتماعی و ... مورد بحث قرار می‌گرفت.[50]

در سال 1341 جمعی از متفكران روحانی و دانشگاهی، كتابی تحت عنوان «بحثی درباره مرجعیت و روحانیت» منتشر كردند كه در آن مسائل تاز‌ه‌ای پیرامون اجتهاد، تقلید، وظایف مرجع و مشكلات نوینی كه پاسخ می‌طلبند، مطرح شده بود. نگاهی به عناوین این كتاب تا حدودی بدیع بودن محتوای آن را در آن مقطع نشان می‌دهد. برای نخستین بار در این كتاب سازمان روحانیت مورد نقد و بررسی قرار گرفت و انتظارات مردم از مراجع بیان گردید. نظریه مهم و قابل ذكر در این كتاب، ضرورت جایگزینی «شورای فقاهت» به جای نظریه «اعلمیت» بود.

این كتاب كه به قلم جمعی از علما و دانشمندان اسلامی نگاشته شد، به عنوان دستاورد نوگرایی در میان روحانیون قلمداد گردید، به صورتی كه برخی از محققین انتشار این كتاب را به نهضتی اصلاح‌طلبانه در میان روحانیت تعبیر كردند.[51]

بدین ترتیب، اندیشه‌ سیاسی در كیفیتهای مختلفی بر محور بحث مرجعیت، زعامت و رهبری و سپس حكومت در اسلام آغاز شد. این اندیشه‌ها به سرعت در پرتو ملاحظات سیاسی امام خمینی(ره) كه قبلاً در كشف‌الاسرار در خطابه‌ها و اعلامیه‌ها مطرح ‌می‎شد، شدت و جدیت بیشتری یافت. بحثهای این دوره، خصلت تأملی و دانشورانه داشت و با بسیاری از بحثهای ایدئولوژیكی و رمانتیك دهه پنجاه كه برای تحریك نیروهای جوان و با تكیه بر ادبیاتی شوریده و آرمانخواهانه متجلی می‌گردید، تفاوت داشت. حتی آثاری كه از خارج ترجمه می‌شد نیز چنین ویژگی را دارا بود. به‎عنوان مثال، كتاب «قانون اساسی در اسلام» اثر ابوالاعلی مود‌ودی توسط محمدعلی گرامی ترجمه و در سال 1343 منتشر شد.[52] همچنین، كتابهایی نظیر «آینده در قلمرو اسلام»، «اسلام و صلح‌ جهانی» و «فرد در اجتماع» اثر سید قطب، كه توسط حضرت آیت‌الله خامنه‌ای و آقای سید هادی خسروشاهی ترجمه گردید، تأثیر مهمی بر ایجاد زمینه‌های نوین در اندیشه اجتماعی و سیاسی شیعه داشت.[53] همه آثاری كه بدین ترتیب ترجمه می‌شد و یا رسائل مستقلی كه تحت تأثیر این فضا، تألیف و چاپ می‌شد، جملگی قابل توجه و دارای مبانی استدلالی بودند.

نكته قابل ذكر كه توجه شایسته می‌طلبد این است كه اقبال به دیدگاههای افرادی نظیر سید جمال‌الدین اسدآبادی، شیخ محمد عبده، حسن‌ البنا، مودودی، سید قطب، طه حسین، كواكبی، اقبال لاهوری و ... در تمام طول دهه‌های 30 و 40 و 50 به عنوان محملی برای توجه به مسائل سیاسی و اجتماعی اسلام مورد توجه و استفاده متفكران و مترجمان مسلمان ایران قرار می‌گرفت. مجموعه این مباحث و آثار، پشتوانه تئوریك انقلاب اسلامی و رجعت دینی در ایران را مهیا ساخت. علاوه براین، مباحث و آثار متفكران نوگرای شیعه، نظیر كاشف‌الغطاء، علامه محمدرضا مظفر، آیت‌الله محمد‌باقر صدر و ... نیز به زبان فارسی روان و امروز دین ترجمه شده و در دسترس عموم قرار گرفت.[54]

از سال 1340 تفاهم و تمایل شدیدی در مسلمانان ایران، اعم از كسانی كه فعالیتهای تبلیغی، فرهنگی و اجتماعی را وجهه همت خویش قرار داده بودند و یا آنهایی كه مبارزه سیاسی با حاكمیت پهلوی را رسالت و تكلیف دینی خود می‌دانستند، نسبت به همكاری بیشتر و وحدت تحت لوای اسلام ظاهر گردید. در اردیبهشت 1340 كنگره‎ای در تهران از انجمنهای اسلامی مهندسین، پزشكان، دانشجویان، معلمین، انجمن تبلیغات اسلامی، كانون نشر حقائق اسلامی شهر و كانون توحید (جمعاً 13 گروه تهران و شهرستانها) و عده‌ای از شخصیتهای روحانی روشنفكر و آزاده از قبیل علامه طباطبایی، شهید مطهری و آیت‌الله طالقانی و غیره تشكیل یافت، و در سال بعد نیز با 17 گروه تجدید شد. مراجع تقلید هم پیام و نماینده فرستادند و قطعنامه‌هایی صادر شد.[55]

در این مقطع مباحثی چون قدرت در یك جامعه اسلامی، مفهوم سیاسی و اجتماعی انتظار امام، نقش و جایگاه اسلام در زندگی اجتماعی و سیاسی، مسئله امر به معروف و نهی از منكر و مانند آن مطرح شد و مهم‎ترین این مباحث روابط روحانیت با دولت بود.[56]

اهمیت این تحول نوین مذهبی در تأثیرات اجتماعی این بود كه با هدف كشاندن مذهب در میان اقشار تحصیل‎كرده و دانشگاهی جامعه شناخته می‌شد.

حضور در این میدان جدید و استفاده از سلاح نوین، تنها در توان مردان آزموده و ژرف‌نگری بود كه ضمن آشنایی عمیق با مسائل كلامی، فلسفی و عرفانی تشیع كه لازمه مقابله و رویارویی با دشمنی است كه سنگرهای اعتقادی و دینی را مورد هجوم قرار می‌داد، از وجهه و توان و تحصیلات و دانش حوزوی قوی نیز برخوردار باشند تا بدین وسیله بتوانند اعتماد نیروهای مذهبی را در لایه‌های مختلف اجتماعی طلب نمایند.

این افراد تلاش می‌كردند در مقابله با امواج ویرانگر از خود بیگانگی و تباهی كه اعتقادات جوانان و مردم را تهدید می‌نمود، صحیفه‌های معنویت و ایمان را با ادبیاتی نوین و با شیوه استدلالی و قانع‌كننده، رویاروی نسل جوان بگشایند. این ارمغان ارزشمندی بود كه روحانیت سیاسی و نوگرا در سالهای میانی دهه پنجاه به نسل جوان ارائه كردند و عطش حقیقت‌جوئی و كمال‌طلبی این نسل را از طریق آموز‌های قرآنی و وحیانی و بازتعریف مفاهیم دینی سیراب كردند. نتیجه چنین كوشش مباركی این بود كه گرو‌ههای كوچك جوانانی كه علاقمند به مباحث دینی بودند به فوجهای عظیمی بدل شدند و در دانشگاهها و مراكز فرهنگی، گفتمان دینی و رفتار اسلامی و شعائر مذهبی را تعمیم دادند و با اتكاء به ارزشهای دینی، دست به خیزش سیاسی و انقلابی بزرگ زدند.[57]

تفكری كه این جریانات را پدید آورد، معتقد بود:

در رهبری نسل جوان بیش از هر چیز دو كار باید انجام شود. اول باید درد این نسل را شناخت و آنگاه در فكر درمان و چاره شد. بدون شناخت درد این نسل، هرگونه اقدامی بی‌مورد است. دیگر اینكه نسل كهن باید ابتدا خود را اصلاح نماید. نسل كهنه از بزرگترین گناه خود باید توبه كند و آن گناه مهجور قرار دادن قرآن است. همه باید به قرآن باز گردیم و قرآن را پیشاپیش خود قرار دهیم و زیر سایه قرآن به سوی سعادت و كمال حركت كنیم.2

بنابراین در دهه 1340 روحانیون دریافتند كه تنها راه نجات اسلام از تسلط مكتبهای رقیب، دست زدن به یك مبارزه فكری و ایدئولوژیك می‌باشد. اگر بناست لایه‌های مختلف اجتماعی و اقشار تحصیلكرده و تأثیرگذار به سوی  مذهب جلب شوند و از اردوگاه رقیبان ایدئولوژیك فاصله گیرند، باید مبارزه ایدئولوژیك فكری در پیش گرفته شود و روحانیت رقبای خویش را در صحنه فكری و رقابت ایدئولوژیك به چالش فراخواند.[58]

معماران این تحول فكری تأثیر‌گذار، گروهی از اندیشمندان حوزوی از قبیل علامه طباطبایی و شهید مطهری بودند.

نقش علامه طباطبایی و شهید مطهری در تبیین بنیانهای تئوریك انقلاب اسلامی

علامه طباطبایی هر چند یك فعال سیاسی نبود و هیچ‎وقت هم در وادی سیاست گام برنداشت، ولی برای آنان كه به نحو آشكاری در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی حضور داشتند، به عنوان پشتوانه فكری، فلسفی و تئوریك، نقش‌آفرین بود. تلاش و اهتمام او برای جبران خلاء پیش آمده در آموزش حوزوی و پرداختن به اموری كه مغفول مانده بود، نقطه عزیمت جدیدی بود. علامه درباره نیازی كه در هنگام ورود به قم احساس می‌كند چنین می‌گوید:

وقتی كه به قم آمدم مطالعه‌ای در وضع تحصیلی حوزه كردم و یك فكری درباره نیاز جامعه اسلامی، بین آن دو نیاز و آنچه موجود بوده چنان تناسبی ندیدم. نه از فلسفه و معقول خبری بوده و نه از تفسیر و قرآن و نه از سایر بخش‌های كتاب و سنت. بر خود لازم دیدم كه یك درس فلسفه و یك درس تفسیر قرآن و یك درس اخلاق در حوزه شروع كنم.[59]

علامه طباطبائی با این احساس و با توان‌بخشی علمی به شاگردان علوم عقلی، تعلیم فلسفه مقایسه‌ای و در نتیجه نقد و بررسی افكار و آموزشهای غربی را كه در آن هنگام از زمین و زمان توسط نشریه‌های مختلفی تبلیغ می‌شد، عهده‌دار گردید. ره‌آورد این درسها كه به طور مستمر هفته‌ای دوبار در كنار دروس رسمی حوزوی تشكیل می‌گردید، كتاب ارزشمند «اصول فلسفه و روش رئالیسم» می‌باشد. تألیف این اثر از ناحیه عالمان دینی، درست در زمانی كه اولین ترجمه‌های ناقص غرب، نظیر «سیر حكمت در اروپا» اثر فروغی و كتابهای دیگر از این قبیل توسط دلباختگان به غرب، منتشر می‌شد و همزمانی برای مقابله و رویارویی با تفكر غرب را نشان می‌دهد.[60]

این مباحث در عین تعلق به حوزه اندیشه، بی‎توجه به مباحث سیاسی نبود. به عنوان مثال، بسیاری از مباحث و مقالات علامه از جمله مجموعه مباحثات وی با هانری كربن فرانسوی نیز خالی از موضوعات سیاسی نبود.[61]

گفتگوی علامه با هانری كربن كه غالباً در حضور جمع كوچكی از افراد برجسته نظیر آیت‌الله مطهری، سیدجلال‌الدین آشتیانی، محمود شهابی، سید حسین نصر، بدیع‌الزمان فروزانفر، داریوش شایگان و عیسی سپهبدی انجام می‌گرفت، بیشتر بر فلسفه اسلامی، برخورد شرق و غرب، رابطه دین و علم، اساطیر هند و اسلامی و عرفان تطبیقی تكیه داشت.[62] این جلسات كه مستقل از دولت و حوزه‌های علمیه برپا می‌شد، به نزدیك شدن روحانیون با گروه خاصی از استادان دانشگاه و روشنفكران مذهبی كمك كرد.

تلاش علمی و مقالات علامه درباره مسائلی نظیر روابط اجتماعی در اسلام،

امام و ولایت در نظرگاه شیعه، ویژگیهای رهبری و مدیریت در اسلام و ... تأثیر زیادی در بازاندیشی روحانیون حوزه‌ها نسبت به مسائل سیاسی و اجتماعی اسلام داشته است. این مجاهدتها، علامه طباطبایی را در جایگاه یكی از مؤثرترین متفكران در حوزه تفكر سیاسی معاصر شیعه قرار می‎دهد.

استاد مرتضی مطهری نیز با برخورداری از هوش و استعداد شگرف و كسب فیض از محضر چهار استاد برجسته حوزه علمیه در رشته‌هایی نظیر فقه و اصول و فلسفه و كلام و اخلاق و تفسیر قرآن و نهج‌البلاغه به نامهای آیت‌الله بروجردی، امام خمینی، علامه طباطبایی و میرزا‌علی آقا شیرازی توانست بنیاد تئوریك نیروهای مذهبی را فراهم آورد.[63] وی وقتی ظهور كرد كه جامعه دینی و روحانیت با مشكلات جدی از جمله ترك تعقل و تكیه بر عاطفه روبرو بود. وی به این نتیجه رسید كه روحانیت در جامعه دینی، مدتهای مدیدی است كه دیگر عقل مردم را مخاطب قرار نمی‌دهد و احساس مردم مخاطب اوست. بنابراین، ایشان با اطلاع از این نقیصه، تغذیه ایدئولوژیك و فكری نسل جوان را از طریق خطابه‌ها، مقالات فلسفی و اجتماعی و مناظرات، بیش از هر كس دیگر به عهده گرفت. جوابگوی شبهات و سمپاشیهای فكری فراوانی بود. پلی بود میان دو قشر روحانی و دانشگاهی كه سالها با توطئه‌های شرق و غرب دور از هم نگه داشته شده بودند. طلبه و دانشجو كه طبیعی‌ترین امكان همفكری و همكاری را در اختیار داشتند، ولی كانال عمیقی به دست دشمنان میان آنان حفر شده بود.[64]

استاد مطهری در این راه اولاً، خرافه‎زدائی كرد. چهره دین را از زنگارها پیراست. بیماری‌شناسی كرد. از مهجور ماندن قرآن شكوه ‌می‎نمود. از ركود فقه می‌نالید و مفاهیم اصیل اسلامی را بازشناسی و تبیین ‌كرد. اجتهاد به معنای صحیح و تقوی به مفهوم اصیل آن را شناساند. نهج‌البلاغه را می‌شناخت و از آن درس می‌آموخت.[65] ثانیاً، مسئله‌شناسی می‌كرد و به كمك مبانی و موازینی كه در دست داشت در حل مسائل می‌كوشید. این كارها در فقه و فلسفه كه دو رشته تخصصی او بود، بسیار چشمگیر است.[66] ثالثاً، در اندیشه رفع شبهات بود. آن هم نه شبهات كهنه، كه معماها و مشكلات نوین. وی در «عدل الهی» و «جامعه و تاریخ» به دفاع از حریم شریعت و دفع تحریفات از ساحت دیانت كمر بست. «خدمات متقابل اسلام و ایران» نیز جوابی بود بر تلاشهایی كه نظام پیشین انجام ‌داد تا اسلامیت را در مقابل ایرانیت قرار دهد. مطهری در این كتاب حدود و مرز آئین و ملیت ایرانی و مسلمان بودن را باز نموده و نقاب فریب را از چهره كسانی برگرفت كه تحت نام دفاع از ملیت و محو و مسخ فرهنگ پرمایه این ملت یعنی اسلام پرداخته بودند.[67]

كتابهای «مسئله حجاب» و «حقوق زن در اسلام» و«اخلاق جنسی» و ... همه نمونه‌های دیگری است كه دغدغه فكری و توانائی فكری او را در دفاع از حریم اسلام و تسلط بر مبنای شریعت آشكار می‌سازد.

آثار استاد مطهری از چندین امتیاز برخوردار بود، از آن جمله: نثر فصیح و استوار و روشن، عرضه منطقی و وزین و والا، اعتبار و استناد به مآخذ و منابع، انطباق با نیازهای روحی اعتقادی و فكری اجتماع، ابداع و تنوع، دریافت صحیح و برداشت درست.[68]

به عنوان مثال، «علل گرایش به مادیگری» زمانی به نگارش درآمد كه جوانان كم مایه ولی پرشور و انقلابی، در تار عنكبوت اندیشه‌های ماركسیستی گرفتار می‌شدند و استاد مطهری برای تبیین چهره واقعی آن مكاتب و نیز انعكاس حقائق دینی اقدام به نگارش آن كرد. «مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی» كه مشتمل بر شش جلد می‌باشد، مقارن با اوجگیری انقلاب به رشته تحریر درآمده و در آن بسیاری از لغزشگا‌ههای فكری روشنفكران مسلمان نشان داده شد و بسیاری از انحرافات فكری آنان و گروههای ظاهراً مسلمان آشكار گردید.

همچنین در این سالها، همكاری استاد با مجامع اسلامی و كانونهای مذهبی از طریق ایراد سخنرانی و ... برقرار بود. از جمله این مجامع و كانونها می‌توان از انجمن اسلامی مهندسین پزشكان و دانشجویان دانشگاه تهران نام برد كه هر سه تازه تأسیس بودند و استاد شهید در تأسیس برخی از آنها نقش داشت. از جمله در سالهای 1339 تا 1341 به همت استاد مطهری و مرحوم دكتر محمد آیتی محفلی ماهانه تشكیل می‌شد كه این محفل به نام «انجمن ماهانه دینی» معروف شد و مجموعه مباحثات آن بعداً به صورت سه جلد كتاب به نام «گفتار ماه» در اختیار عموم قرار گرفت.[69] خود استاد شهید در مقدمه كتاب «ده گفتار» می‌گوید: «این جلسات هر چند نتوانست به حیات خود ادامه دهد، اما منشاء خیرات و بركات معنوی فراوانی شد و موجب یك سلسله اصلاحات و جنبش‌هایی در سطحی وسیعتر و گسترده‌تر در كار مسائل تبلیغی و ارشاد اسلامی گردید.»[70]

ایشان به خاطر مقبولیتی كه در میان گروههای مختلف در تهران و قم داشت، نقطه اتصال و ارتباط این گروهها و واسطه انتقال تجربیات گروهها و افراد ورزیده و با سابقه در مبارزه و سیاست به توده مسلمان و جامعه روحانیت و مهم‎تر از همه، یكی از وسائل معتبر ارتباط رهبر انقلاب با مردم و بالعكس بود.  در آن زمان این نقطه ارتباط، بسیار آموزنده و كار آمد و حلاّل بسیاری از مشكلات انقلاب نوپا بود.

همچنین در سال 1346 مؤسسه حسینیه ارشاد توسط استاد مطهری و با همكاری دیگران بنیاد گذاشته شد. این مؤسسه پایگاه خوبی برای كار فرهنگی مورد نظر استاد و آشنا كردن مردم به خصوص جوانان با اسلام راستین بود. این پایگاه به پایگاههای دیگر استاد اضافه شد. در واقع استاد شهید حسینیه را به صورت یك محیط مناسب برای كار می‌خواستند و به آینده درخشان و نتایج شگفت آن كه قطعاً زمینه ظهور نهضت اسلامی می‌شد، سخت دل بسته بود.

نخستین اثر عمده‌ای كه حسینیه ارشاد منتشر كرد، كتاب محققانه‌ای راجع به پیامبر اسلام بود. هدف از انتشار این كتاب، مخالفت با جریان رسمی و عقیده روشنفكرانه راجع به تمدن ایران پیش از اسلام به مدد اثبات بیداد اجتماعی و فقر اخلاقی حكومت ساسانی بود.[71]

در این سالها، تلاش بی‌وقفه استاد مطهری، صرف تدوین ایدئولوژی اسلامی به عنوان یك مكتب و یك دستگاه هماهنگ فكری و آشكار كردن چهره واقعی اسلام و زدودن زنگارهای بدعت و خرافه‌ای می‌شد كه در طول تاریخ بر چهره آن نشسته بود. در واقع استاد شهید به دنبال آن چیزی بود كه در قیام پانزده خرداد نیاز به آن احساس شد. یعنی یك ایدئولوژی مدرن و یك مكتب جامع به زبان روز و پاسخگو به شبهات جدید كه نهضت براساس آن به حركت خود ادامه دهد و انقلابیون به انحراف كشیده نشوند و پس از پیروزی نیز دارای برنامه باشند. این تلاش استاد از سال 1346 تا سال 1349 كه از حسینیه ارشاد كناره‌گیری كردند، در این موسسه متمركز بود.[72]

از سال 1354 تا سال 57، استاد مطهری با تالیف كتابها و تشكیل جلسات درس فلسفه و اقتصاد و فلسفه تاریخ در منزل و نیز درسهای اسفار «جامعه و تاریخ» و چند درس خصوصی، مانند بررسی ماركسیسم و «مسئله حكومت» در حوزه علمیه قم (كه به توصیه حضرت امام(ره) هفته‌ای دو روز به قم می‌رفتند) وظیفه خود را در ارائه ایدئولوژی اسلامی به زبان روز و در نتیجه مصون كردن نهضت اسلامی از انحراف، به خوبی انجام دادند.

روحانیون تهران و شهرستانها با تأسی به استاد مطهری و براساس آموزه‌های او و با الهام از مخالفت و مقاومت امام خمینی(ره)  در مقابل حكومت پهلوی، در گسترش، تأسیس انجمنها و محافل اسلامی كوشیدند و در مساجدی كه متكفل امامتش بودند، دست به تشكیل كلاسها و محافل مختلف زده و به جذب دانشجویان، دانش‌آموزان و نسل جوان پرداختند. در چنین مقطعی كمتر مسجدی پیدا می‌شد كه كتابخانه‌ای در جوارش دایر نكرده باشند و یا برای جلوگیری از ترویج فساد رژیم، برنامه‌ای نداشته باشد. جوانان اعم از پسران و دختران در این مراكز به مطالعه كتاب و فعالیتهای فرهنگی پرداختند. در سالهای دهه 50، این نسل، دانشگاهها را پر كرده و مبارزه علیه رژیم پهلوی صبغه دینی پیدا كرد.[73]

در این دوران كه اسلام و تشیع سیاسی رشد می‌كرد، عطش هویت‌جوئی و ایدئولوژی دینی نیز شدت می‌یافت. در چنین شرایطی چالشهای جدید در اندیشه مسلمانان به‎ویژه نسل جوان تحصیل كرده ایرانی ایجاد شد. سئوالاتی از قبیل این كه: «كه بودیم؟» «بر هویت دینی ما چه گذشت؟» و «چگونه بمانیم و جامعه را اداره كنیم؟» مطرح گردید. در پاسخ به این سئوالات، شعار «بازگشت به خویشتن» مطرح شد. تفسیر جدیدی از اسلام پیش‌روی مردم قرار گرفت. چهره جدیدی از قیام امام حسین(ره) و اهداف متعالی سید الشهداء در برابر دیدگان مردم قرار گرفت.[74] عذر و بهانه از همه ساقط شد.

در این مقطع رهبری انقلاب تلاش نمود تا ضمن نفی همزمان استبداد و استعمار برای نخستین بار نظام سیاسی جدیدی را ارائه كند. آلترناتیوی كه در نهضت امام خمینی(ره) عنوان گردید با نظریه امامت در اندیشه سیاسی شیعیان این مرز ‌و بوم، همخوانی داشت و از اعماق اعتقادات مذهبی ایرانیان بر‌ می‌خاست.

ظهور امام در رأس هرم مبارزه با رژیم نه تنها موج جدید بازگشت به دین را كه در میان اقشار تحصیل‎كرده نضج پیـدا كرده بود در گسـتره وسیعی مطرح كرد،  بلكه دگرگونیهای اساسی در رابطه متقابل دین و سیاست به وجود آورد.

گرچه تا قبل از اوائل دهه 1340 و ظهور امام(ره)، چه در جریان نهضت ملی شدن صنعت نفت و چه جدا از آن در قالب مرحوم آیت‌الله مدرس، فدائیان اسلام، آیت‌الله كاشانی، روحانیون در مبارزه حضور داشتند؛ اما رهبری حركتها در مجموع در دست جریانات غیرمذهبی بود.[75] اما امام مرجع تقلیدی بود كه از متن حوزه و جریان روحانیت وارد سیاست شده بود. در واقع از مشروطه به این طرف، برای نخستین بار بود كه یك مرجع تقلید این چنین بی‌محابا حكومت را مورد چالش قرار می‎داد. این تحول پیامدهای مهمی با خود به همراه آورد.

حضور امام خمینی كه از لحاظ علمی و آموزشی از شیخ عبدالكریم حائری و آیت‌الله بروجردی و از لحاظ سیاسی از شیخ فضل‌الله نوری و آیت‌الله مدرس تاثیر پذیرفته بود، با خصوصیات و ویژگیهای زیر همراه بود:

1. قرار گرفتن مرجعیت شیعه، در سطح رهبری سیاسی نیروهای مذهبی: مبارزه امام از پایگاه مرجعیت دینی با حاكمیت پهلوی، تغییر شگرفی در رابطه دین و دولت ایجاد كرد و برای همیشه گسست میان دین و نهادهای دینی با قدرت و حكومت پهلوی را موجب شد. به طوری كه پس از این مقطع هیچكس و حتی مراجع دیگر نتوانستند به صورت علنی با رژیم پهلوی همكاری نمایند.

علاوه براین امام پیش از تبعید، در قم حوزه درسی بزرگی داشتند كه اكثریت قاطع فضلای حوزه با عشق و ایمان در آن گرد‌ می‌آمدند. شاگردانی كه به صلاحیت و صداقت استاد خود ایمان كامل داشته و بعدها هر یك به نوبه خود در شهر یا مناطقی مرجع و ملجأ فكری و عملی مردم شدند. بنابراین، حوزه درس امام و موقعیت خاص ایشان نقاط مثبت و مؤثر یك حزب و سازمان را داشت.

2. نتیجه مبارزه امام، آگاهی دادن به ملت بود: نهضت امام برخلاف نهضتها و مبارزات گذشته بر پایه روشنگری و انقلاب فكری در سطح وسیع مردمی استوار بود. امام در نطق پس از آزادی از زندان خطاب به هیأت حاكمه فریاد می‌زند: «ملت اسلام بیدار شد، دیگر نمی‌نشیند، اگر من هم برگردم ملت اسلام بر‌نمی‌گردد.»[76]

3. فراگیری و پوشش دادن به حركتهای سیاسی موجود بود: اگر قبل از سالهای 1342، حركتهای سیاسی كه معارض با استبداد بود، در قالبهای مختلف روشنفكری و یا دینی سازمان می‌یافت و نیروی مذهبی در عرض نیروی روشنفكری قرار‌ می‌گرفت، اینك با حضور امام در صحنه سیاست، نیروی مذهبی با احاطه و گستردگی خود دیگر نیروها را پوشش می‌دهد و نیروهای دیگر نیز ناگزیر یا پوشش گرفتن از این حركت دوام و بقا پیدا می‌كنند.

4. رویایی با اصل نظام شاهنشاهی: رویاروئی با اصل نظام، خصوصیتی است كه هیچیك از حركتهای سیاسی قبل واجد آن نبودند، اما امام با متوجه كردن لبه تیز حملات خود به لانه و كانون اصلی فساد، یعنی سلطنت و شخص شاه به شیوه محافظه كارانه قبلی در مبارزه پایان داد.[77]

امام با اعتقاد به شعور دینی مردم، در صدد احیای همان چیزی بود كه رژیم پهلوی در طول حاكمیت 50 ساله خود، انكار می‌نمود. حكام پهلوی با جهل نسبت به میراث فرهنگی ـ مذهبی عمیق مردم، اعتقادات اصیل مذهبی توده‌های مردم را به بازی ‌گرفتند و با تأملی كه در نفی مظاهر دینی و گسترش و ترویج فساد و بی‌بندوباری داشتند، خصلت دین‌ستیزی خود را به اثبات رساندند. نوسازی در منطق پهلوی، به معنی نفی دین و خروج آن از عرصه مناسبات اجتماعی بود. آنها با یك خصومت آشكار، به مخالفت با علما و سنن مذهبی برخاستند و درست به همین دلیل است كه عده‌ای از تحلیل‌گران از جمله خانم كدی، معتقدند كه شاه چنان اسلام را تحقیر می‌نمود كه حتی خارجیها و یا اقلیتهای مذهبی و فرقه بهایی را به هم‌وطنان مسلمان خود ترجیح می‌داد.[78]

تغییر تقویم از هجری شمسی به شاهنشاهی دلیل واضجی است برای آن كه نشان دهد نظام پادشاهی تصمیم گرفته بود پیوند ایران و ایرانیان را با اسلام قطع كند.[79] این حادثه كه به قول پارسونز «اقدام نامعقول و سبكسرانه دیگری بر علیه معتقدات مذهبی كشورش بود.»[80] تقریباً همه مردم را مجاب نمود كه هدف شاه كندن ریشه اسلام است.[81]

محمدرضا پهلوی به دلیل خلا‌ء ایدئولوژیك نظام، علم ناسیونالیسم را برداشت و گذشته از اینكه خود زبان بیان ایدئولوژیك ناسیونالیسم و مظهریت خود را نداشت، همه كسان را ازجمله شرق شناسان كه درباره گذشته ایران داد سخن می دادند، قدر می‎داد و برصدر می‌نشاند.

موج باستانگرائی آریائی در ایران و تمركز مطالعات تاریخی بر روی دوهزار و پانصد سال تاریخ شاهنشاهی (از هخامنشیان به بعد)، هم تمدن چهارهزار ساله پیش از هخامنشیان را به بوته فراموشی می‌سپرد و هم به مثابه جریانی در برابر مذهب و افكار تاریخ چهارده قرن حضور اسلام در ایران بود.

بنابراین، زمانی كه حكومت پهلوی به سنتهای دینی روی خوش نشان نمی‌داد، مردم دیندار با آموزه‌های دینی روحانیت به مخالفت با حكومت پهلوی، ناسیونالیسم ایرانی و ایدئولوژیهای رقیب پرداختند. این عوامل سبب شد كه به تدریج اندیشه دینی با رهبری علمای شیعی و پیشتازی امام(ره) كه ویژگیهای منحصر به فرد و ممتازی داشت، در مقابل غرب و حكومت پهلوی و در رقابت با ایدئولوژی ناسیونالیسم و چپ در ایران شكل بگیرد.

در آستانه انقلاب، خرده گفتمانهای بسیاری كه مخالفت با وضع موجود و رهائی جامعه را از استبداد، هدف فعالیتهای تشكیلاتی خود قرار داده بودند، هریك جامه پیشتازی و راهبری خلق را بر اندام خود برازنده می‎دیدند و منزلت آلترناتیوی نظام پهلوی را مخصوص خود می دانستند، امّا در این میان گفتمان اسلام كه از دو ویژگی اصالت و نوگرائی به صورت توامان برخوردار بود، شأن و منزلت فراتری پیدا نمود و علاوه بر انطباق با هویت تاریخی و تمدنی این ملت و نقش ممتاز آن در شكل‌بندی فرهنگی ملت مسلمان ایران، از استحكام تئوریك و نظری كه حاصل كوشش عمیق علمی عالمان دینی در یكصد سال اخیر و به ویژه در دهه 30 به بعد، برخوردار بود.

مزین بودن گفتمان اسلامی به دو عامل فوق راز مقبولیت عمومی آن و تفوق برگفتمان پهلویستی و گفتمان چپ در ایران بود. به صورتی كه همگان اسلام را پاسخگوی منحصر به فرد مطالبات سیاسی و اجتماعی خود می‎دانستند.

در صحنه تاریخ معاصر ایران، چهارعنصر و جریان فرهنگی مجال ظهور یافته است كه وقوع انقلاب اسلامی واقعیت این جریانات و اعتبار همه آنها را محك زده و ظرفیت واقعی هریك را مشخص كرده‌ است. از این چهار جریان نیمی برآمده از تاریخ و فرهنگ ملت ایران و نیمی نیز ره‎آورد برخورد بیگانه و مدنیتهای دیگر بوده ‌است. این چهار جریان عبارت‎اند از:

1. عناصر بومی و ایرانی در مقابله با اسلام و تشیع؛

2. اعتقادات دینی و باورهای مذهبی؛

3. چپگرایی و كمونیسم؛

4. غرب‌گرائی و تجدد.

از میان این چهار مؤلفه، دو مؤلفه اول پایه‌گذار حركت شتابنده مردمی برای گسستن پیوندهای خود با نظام پهلوی و روی‎آوردن به اسلام به عنوان گزینش تاریخی اعتقادی و اخلاقی ایرانیان بود كه در نهایت به عنوان گزینش سیاسی آنان تحول یافت.

بنابراین، انقلاب اسلامی و رویكرد مذهبی و معنوی ایرانیان امری سرشار از مؤلفه‌های فرهنگ بومی و دینی و مخالفت آشكار با مؤلفه‌های بیگانه و تحمیلی می‌باشد.

رژیم پهلوی در گفتمان خود به انكار مولفه‌هائی می‌پرداخت كه هویت‌ساز ایرانیان در طول تاریخ بلند این كشور بوده‌اند و مذهب به خصوص تشیع عامل بسیار مهمی در روند تحول تاریخی ملت ایران و یكی از الگوهای مهم رفتار اجتماعی آنان بوده ‌است. ایرانیان در تمام دورانهای تاریخی چه قبل از اسلام و چه بعد از آن هرگونه قیام، حركت و حتی حكومت خود را در لباس دین صورت داده‌اند و همواره كوشیده‌اند تا بستگی خود را با آسمان محفوظ نگه‌دارند تا بتوانند از این طریق نفوذ خود را در میان مردم حفظ نمایند.

پس از ظهور اسلام، وفاداری تزلزل‌ناپذیر توده‌های مردم ایران نسبت به اسلام یا آنچه جلال آل‌احمد، آن را حكومت مخفی مذهبی می‌نامید،[82] هیچگاه خالی از امكان بالقوه قیام نبود. به همین دلیل میشل فوكو نیز انقلاب اسلامی را «معنویت سیاسی» می‌نامد كه پیوندهای مردم به دیانت را جلوه‌گر می‌سازد.[83]

حكومت پهلوی بوالهوسانه می‌كوشید تا با توسل به ناسیونالیسم افراطی و نفی دیانت، به زوال چراغ ایزدافروز بپردازد، اما آنچه در عمل اتفاق افتاد زوال اقتدار پهلویستی و احیاء اسلام و خیزش عمومی مردم و تأسیس حكومت دینی بود.

پی‌نوشتها:

1. 77، ص 85.
2. برزین، سعید؛ زندگینامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، چاپ اول، تهران، نشر مركز، 1374، ض 31.
3. آشوری، داریوش؛ ما و مدرنیت؛ چاپ اول، تهران، مؤسسه انتشاراتی صراط، 1376، صفحه 172.
4. طبری، احسان؛ جامعه ایران در دوران رضاشاه، بی‌جا، 1356، ص 100.
5. صفائی، ابراهیم؛ رضاشاه كبیر و تحولات فرهنگی ایران، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، 1356، ص 91.
6. برای آگاهی از تشكیل فرهنگستان رك به: حكمت، علی‌اصغر؛ سی خاطره از عصر فرخنده پهلوی، تهران، انتشارات وحید، 1355، صص 29 – 20.
7. برای اطلاع بیشتر از توجه رضاشاه به شاهنامه رك به: اورنگ، شیخ‌الملك؛ «خاطرات اورنگ» سالنامه دنیا، (سال 1345)، صص 190- 162.
8. بصیرت‎منش، حمید؛ سیاست مذهبی حكومت رضاشاه، در تاریخ معاصر ایران، (مجموعه مقالات)، كتاب دهم، موسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی، تابستان 1357، صص63 – 62.
9. برزین، سعید؛  همان، ص 14.
10. آشنا، حسام‎الدین؛ سیاست رضاخان در برابر مذهب و روحانیت، مجله مسجد؛ شماره 14، ص 84.
11. همان، ص 85.
12. سوداگر، محمدرضا؛ رشد روابط سرمایه‌داری در ایران (مرحله گسترش) 57 – 1342، چاپ اول تهران، انتشارات شعله 1369، ص 173.
13. همان.
14. برزین، سعید؛ همان، ص 36.
15. سلسله پهلوی و نیروهای اجتماعی به روایت تاریخ كمبریج، ترجمه عباس مخبر، چاپ سوم، تهران، انتشارات طرح نو، پائیز 1371، ص 39.
16. رحیم‌زاده صفوی؛ اسرار سقوط احمدشاه؛ به كوشش بهمن دهگان، تهران، فردوسی، 1362، ص 93.
17. درآمدی بر ریشه‌های انقلاب اسلامی؛ مجموعه مقالات، قم، معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی، 1376، ص 132.
18. همان،‌ صص  285 و284.
19. بصیرت‎منش، حمید؛ روند كشف حجاب و واكنش روحانیون؛ تاریخ معاصر ایران، سال اول، شماره دوم، تابستان 76 ، صص  86 –85 .
20. صفائی، ابراهیم؛ رضاشاه در آئینه خاطرات، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، 1356، ص 101 به بعد.
21. همان، ص 102؛ و، حكمت، علی‌اصغر؛ همان، ص 90.
22. بصیرت‌منش، حمید؛ روند كشف حجاب و واكنش روحانیون، تاریخ معاصر ایران، همان، ص 73.
23. همان، صص 77 و 76.
24. سازمان اسناد ملی؛ شماره تنظیم 17 – 116001، پاكت 198؛ به نقل از همان.
25. بصیرت‎منش، حمید؛ همان، صفحه 92.
26. درباره زندگی آیت‌الله حائری یزدی، رجوع شود به: رازی، محمدشریف؛ آثارالحجه، قم، دارالكتب، 1338، ج اوًل، ص 51، همچنین برای اطلاع از مواضع و عملكرد سیاسی آیت‌الله حائری، رك به: حائری، عبدالهادی؛ مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق؛ تهران، امیركبیر، 1364، مهر 294، 293؛ و، بالاخره: دوانی، علی؛ نهضت روحانیون ایران، بنیاد فرهنگی امام رضا(ع)، بی‌تا، جلد دوم، به‎ویژه از ص 332 تا 335.
27. پارسانیا، حمید؛ حدیث پیمانه؛ پژوهشی در انقلاب اسلامی، چاپ دوم، قم، معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی، 1376، ص 256.
28. شكوری، ابوالفضل؛ نقش آیت‌الله حائری یزدی و مجاهد بافقی در تأسیس حوزه علمیه قم، یادنامه روح‌الله خاتمی، چاپ اول، مشهد، مؤسسه معارف اسلامی امام رضا(ع)، 1376، صص 439ـ438.
29. سودی، دهلعلی؛ نقش آیت‌الله حائری یزدی به روایت استاد عبدالحسین حائری، روزنامه ایران، شماره 625، (یكشنبه 17/1/76)، ص 12.
30. حائری، عبدالهادی؛ همان، ص 179.
31. شكوری، ابوالفضل؛ همان، 467.
32. رضوی، مسعود؛ هاشمی و انقلاب، تاریخ سیاسی ایران از انقلاب تا جنگ، تهران،  انتشارات همشهری، بهار 76، ص 20.
33. سلسله پهلوی و ... ، همان، ص 276.
34. رضوی، مسعود؛ همان، ص 21.
35. برای اطلاع بیشتر رك به: دوانی، علی؛ زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیع آیت‌الله بروجردی، چاپ دوم، قم، نشر مطهر، 137.
36. درباره خدمات و فعالیتهای برجسته آیت‌الله بروجردی رجوع شود به: مطهری، مرتضی؛ مزایا و خدمات مرحوم آیت‌الله بروجردی، در بحثی درباره مرجعیت و روحانیت، صص 249ـ233؛ و، درباره مناسبات و فعالیتهای سیاسی و روحانیت از شهریور 1320 تا 1340 ر ك به: دوانی، علی؛‌ نهضت روحانیون ایران؛ مجلدات اول و دوم.
37. مهم‎ترین این دلائل عبارت بودند از: مواجه شدن نظام سیاسی با فشارهایی از چند سو به طور ناگهانی از جمله مواجه شدن با تمایلات تفرقه برانگیز در میان قبایل استانهای كلیدی، جنگ‎اندازی متفقین اشغالگر بر منابع طبیعی، نزاع و تنش میان سیاستمداران در  مركز، فروپاشی بوروكراسی، منازعه طبقاتی اولیه در میان اقشاری كه زاده برنامه نوسازی شاه قبلی  بودند. رك:
38. Akhavi , Rehyion and politics in contemporary iran: clergy state Relation in The pahlavi period.  Albany: state university of press. 1980, p.60.
39. برای اطلاع بیشتر از تحولات ساختاری به‎وجود آمده در ایران بعد از كودتای 28 مرداد، رك به: گازیوروسكی، مارك. ج.؛ سیاست خارجی آمریكا و شاه، ترجمه فریدون فاطمی، چاپ اول، تهران، نشر مركز، 1371، صص 295 – 223.
40. Akhavi, p. cit , p.66.
41. ر.ك به: سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی، ص 295.
42. مطهری، مرتضی؛ مزایا و خدمات مرحوم آیت‌الله بروجردی، بحثی درباره مرجعیت و روحانیت، تهران، شركت سهامی انتشار، 1341، صص 49 ـ 233.
43. دوانی، علی؛ در لزوم تحول در حوزه‌های علمیه، روزنامه رسالت، 28 بهمن 1375، ص 3.
44. رضوی، مسعود؛ همان، ص 21.
45. عقیلی بخشایشی؛ یكصد سال مبارزه روحانیت شرق، قم، دفتر نشر نوید اسلام، 1361، جلد چهارم، ص 106.
46. همان، ص 113.
47. همان.
48. مقایسه شود با: بروجردی، مهرزاد؛ روشنفكران ایرانی و غرب، ترجمه جمشید شیرازی، تهران، نشر فرزان‎روز، 1378، ص 130.
49. بازرگان، مهدی؛ انقلاب ایران در دو حركت، تهران، چاپ نراقی، 1363، ص 19.
50. مكتب تشیع، قم، انتشارات اعلامیه، 1338.
51. باقی، عمادالدین؛ زمینه‌های فكری انقلاب، هویت فكری مشخص انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، مجموعه مقالات، صص 399 – 400.
52. جمعی از نویسندگان، بحثی پیرامون مرجعیت و روحانیت، تهران، شركت انتشار 1341.
53. مودودی، ابوالاعلی؛ قانون اساسی در اسلام، ترجمه محمدعلی گرامی، قم، دارالفكر، 1343.
54. قطب، محمد؛ ‌آینده در قلمرو اسلام، ترجمه آیت‌الله سید علی خامنه‌ای، تهران، دفتر نشر و فرهنگ اسلامی، 1361؛ و نیز، قطب، محمد؛ اسلام و صلح جهانی، ترجمه سید هادی خسروشاهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1368؛ و نیز، قطب، محمد؛ خود در اجتماع، ترجمه غلامرضا سعیدی، تهران، بی‌جا، 1346.
55. كاشف‌الغطاء، محمدحسین؛ زمین و تربت حسینی، ترجمه عزیزالله عطا وردی، تهران، انتشارات جهان نو، بی‌تا؛ و نیز: صدر، محمدباقر؛ اقتصاد ما، ترجمه محمدكاظم بجنوردی، تهران، انتشارات برهان، 1350.
56. بازرگان، مهدی؛ انقلاب ایران در دو حركت، ص 21.
57. بهنام، جمشید؛ ایرانیان در اندیشه تجدد، چاپ اول، تهران، نشر پژوهش فروزان‌روز 1375، ص 97.
58. رضوی، مسعود؛ همان، ص 13.
59. مطهری، مرتضی؛ ده گفتار، تهران، موسسه صدرا، 1361، ص 191.
60. مقایسه شود با: بروجردی، مهرزاد؛ همان، ص 140.
61. مصباح یزدی، محمدتقی؛ سخنی پیرامون شخصیت علامه طباطبایی؛ یادنامه مفسر كبیر علامه طباطبایی، قم، انتشارات شفق، 1361.
62. ر ك به: طباطبایی، سید محمدحسین؛ اصول فلسفه و روش رئالیسم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.
63. ر. ك به: طباطبایی، سید محمدحسین؛ مجموعه مذاكرات با هانری كربن، با توضیحات علی مهدی میانجی و سید هادی خسروشاهی، چاپ چهارم، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، 1371.
64. برای اطلاع بیشتر ر ك به: شایگان، داریوش؛ هانری كربن، آفاق تفكر معنوی در اسلام ایرانی، ترجمه باقر پرهام، تهران، انتشارات آگاه، 1371؛ و، طباطبایی، سیدمحمدحسین؛ و، كربن، هانری؛  مصاحبات علامه طباطبایی با استاد كربن، تهران، مكتب تشیع، 1339.
65. رجبی، محمد؛ دین و انقلاب اسلامی؛ فصلنامه تخصصی علمی انقلاب اسلامی، معاونت اساتید و دروس معارف اسلامی، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها، پیش شماره اول، ص 23.
66. رجبی، محمد؛ سیری در زندگی استاد مطهری، ص 13.
67. باقری‎نصرآبادی، علی؛ رمز موفقیت استاد مطهری، چاپ دوم، قم، انتشارات امام عصر(عج) 1378، صص 182ـ161.
68. به عنوان نمونه در فقه به مسائل جدید مثل ربا، بیمه، بانك و ... می‌پرداخت و مسائل مستحدثه را پاسخ می‌گفت. رك به: مطهری، مرتضی؛ ربا، بانك، بیمه، چاپ اول، تهران، انتشارات صدرا، 1364.
69. برای اطلاع بیشتر، رك به: مطهری، مرتضی؛ خدمات متقابل ایران در اسلام، چاپ 12، تهران با انتشارات صدرا، 1364.
70. حكیمی، محمدرضا؛ آفاق فكری و برون حوزه‌ای، مجله حوزه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، شماره 12، 1362، صص 38 و 37.
71. دوانی، علی؛ خاطرات من از استاد شهید مطهری، تهران، انتشارات صدرا، 1372، ص 25.
72. مطهری، مرتضی؛ ده گفتار، همان، مقدمه.
73. عنایت، حمید؛ اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه بهاء الدین خرمشاهی، چاپ سوم، تهران، شركت سهامی انتشارات خوارزمی، 1372، صص 217 و 216.
74. سیری در زندگانی استاد مطهری، همان، ص 82.
75. رجبی، محمد؛ همان ، ص 44.
76. رك به: كدیور، جمیله؛ نقش نهضت عاشورا در شكل‌گیری و تداوم انقلاب اسلامی در ایران، فصلنامه راهبرد، شماره 60 (بهار 1374)، ص 20.
77. زیباكلام، صادق؛ مقدمه‌ای بر انقلاب اسلامی، چاپ اول، تهران، انتشارات روزنه، 1372، ص 84 .
78. رك به: روحانی، سید حمید؛ همان.
79. مقایسه كنید با: پارسانیا، حمید؛  همان، ص 304.
80. كدی، نیكی؛ ریشه‌های انقلاب ایران، ترجمه عبدالرحیم گواهی، چاپ اول، تهران، انتشارات قلم، 1369، ص 142.
81. كدیور، جمیله؛ همان، ص 6.
82. پارسونز، آنتونی؛ غرور و سقوط، ترجمه حسن پاشا شریفی، تهران، راه‌نو، 1373.
83. آبراهامیان، یرواند؛ ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل‌محمدی، محمدابراهیم فتاحی، چاپ سوم، تهران، نشریه، 1378، ص 444.
84. آل‎احمد، جلال؛ غرب‌زدگی، تهران، انتشارات رواق، 1357، ص 74 .
85. ر. ك: فوكو، میشل؛ ایرانی‌ها چه رویایی در سر می‎پرورانند؟ ترجمه حسین معصومی همدانی، تهران؛ انتشارات كوكب، 1375.  

کتاب سقوط جلد اول موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی