دریافتی سیاسی از زیارت آل یاسین

مطالعه تاریخ زندگی انبیای الهی به ما توجه می‏دهد که تمام انبیا در صف اول مقابله و مبارزه با طاغوت درون و برون بوده‏ اند؛ نوح، ابراهیم، موسی، داوود، صالح، عیسی، ... و محمد(ص). حضرت سیدالشهدا ع هم که قیام نمودند، هدفشان به دست گرفتن حکومت و درهم شکستن حکومت طاغوت بوده است. با این نگاه می‏توان گفت جداسازی و تجزیه سیاست از دیانت، از بزرگ‏ترین مظاهر شرک در جهان معاصر است(بیانات آیت الله خامنه‏ای: 14/ 4/ 1368)، چرا که شریعت روح سیاست است و سیاست بدون شریعت نبوی چونان پیکری بی ‏روح است(صدرالمتألهین شیرازی، شواهد الربوبیه، ص 496)؛ با دمیده شدن روح شریعت به کالبد سیاست است که سیاست جان می‏ گیرد، زنده می ‏شود و زندگی ‏ساز، بنابراین اسلام یکپارچه سیاست و بلکه سیاست سر اسلام است(امام خمینی، صحیفه امام، ج10، ص449). معارفی که در ادعیه ارائه شده هم زندگی معنوی انسان را سامان می‏دهد و هم زندگی دنیوی او را، به عبارت دقیق ‏تر در ادعیه روش اصلاح تمام مسائل جهان اسلام را از طریق دعوت به معنویت ارائه نموده است(امام خمینی، صحیفه امام، ج‏18، ص 422). در اکثر معارفی که از اهل بیت علیهم السلام به ما رسیده و از جمله زیارت آل یاسین نیز مسائل سیاسی مطرح شده است که در ادامه به اختصار به آن می‏پردازیم.

الف. چارچوب بحث

ارکان نظام سیاسی را چه عناصری تشکیل می‏دهد؟ به نظر می ‏رسد یکی از پاسخ‏های جامع به این پرسش را فارابی ارائه نموده است. فارابی در رساله المله  به ارکانی اشاره نموده است؛ یکی مله که همان دین است.  دومی رئیس و رهبر نظام سیاسی است. سومی هم مردم هستند که می‏توانند کم یا زیاد باشند. چهارمی هم غایت و هدفی است که رییس نظام سیاسی تعقیب می‏کند(فارابی، المله، فصلنامه علوم سیاسی، شماره 6 و 12). در ادامه بر اساس این چارچوب نظری، ارکان نظام سیاسی در زیارت آل یاسین به اختصار ارائه می‏شود(از ترجمه استاد حسین انصاریان استفاده شده است).

ب.  ارکان نظام سیاسی الهی در زیارت آل یاسین

به نظر می‏رسد در زیارت آل یاسین، ارکان نظام سیاسی اسلام، مخصوصاً رکن رهبری، با تفصیل بیشتری ارائه شده باشد. آنچه که به ما در این قسمت کمک می‏ کند این است که باید میان ارکان نظام سیاسی اسلام اولویت بندی کنیم و بگوییم که کدام یک مهم تر از دیگری است. در نگاه اول، رهبر مهمتر از سایر عوامل است، به همین دلیل لازم است که امت جانش را فدای امام کند. اما اگر اسلام در خطر قرار گرفت،‌ آن وقت امام هم فدای مکتب می‏ شود. قانون هم قابلیت پذیرش تفاسیر مختلف را دارد و در واقع بستگی دارد که چه کسی ـ امام حق یا امام باطل ـ مفسر آن باشد. ترکیب مردم و رهبر و قانون هم منجر به شکل ‏گیری دولت می ‏شود.

در زیارت آل یاسین روی عنصر کلیدی رهبر تمرکز بیشتری شده و پیوند الهی رهبر و قانون و اینکه رهبر الهی مفسر و تبیین کننده قرآن و دعوت کننده مردم به سوی خداست تأکید شده است(ر.ک: کورانی عاملی، شرح زیارت آل یاسین). این محتوا در 23 سلام آغازین زیارت آل یاسین آمده که در ادامه به آنها اشاره می‏شود.

سَلامٌ عَلَى آلِ يس، السَّلامُ عَلَيْكَ يَا دَاعِيَ اللَّهِ وَ رَبَّانِيَّ آيَاتِهِ، السَّلامُ عَلَيْكَ يَا بَابَ اللَّهِ  وَ دَيَّانَ دِينِهِ، السَّلامُ عَلَيْكَ يَا خَلِيفَةَ اللَّهِ وَ نَاصِرَ حَقِّهِ، السَّلامُ عَلَيْكَ يَا حُجَّةَ اللَّهِ وَ دَلِيلَ إِرَادَتِهِ، السَّلامُ عَلَيْكَ يَا تَالِيَ كِتَابِ اللَّهِ وَ تَرْجُمَانَهُ، السَّلامُ عَلَيْكَ فِي آنَاءِ لَيْلِكَ وَ أَطْرَافِ نَهَارِكَ، السَّلامُ عَلَيْكَ يَا بَقِيَّةَ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ، السَّلامُ عَلَيْكَ يَا مِيثَاقَ اللَّهِ الَّذِي أَخَذَهُ وَ وَكَّدَهُ، السَّلامُ عَلَيْكَ يَا وَعْدَ اللَّهِ الَّذِي ضَمِنَهُ، السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْعَلَمُ الْمَنْصُوبُ وَ الْعِلْمُ الْمَصْبُوبُ وَ الْغَوْثُ وَ الرَّحْمَةُ الْوَاسِعَةُ وَعْدا غَيْرَ مَكْذُوبٍ؛ سلام بر خاندان یاسین، سلام بر تو ای دعوت‌كننده به سوی خدا و آگاه به آیاتش، سلام بر تو ای باب خدا و سیاستمدار دینش، سلام بر تو ای خلیفه خدا و یاور حقّش، سلام بر تو ای حجّت خدا و راهنما به سوی اراده‌اش، سلام بر تو ای تلاوت‌كننده كتاب خدا و تفسیركننده‌اش، سلام بر تو در تمام ساعات شب و روز، سلام بر تو ای بجا مانده خدا در زمینش، سلام بر تو ای پیمان خدا كه آن را برگرفت و محكمش كرد.سلام بر تو ای وعده خدا كه آن را ضمانت نمود، سلام بر تو ای پرچم برافراشته و دانش سرریز، و فریادرس و رحمت گسترده و وعده بی‌دروغ.

چنانکه روشن است برخی از ویژگی‏های امام که در این فرازها به آن اشاره شده ار این قرار است که امام دَاعِيَ اللَّه، بَابَ اللَّه، خَلِيفَةَ اللَّه، حُجَّةَ اللَّه، دَلِيلَ إِرَادَتِه، تَالِيَ كِتَابِ اللَّه، بَقِيَّةَ اللَّه، مِيثَاقَ اللَّه، وَعْدَ اللَّه، الْعَلَمُ الْمَنْصُوب، الْعِلْمُ الْمَصْبُوب، الْغَوْث، الرَّحْمَةُ الْوَاسِعَة، الْإِمَامُ الْمَأْمُون است. تمامی این تعابیر بار سیاسی دارند و معرفی کننده قانون اسلام و رهبر اسلام و وظایف رهبر اسلام هستند. رهبری که بر قله قرار دارد و دارای رحمتی فراگیر است و  با دانش بی‏کران خویش بشر را در چارچوب‏های صحیح و منطقی و عقلانی و وحیانی رشد می‏دهد و به سوی خدا دعوت می‏کند.

جدول ارکان نظام سیاسی اسلام در زیارت آل یاسین

ج. مؤلفه ‏های نظام سیاسی الهی

علاوه بر ارکان نظام سیاسی، مؤلفه‏ های نظام سیاسی الهی هم در زیارت آل یاسین مطرح شده که برخی از آنها را به اختصار بررسی می ‏کنیم.

1. رابطه عاطفی امت و امام

بعد دیگر زیارت آل یاسین از رابطه عاطفی امت با امامشان خبر می‏ دهد. در این فرازها، عشق و محبت و دلدادگی زبانه می‏ کشد. مردمی که عاشق رهبرشان هستند و به نشستن و برخواستن و ذکر و قرائت و قنوت و سجده و رکوع و لحظه و لحظه زندگی او سلام و درود می‏فرستند، چرا که حیات و ممات او را الهی می‏دانند: قُلْ إِنَّ صَلاتي‏ وَ نُسُكي‏ وَ مَحْيايَ وَ مَماتي‏ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمينَ؛ بگو: مسلماً نماز و عبادتم و زندگى كردن و مرگم براى خدا پروردگار جهانيان ‏است(انعام: 162). امت ایشان را پیشوایی امین و مورد اعتماد می‏دانند و آرزویشان وصال اوست. رهبر نازنینی که گرچه آسمانی است اما در آسمان مسکن ندارد و تاریکی شب و روشنی روز او را دربرمی ‏گیرد و ساکن زمین است و صبح و شام می‏ کند. نکته لطیف دیگری که در اینجا وجود دارد این است که توحید و توجه به خدا در این مضامین موج می‏زند و از مثلث خدا، حجت خدا و خلق خدا خبر می‏ دهد:

السَّلامُ عَلَيْكَ حِينَ تَقُومُ، السَّلامُ عَلَيْكَ حِينَ تَقْعُدُ، السَّلامُ عَلَيْكَ حِينَ تَقْرَأُ وَ تُبَيِّنُ، السَّلامُ عَلَيْكَ حِينَ تُصَلِّي وَ تَقْنُتُ، السَّلامُ عَلَيْكَ حِينَ تَرْكَعُ وَ تَسْجُدُ، السَّلامُ عَلَيْكَ حِينَ تُهَلِّلُ وَ تُكَبِّرُ،ذالسَّلامُ عَلَيْكَ حِينَ تَحْمَدُ وَ تَسْتَغْفِرُ، السَّلامُ عَلَيْكَ حِينَ تُصْبِحُ وَ تُمْسِي، السَّلامُ عَلَيْكَ فِي اللَّيْلِ إِذَا يَغْشَى وَ النَّهَارِ إِذَا تَجَلَّى، السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْإِمَامُ الْمَأْمُونُ، السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْمُقَدَّمُ الْمَأْمُولُ، السَّلامُ عَلَيْكَ بِجَوَامِعِ السَّلامِ؛ سلام بر تو هنگامی كه برمی‌خیزی، سلام بر تو زمانی كه می‌نشینی، سلام بر تو وقتی كه می‌خوانی و بیان می‌كنی، سلام بر تو هنگامی كه نماز می‌خوانی و قنوت به جا می‌آوری، سلام بر تو زمانی كه ركوع و سجود می‌نمایی، سلام بر تو وقتی كه تهلیل و تكبیر می‌گویی، سلام بر تو هنگامی كه سپاس و استغفار می‌نمایی، سلام بر تو زمانی كه صبح و شام می‌كنی، سلام بر تو در شب هنگامی كه می‌پوشاند و در روز وقتی كه آشكار می‌شود، سلام بر تو ای پیشوای امین، سلام بر تو ای پیش نهاده آرزو شده، سلام بر تو به همه سلام‌ها.

2. وحدت محبت

در فراز بعد امام را شاهد می‏گیری و به توحید و نبوت شهادت می‏دهی. به اینکه مدار دلت، بر محور محبت محمد و آل محمد، تنها رهبران صادق انسان‏ها، می‏ چرخد. و اینکه دوازده امام پس از پیامبر اعظم، حجت خدا، مصادیق بارز امین الله و قافله سالاران بشریت‏اند:

أُشْهِدُكَ يَا مَوْلايَ أَنِّي أَشْهَدُ أَنْ لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّدا عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ لا حَبِيبَ إِلا هُوَ وَ أَهْلُهُ وَ أُشْهِدُكَ يَا مَوْلايَ أَنَّ عَلِيّاً أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ حُجَّتُهُ وَ الْحَسَنَ حُجَّتُهُ وَ الْحُسَيْنَ حُجَّتُهُ وَ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ حُجَّتُهُ وَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ حُجَّتُهُ وَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ حُجَّتُهُ وَ مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ حُجَّتُهُ وَ عَلِيَّ بْنَ مُوسَى حُجَّتُهُ وَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ حُجَّتُهُ وَ عَلِيَّ بْنَ مُحَمَّدٍ حُجَّتُهُ وَ الْحَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ حُجَّتُهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّكَ حُجَّةُ اللَّهِ 
أَنْتُمْ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ

3. ایمان و عمل

حق پیروز است و انسان مؤمن باید همیشه امیدوار باشد و روز به روز بر ایمان و عمل صالح خود بیفزاید و جهت گسترش حق تلاش کند، چون رجعت خواهد آمد و اهل بیت علیهم السلام سکان اداره سفینه خاک و خاکیان را به دست خواهند گرفت:

وَ أَنَّ رَجْعَتَكُمْ حَقٌّ لا رَيْبَ فِيهَا يَوْمَ لا يَنْفَعُ نَفْساً إِيمَانُهَا لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ فِي إِيمَانِهَا خَيْراً

4. امنیت متعالی

در ادامه زیارت آل یاسین، از این سخن گفته می‏شود که با پایان عمر انسان در دنیا، زندگی او به اتمام نمی‏رسد و او همچون گل پرپر نمی‏شود، بلکه چون بذر می‏شکفد و حیات او به شکلی دیگر ادامه می‏یابد.

وَ أَنَّ الْمَوْتَ حَقٌّ وَ أَنَّ نَاكِراً وَ نَكِيراً حَقٌّ وَ أَشْهَدُ أَنَّ النَّشْرَ حَقٌّ وَ الْبَعْثَ حَقٌّ وَ أَنَّ الصِّرَاطَ حَقٌّ وَ الْمِرْصَادَ حَقٌّ وَ الْمِيزَانَ حَقٌّ وَ الْحَشْرَ حَقٌّ وَ الْحِسَابَ حَقٌّ وَ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ حَقٌّ وَ الْوَعْدَ وَ الْوَعِيدَ بِهِمَا حَقٌ.

نظام‏های سیاسی سکولار از هر نوعی که باشند، محدود در اداره دنیا هستند و در بهترین حالت شاید بتوانند امنیت دنیوی انسان را تأمین کنند و از دغدغه‏های مادی انسان بکاهند، اما درباره امنیت متعالی و اخروی انسان، و حیات جاوید او نمی‏توانند کاری انجام بدهند و این نقص بزرگ مکاتب مادی بشری است.

5. سعادت و شقاوت

از آنجا که رهبر الهی مصداق صراط مستقیم، اطاعت از فرامین او موجب سعادت دنیوی و اخروی و سرپیچی و مخالفت از دستور او، موجب شقاوت و خسارت دنیوی و اخروی می‏شود:

يَا مَوْلايَ شَقِيَ مَنْ خَالَفَكُمْ وَ سَعِدَ مَنْ أَطَاعَكُمْ

6. مرزبندی میان دوست و دشمن

در فراز پایانی زیارت آل یاسن هم در واقع در یک جمع بندی به دو صف حق و باطل؛ دوست و دشمن؛ معروف و منکر تصریح شده است. آنچه حق است و آنکه دوست داشتنی است و هرآنچه معروف است، آن است که امام بفرماید و آنچه باطل و دشمن و منکر است، آن است که امام بفرماید. از این رو زائر حمایت و مودت و نام و نان و جان و نفس و نفیس خود را نثار امام خویش می‏کند. 

فَاشْهَدْ عَلَى مَا أَشْهَدْتُكَ عَلَيْهِ وَ أَنَا وَلِيٌّ لَكَ بَرِي ءٌ مِنْ عَدُوِّكَ فَالْحَقُّ مَا رَضِيتُمُوهُ وَ الْبَاطِلُ مَا أَسْخَطْتُمُوهُ وَ الْمَعْرُوفُ مَا أَمَرْتُمْ بِهِ وَ الْمُنْكَرُ مَا نَهَيْتُمْ عَنْهُ فَنَفْسِي مُؤْمِنَةٌ بِاللَّهِ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ وَ بِرَسُولِهِ وَ بِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ وَ بِكُمْ يَا مَوْلايَ أَوَّلِكُمْ وَ آخِرِكُمْ وَ نُصْرَتِي مُعَدَّةٌ لَكُمْ وَ مَوَدَّتِي خَالِصَةٌ لَكُمْ آمِينَ آمِينَ.

خاتمه

بر اساس چارچوب تحلیل ارائه شده توسط فیلسوف سیاسی شهیر جهان اسلام، یعنی ابونصر فارابی ارکان نظام سیاسی، یعنی رهبر، مردم، مکتب، هدف و دولت، در زیارت آل یاسین به اجمال بررسی شد.

رابطه امام و امت و یا به تعبیر فارابی رئیس فاضل و مردم، صرفاً یک رابطه خشک حقوقی و از بالا به پایین و دستور دهنده و اطاعت کننده نیست، بلکه یک رابطه عاطفی و عاشقانه است. رابطه ‏ای که در آن امام و امت بر یک کشتی سوار و به سوی یک مقصد در حرکت ‏اند. در این نظام سیاسی به تمامی نیازهای عاطفی و احساسی، ظاهری و باطنی، مادی و معنوی، فردی و اجتماعی توجه می ‏شود. بر اساس نگاه و تفکری که در این زیارتنامه ارائه می ‏شود،‌ وظیفه نظام سیاسی، علاوه بر تأمین امنیت بقای دنیوی و سامان دادن به دنیای مردم، تأمین سعادت و امنیت اخروی و بقای ابدی آنان هم هست و این مهم تنها از عهده نظام سیاسی اسلام که ریاست آن را انسان ‏های فاضل بر عهده دارند برمی ‏آید و این نکته کلیدی و مهمی است که اگر مورد غفلت قرار بگیرد، نظام سیاسی دیگر فاضله و اسلامی نخواهد بود و انسان و جامعه را به سعادت نخواهند رساند.

حجت الاسلام دکتر رضا لک‏زایی

پژوهشگر پژوهشگاه بین المللی جامعة المصطفی العالمیه ^{صلوات الله علیه و آله؛}rlakzaee@gmail.com