قوه‌ای که باید به فعلیت برسد
اشاره: ثبت و مستند سازی تجارب برای افزایش بهره‌وری و کاهش خطاهای مدیریتی از اهمیت بالایی برخوردار است. با تمام شدن دهۀ اول محرم و کسب تجربۀ هیئات بزرگ در ایام کرونا، بازتاب تجارب و نوآوری‌های این هیئات انقلابی می‌تواند برنامه‌ای جامع و جدید به وجود بیاورد تا در ایام پیش رو بهترین روش برای برنامه‌های مذهبی اتخاذ شود.
از این رو خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا در گفت وگو با حجت الاسلام بصیر سلحشور یکی از عوامل هیأت فاطمیون به بررسی مسائل مربوط به هیئات پرداخته است.
رسا ـ از آن‌جایی که حضرتعالی هم طلبه هستید و هم هیأتی، نظر مراجع و رهبری را نسبت به محرم امسال چگونه ارزیابی می‌کنید؟
همان‌طوری که حضرت آقا فرمودند، وظیفۀ ما مراعات است؛ بعضی‌ها این اتهام را می‌زنند که رهبری به خاطر حفظ نظام دستور به رعایت پروتکل‌های بهداشتی می‌دهند و برای مجلس اهل‌بیت(ع) دلسوزی ندارند، در صورتی که این‌طور نیست؛ ایشان از مراجع بزرگ زمان هستند و مجلس اباعبدالله(ع) را یک اصل می‌دانند. این درحالی است که بقیۀ مراجع بزرگوار هم بر این مطلب صحه گذاشتند.
به یکی از دوستانم در دفتر آیت الله وحید خراسانی که بسیار فرد بلند مرتبه‌ای است، گفتم آیا آیت الله وحید خراسانی تحت گزارشات و فشارهای ستاد ملی کرونا نظرشان بر الزام دستورالعمل‌های بهداشتی شد؟ جواب دادند که آیت الله وحید خراسانی فرمودند که من به‌عنوان مرجع حاضر نیستم خون هیچ کسی را به گردن بگیرم، این قضیه شبهه دارد که شما در مرگ یک نفر سهیم باشید. از طرفی آیت الله شبیری زنجانی هم با این مطلب موافق بودند، با این حال باید به بعضی از افراد افراطی می‌گفتیم شاه بخشیده است، وزیر نمی‌بخشد!
رسا ـ دربارۀ وضعیت هیأت فاطمیون بگویید.
بعد از آن مدتی که همه چیز تعطیل بود و دوباره اجازه باز شدن داده شد، بچه‌های فاطمیون با رعایت پروتکل‌ها مراسمات را از سر گرفتند و بنای هیأت نیز بر رعایت کردن مسائل بهداشتی بود. ما برای دهۀ محرم خیلی دغدغه داشتیم و مکانی که برای خودمان است، سال قبل به گونه‌ای بود که داخل پر می‌شد و خیلی از مردم بیرون از هیأت می‌نشستند. حالا شما فرض کنید تمام کسانی که داخل نشسته بودند، بیرون بیایند.
خب این خیلی سخت می‌شود، دیگر جای پارک نمی‌ماند و همسایه‌ها اذیت می‌شدند. صوت رسانی به این‌جا هم مسئله دیگری بود. یکی از دوستان حدودا ۱۲ روز مانده به محرم در جلسه‌ای که بچه‌های هیأت بودند، گفت ظاهراً جمکران مجلس خاصی ندارد؛ از آن‌جایی که مسؤول فرهنگی مسجد جمکران با حاج مهدی سلحشور رفیق است، ایشان با او تماس گرفتند و همان‌جا تصویب شد که به جمکران برویم؛ واقعاً این عنایت امام زمان(عج) بود که ما را به آن‌جا دعوت کرد.
این نکته را بنده که بچه هیأتی هستم به صراحت می‌گویم؛ گاهی اوقات انسان یکسری چارچوب‌ها برای خودش تنظیم می‌کند که اگر از این چارچوب خارج شود و به‌گونۀ دیگری مراسمات را برگزار کند، به او احساس غلط بودن کار دست می‌دهد به عنوان مثال؛ برخی‌ها معتقدند که اگر جمعیت هیأت نزدیک به هم ننشینند، نفس‌هایشان به هم تنیده نشود و حرارت مجلس بالا نرود، این مجلس مجلس خوبی نیست؛ این تفکر غلط است.
در دستگاه سیدالشهدا ظواهر ملاک نیست
در دستگاه اباعبدالله(ع) ظواهر ملاک نیست بلکه ما گیر ظواهریم. برای مثال صدا در مداحی چقدر مهم است؟ اگر از جوانان بپرسید، نقش صدا در مداحی را نقش اصلی می‌دانند ولی شما مثلاً حاج اصغر زنجانی را نگاه کنید، واقعا صدای خوبی ندارد ولی سوز خاصی دارد به‌گونه‌ای که تا شروع به روضه خواندن می‌کند، مستمعین گریه‌هایشان شروع می‌شود. ما بیشتر درگیر ظواهر شده‌ایم که صدا، دکور، مکان و... چگونه باشند؛ البته وظیفۀ ماست که به این ظواهر هم رسیدگی کنیم و به بهترین شکل برای اباعبدالله(ع) مایه بگذاریم ولی نباید این توهم پیش بیاید که هرجا این ظواهر نبود، مبانی هم از بین می‌رود.
نکتۀ دیگری که ما امسال آن را مشاهده کردیم، فراغ بالی بود که مردم به راحتی می‌آمدند و در صحن جمکران هر کجا که دلشان می‌خواست می‌نشستند؛ راحت زیارت عاشورا می‌خواندند، به روضه گوش می‌کردند و مشغول گریه می‌شدند؛ اما در ایام غیر کرونا مردم دائما دغدغۀ این را داشتند که کجا بنشینند. واقعاً این مسئله جای پرورش دارد و باید حول آن مستند ساخته شود، گفت‌وگو شود و تجارب جمع شود تا به نکته قابل توجهی برسیم.
رسا ـ پس یعنی شما با هیأت‌های علمایی موافقید؟
شما این نکته را هم باید مدنظر داشته باشید که دستگاه سیدالشهدا(ع) یک فرمانده دارد و یک سرباز؛ فرمانده همان علمایی هستند که با خون دل، اسلام و مکتب را حفظ کردند و وظیفۀشان را به خوبی انجام داده‌اند؛ یکسری وظایفی هم ما سربازها داریم. شاید یک عالم مانند ما عزاداری نکند؛ آن شور و سینه‌زنی را نداشته باشد، ولی نقش من به عنوان یک سرباز این است که شور را حفظ کنم. ما نباید خودمان را با علما مقایسه کنیم و به قول معروف، مجالس پیرمردی بگیریم. این بزرگواران هم وقتی جوان بودند زیر توپ و تانک زمان شاه و جبهه‌ها با چه حرارتی سینه‌زنی می‌کردند که ما به پای آنها هم نمی‌رسیم.
این را باید مدنظر داشته باشیم اگر زمانی یک مشکلی پیش آمد و ما نتوانستیم آن حرارت را داشته باشیم، نباید خیال کنیم که شعائر را از دست داده‌ایم و از اسلام تخطی کرده‌ایم. ما مجالس سنتی را نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که شخص مداح در کوچه و خیابان‌ها مراسم می‌گرفت و روضه می‌خواند و امسال به برکت کرونا، ما به این قضیه برگردانده شدیم و باعث شد که ما به مردم عوام هم توجه داشته باشیم و برای آن شخصی که هیئتی نیست، شور را به‌وجود بیاوریم.
رسا ـ جایگاه هیأت فاطمیون در بین هیئات امروزی و نوپا چگونه است؟
ما مشکلات زیادی را پشت سر گذاشتیم و از سال ۷۱ که رسماً شروع به کار کردیم. نداشتن مکان مشخص یکی از عواملی بود که مدام ریزش و رویش را در هیأت مشاهده می‌کردیم؛ اما این نیز مشاهده شد که هیأت فاطمیون به عنوان یک هیأت انقلابی مخاطب خاص خودش را دارد که هر کجا برود، یکسری از این مخاطب‌ها دنبال او می‌آیند.
وظیفۀ هیأت فاطمیون به‌عنوان یکی از بزرگترین هیئات قم این است که جمعیت جوانان پرشوری که دنبال مداحی هستند را به سمت خودش بکشاند و به قولی آنان را جذب کند؛ آن جوانی که دنبال مداحی و شور است و بیشتر به سمت هیئاتی متمایل می‌شود که شور می‌زنند و لخت می‌شوند، فاطمیون وظیفه دارد تا این‌ها را هم به سمت انقلاب بکشاند.
ما به عنوان یک هیأت انقلابی که اصلاً لخت نمی‌شویم، نباید چیزی از شور هیأتمان کم شود تا مستمع جوان و نوجوان هیأت فاطمیون به‌خاطر کمبود شور این هیأت را ترک نکند.
باید نوجوان را پای منبر تربیت کرد
شما اگر بچه‌های هیأتی در تهران را نگاه کنید، یک نوجوان و جوانی که تازه وارد عرصه هیأت شده ابتدا با جواد مقدم شروع می‌کند و آهسته آهسته که بزرگ می‌شود و مفهوم واقعی هیأت و مداحی را می‌فهمد، پای منبر حاج منصور می‌نشیند. این در نوجوان و جوان یک امر طبیعی است که دنبال سبک، شور و سینه‌زنی باشد و اگر این مستمع نوجوان با مفاهیم اصلی عاشورا آشنا شود، قطعا هیچ مجلسی را به حاج منصور ترجیح نمی‌دهند.
به عنوان مثالی دیگر، هیأت حاج محمود کریمی توانسته هیأتی جامع شود و از نوجوان تا پیر را به این هیأت بکشاند؛ وظیفه هیأت جامع بودن است؛ اما در جایی که می‌بیند مجبور است یک چیز خلاف اصل را انجام دهد، باید خود را نگه‌دارد. هیأت باید جذابیت و کشش خود را حفظ کند ولی اینکه بخواهد به هر روشی این جذابیت را ایجاد کند و خارج از شرع برود، جایز نیست. صرف جذب جمعیت و اینکه ما بخواهیم هرکاری کنیم تا مستمع جذب شود، غلط است.
رسا ـ راه هیئات انقلابی برای جذب مخاطب هموار نیست؛ برای جذاب‌سازی هیأت انقلابی چه راهکارهایی وجود دارد؟
یک زمانی ما با مرحوم پدرمان خدمت آیت‌الله مصباح رسیدیم؛ پدر ما دغدغه‌های خودش را در عرصۀ سینما به ایشان گفتند و دربارۀ وضع فعلی صدا و سیمای ایران توضیحاتی را خدمت ایشان دادند به‌گونه‌ای که گریۀشان گرفت؛ آیت الله مصباح یک نکته فرمودند مبنی بر اینکه اگر شما فکر می‌کنید یک روزی تمام امکانات برای شما هماهنگ و فراهم می‌شود سخت در اشتباه هستید؛ باید با همین وضعیت پیش رفت، اصلاً اگر کار شما کار درستی باشد باید بر سر راهتان موانع را ببینید.
حرف من این است که این موانع وجود دارد و این وظیفۀ هیئات است که فکر کنند به چه شیوۀ اصولی، جمعیت خاکستری را می‌توانند جذب کنند که هم بتواند حق مطلب را ادا کنند و هم از اصول خارج نشوند. مخاطب هیئات ما نوجوانان و جوانان هستند و شما نباید انتظار داشته باشید که این جوان همانند یک عالم و پیرمرد عزاداری کند؛ بلکه باید نوآوری داشته باشید ولی نوآوری‌هایی که از چارچوب شرع خارج نشود.
چند سال پیش حاج محمود در هیأت خود نوآوری کرد و دمام آورد؛ دمام سوز و غم خاصی دارد. رهبری دربارۀ این کار سخنی فرموده بودند مبنی بر اینکه بد نیست ولی جای دمام درون هیأت نیست. ما باید نوآوری داشته باشیم تا آن نوجوانی که شور اباعبدالله(ع) در سرش است هم به سمت ما بیاید؛ اما باید مراقب باشیم که نه از آن‌طرف پشت‌بام بیفتیم و نه از این‌طرف، باید حد وسط را حفظ کرد.
تصاویری از حضور نوجوانان در هیأت فاطمیون
در رابطه با هیأت فاطمیون باید عرض کنم پس از ۲۰ سال آوارگی، دو الی سه سالی است که برای خودش یک مکان وقفی پیدا کرده و در همین دو سال، مدام در حال پیدا کردن نیروهای انقلابی و به درد بخور بوده است. دأب هیأت فاطمیون بر این بوده که حتماً مسجد بسازد؛ زیرا مساجد در حال فراموش شدن هستند و حسینیه‌ها پررنگ‌تر از مساجد شده‌اند که این درست نیست، اصالت با مسجد است.
در کل من هیأت فاطمیون را یک هیأت موفق و تراز می‌دانم که البته هیچ کجا بی‌عیب نیست و باید بهتر شود. اگر جذابیت‌های هیأت افزایش پیدا کند و منبری‌های هیأت هماهنگ‌تر باشند، هیأت بهتر هم خواهد شد.
ما هیأت خوب و انقلابی در قم کم نداریم که پتانسیل بالایی دارند و فاطمیون از جملۀ آنها است. این هیأت می‌تواند در یک بازۀ زمانی حدوداً یک ساله خودش را به اوج برساند ولی فقط نیاز دارد که نیروهایش را جمع‌آوری کند، یک بازیابی درست انجام دهد و با برنامه پیش برود تا این پتانسیل به فعلیت برسد.
الآن الحمدلله دوستان جدیدی اضافه شدند که در این مدت، من تحول را واقعا احساس کردم. الحمدالله الان نماز جماعت در مسجد فاطمیون شروع شده و خود حاج مهدی سعی می‌کند نمازها را حضور داشته باشد که خود این باعث می‌شود آن جوان و نوجوانی که می‌خواهد ایشان را ببیند، به مسجد بیاید.
رسا ـ فعالیت هیئات در قالب‌هایی غیر از فضای هیأت برای کار تربیتی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
من احساس می‌کنم هیأت یک بسته جامع است؛ تلاوت قرآن، سخنرانی و مداحی، همۀ این‌ها با هم است که نیرو را تربیت می‌کند و باعث می‌شود نوجوان راه را پیدا کند.
یک زمانی در هیأت حاج احمد پناهیان قند دادن یک مقام، چای دادن مقام بالاتر، پرچم زدن و میانداری مقام‌های بالاتری بودند؛ به‌گونه‌ای که نوجوان وقتی وارد هیأت می‌شد، آرزویش رسیدن به درجه‌ای بود که بتواند قند پخش کند؛ این‌ها درایت و مدیریت مسؤول هیأت را می‌طلبد. بچه‌ها در بستر هیأت تربیت می‌شوند و چیزی که من با آن مخالف هستم ولی فاطمیون آن را دنبال کرد، ترجیح برنامه‌های فوق برنامه‌ای به خود هیأت بود.
خود هیأت می‌تواند شخص تراز را تربیت کند
فوق برنامه در هیأت این معنا را می‌دهد که پک هیأت کفایت نمی‌کند و ما باید برنامه‌های دیگری را علاوه بر هیأت بگذاریم تا خلا را جبران کند؛ در صورتی که خود هیأت بالاترین کار فرهنگی است البته در صورتی که سخنران بداند چه چیزی ارائه می‌کند.
شما وقتی به هیئات تهران می‌روید، ادب را آن‌جا می‌بینید. بچه‌های کوچک هیأت دست پیرمردها را می‌بوسند به این عنوان که شما پیرغلام هستید و در راه حضرت اباعبدالله(ع) مو سفید کرده‌اید. شاید او حقیقتا لایق این احترام نباشد؛ اما آن نوجوان به‌خاطر اینکه این پیرمرد، مُهر امام حسین(ع) روی پیشانی‌اش است به او احترام می‌گذارد؛ این نوجوان و کودک این نوع رفتار را در مراودات درون هیأت دیده و از منبری‌ها شنیده که باعث تربیت آنها شده است.
نکته‌ای هم که منبری‌ها باید به آن توجه کنند، بحث‌های سیاسی است. بحث سیاسی باید گفته شود ولی اینکه در یک دهه کاملاً مسائل سیاسی مطرح شود و از آداب و اخلاق امام حسینی چیزی به میان نیاید، خوب نیست؛ این‌ها همه‌اش با هم است و نباید یکی را گفت و دیگری را فراموش کرد.
رسا ـ معضلی که امروزه گریبان‌گیر هیئات شده، منبری‌های بی‌سوادی هستند که صرفا با فن خطابه مخاطب را دور خودشان جمع کرده‌اند و دستشان از محتوا خالی است؛ نظرتان دربارۀ این افراد چیست؟
به این نوع رفتار در تهران می‌گویند «شکل کار»؛ عمامه بزرگی دارند، حروف را به صورت حلقی ادا می‌کنند و فقط از شور می‌گویند. به نظر من بزرگترین معضل هیأت‌ها در زمان حاضر همین سخنرانان هستند؛ زیرا علاوه بر انتقال محتوای ناقص یا غلط به مستمعین، مهر تأییدی بر سبک و رفتار مداحان هستند.
چند سال پیش در یکی از هیأت‌های بزرگ قم مستمعین فقط بالا و پایین می‌پریدند و سینه هم نمی‌زدند، مداح هم سبکی که برای مداحی داشت سبک ترانه بود؛ کسی برای من تعریف کرد که فلان آیت الله هم در آن مراسم بود و ما بعد از مراسم از وی سؤال کردیم که نظرتان دربارۀ این مراسم چیست؟ گفتند خیلی خوب است!
بعضی از علما معتقد هستند اصلا دست به دستگاه امام حسین(ع) نزنید و بگذارید هرطوری که عوام دلشان می‌خواهد رفتار کنند؛ ما با این تیپ مخالف هستیم. یکسری انسان‌های بی‌سواد مطالبی را ارائه می‌کنند و به‌خاطر همین، پس از چندسال نوجوانان و جوانان از راهی که آمده‌اند زده می‌شوند و دیگر سمت هیأت نمی‌آیند؛ زیرا می‌دانند این هیأت هیچ دردی از دردهای او را دوا نمی‌کند و پاسخگوی نیاز او نیست.
مسئله دیگری که در بین سخنران‌ها وجود دارد، عدم شناخت نسبت به مخاطب است؛ منبری سخنانی را ارائه می‌کند که اصلاً مورد نیاز مخاطب نیست و خود این باعث می‌شود که مستمع از هیأت فاصله بگیرد؛ وقتی جوانان نیازها و مشکلاتشان در هیأت برطرف نشود، جایگاه هیأت را در زندگی درک نمی‌کنند و باعث ریزش آنها می‌شود./گ402/ق