دبیرستانی‌ها چه سهمی از آموزه‌های دوران دفاع مقدس دارند

به گزارش خبرگزاری رسا، بدون شک در دوره متوسطه که دانش آموزان ۱۲ سال تا ۱۸ سال را در بر می‌گیرد، استعداد و توانایی نوجوانان در درک مفاهیم انتزاعی مانند ایثار، شهادت، دلاوری، دفاع از میهن و… به واسطه رشد شناخت انتزاعی آنها بیشتر است و از سوی دیگر دوره نوجوانی دوره‌ای است که الگوها نقش تعیین کننده‌ای در ساختن هویت افراد دارند و باز از سوی دیگر این دوره کنجکاوی‌های فرد برای گسترش شناخت از دنیاست. از همین روست که انتظار می‌رود سهم شناخت تاریخ، فرهنگ و معنویت در این دوره در کتاب‌های درسی رشدی قابل تأمل داشته باشد.

دوره متوسطه اول؛ روان خوانی کتاب‌های فارسی، مهمترین جایگاه پرداختن به دوران دفاع مقدس
در دوره متوسطه اول برای دانش آموزان ۴۴ کتاب تدوین شده است. همانطور که در گزارش قبلی نیز مشاهده کردیم خیلی نمی‌توان انتظار داشت که دروس ریاضی، علوم و حالا عربی یا قرآن به مفاهیم دفاع مقدس بپردازند اما در این دوره کتاب‌های تفکر و سبک زندگی، مطالعات اجتماعی و همچنان کتاب نگارش سهم مهمی در گنجاندن این مفاهیم به دوش دارند.

در ۸ تصویر در کتاب عربی دوره متوسطه اول سعی شده کلمات و آیات و جملات عربی با ارجاع به رزمندگان دفاع مقدس گره بخورد در حالی که این اتفاق در کتاب زبان انگلیسی سه پایه متوسطه اول تقریباً غایب است.

شاید سختگیرانه باشد اگر بگوییم در سه کتاب فرهنگ و هنر متوسطه اول هیچ نشانی از مفاهیمی که به دنبالش هستیم نیست اما با یادآوری این نکته که یکی از یادگاری‌های ارزشمند دوران دفاع مقدس، عکس‌هایی است که از این دوران مانده که بخشی را رزمندگان ثبت کرده‌اند اما بخش مهمی را عکاسان حرفه‌ای و نامدار به ثبت رسانده‌اند و یا در حوزه نقاشی آثار درخشانی را هنرمندان در این سال‌ها خلق کرده‌اند، باید گفت کمی بدسلیقگی است که در این کتاب‌ها به این مهم اشاره‌ای نشده است.

اما همچنان مهمترین منبع پرداختن به روزهای حماسه آفرینی و حماسه آفرینان سرزمینمان در دوران دفاع مقدس کتاب فارسی است. در دوره متوسطه اول بیشتر این سهم را بخش‌های روان خوانی با روایت‌هایی از آن روزگار به عهده دارند.

در درس ادبیات پایه هفتم در بخش عهد و پیمان روایتی از کودکی‌های شهید چمران را می‌خوانیم و کمی جلوتر در بخش روان خوانی نیز روایتی از دوران مرخصی رزمنده‌ای آمده که برگرفته از روایت محمد رضا کاتب است. در پایه هشتم و در بخش روان خوانی بخشی از سرگذشت شهید مهدی باکری به قلم حبیب یوسف زاده آمده و در روان خوانی دیگری با عنوان شوق آموختن خاطرات دوران اسارت یکی از آزادگان سرافراز میهنمان آمده است که روایتی است که شوق آموختن و امید را بیان می‌کند. این روایت با اندکی تصرف و تغییر از کتاب حکایت زمستان نقل شده است.

در پایه نهم در کتاب مام میهن در مقاطعی به بحث فداکاری و ایثار برای میهن پرداخته شده اما در شعری با عنوان آرشی دیگر که به بیان قهرمانی‌های یک نوجوان می‌پردازد و با مطلع «جنگ جنگی نابرابر بود» شعر روایت می‌شود، به صورت غیرمستقیم روایت از فداکاری شهید فهمیده را می‌خوانیم که شعر کودکی از جنس نارنجک، ّ نوشته محمد دهریزی، با کاهش و اندکی تغییر است. در صفحاتی جلوتر نیز در بخش روان خوانی و در درس دروازه‌ای به آسمان روایت خرمشهر و فداکاری شهدای آن روزگار روایت می‌شود تا در نهایت همچنان این کتاب در بخش پرداختن به دوران دفاع مقدس پربار باشد.

اما شاید باید انتظارمان از کتاب مطالعات اجتماعی که ترکیبی از دروس مدنی، جغرافیا و تاریخ است برای این مهم بیشتر باشد که با مطالعه سه جلد این کتاب در متوسطه اول باید مأیوس بازگردیم. در بخش تاریخ در پایه هفتم روایت تاریخ از ایران باستان آغاز می‌شود و در پایه هشتم سلسله‌های پادشاهی تا پیش از صوفیه روایت می‌شود تا در پایه نهم بالاخره به دوران انقلاب و پس از انقلاب اسلامی برسیم و در یک صفحه از بخش ایران در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی بخشی به نام جنگ تحمیلی در چند خط روایت می‌شود. هر چند در پایه هفتم در بخش مسئولیت‌های اجتماعی به بسیج دانش آموزی پرداخته شده که چون هشتم آبان، سالروز شهادت دانش‌آموز بسیجی، شهید حسین فهمیده را روز بسیج دانش آموزی نامگذاری کرده‌اند از این شهید نیز یاد می‌شود.

در کتاب تفکر و سبک زندگی پایه هفتم به بخشی از بحث کلاسی که می‌رسیم داستانی برای تو روایتی برگرفته از زندگی رزمندگان اسالم در دوران اسارت آمده و کمی جلوتر داستان دختری باایمان و شجاع از شهر سنندج (ناهید فاتحی کرجو) روایت شده و از دانش آموزان خواسته شده در انتهای خواندن آن بگویند: به چه چیزهایی باید نه گفت. کمی جلوتر نیز در درس مهارت تاب آوری و تحمل سختی که با عکس نوجوانی رزمنده تزئین شده است، کسانی که در دوران دفاع مقدس در جبهه جنگیدند نیز به عنوان نمونه‌ای از افراد تاب آور معرفی شده اند. ویژگی از «خاطرات سیدناصر از دوران اسارت» نیز ذکر شده است.

در پایه هشتم جایی که به رمز موفقیت پرداخته می‌شود زندگی رزمنده و جانباز قطع نخاع دوران دفاع مقدس روایت می‌شود که پس از پایان جنگ تحصیلات خود را پی می‌گیرد و تا دوره دکترا تحصیل می‌کند. در پایه نهم نیز خبری از کتاب تفکر و سبک زندگی نیست.

در یک جمع بندی گرچه در این دوره روایت‌هایی پراکنده از خاطرات رزمندگان و اسرا، معرفی چهره‌های برجسته دوران دفاع مقدس و بخش‌هایی از تاریخ جنگ آمده اما چیزی که مغفول است داشتن خطی یکپارچه و بیانی خلاقانه و روزآمد از روایت افراد و آن دوران است. غفلت از پرداختن به جانبازان دوران دفاع مقدس که در زندگی امروز نوجوانان ملموس است و همچنین پرداختن به روح ایثار و شهامت و شهادت و از سوی دیگر روایت این دوران از زبان افراد حاضر و بررسی اثرات آن فداکاری‌ها بر زندگی امروز نوجوانان خالی است؛ هر چند در این کتاب‌ها سعی شده در روایت‌هایی الگوهایی ملموس از شهدا ارائه شود و فاصله میان نوجوان امروز و کودکی و نوجوانی شهدا برداشته شود، اما در یک جمع بندی دانش آموزی که این سه پایه را می‌گذارند بعید است بتواند الگویی از آن دوران را با خود به مقطع بالاتر ببرد.

دوره متوسطه دوم؛ پایه دوازدهم خالی از محتوایی جدی در حوزه دفاع مقدس
۴۵ کتاب را دانش آموزان در متوسطه دوم می‌خوانند. دوره‌ای که بیشتر تمرکز دانش آموزان بر امتحانات و کنکور متمرکز است. همچنان سهم مهم آموزش و تربیت را کتاب‌های درسی به دوش می کشند و برای همین همچنان به دنبال نسبت آموزه‌های دوران دفاع مقدس در کتاب‌های متوسطه دوم خواهیم گشت و در ادامه فهرستی از بزنگاه‌هایی که در این کتاب‌ها پای دوران دفاع مقدس به آموزش و تربیت باز شده است را مرور می‌کنیم (با این توضیح که ملاک ما شاخه نظری است و کثرت کتاب‌های شاخه فنی حرفه‌ای و کاردانش باعث شده در این بررسی نگنجند.)

در پایه دهم در کتاب فارسی بخشی گنجانده شده به عنوان ادبیات پایداری. ادبیات پایداری و یا مقاومت به آن بخش از فعالیت‌های ادبی می‌پردازد که روایت ایثار و مقاومت و عدالت خواهی و ایستادگی در مقابل ظلم است. اما بر عکس این عنوان که انتظار داریم شعری و یا متنی در حوزه ادبیات دوران دفاع مقدس ذکر شود هیچ نشانه‌ای از آن نیست؛ شاید از آن رو که بخش بعدی کتاب ادبیات انقلاب اسلامی است. در این بخش ابتدا روایت غروب روز بیستم بهمن ۱۳۶۴ حاشیۀ اروندرود آمده که روایتی از یک عملیات در دوران دفاع مقدس به روایت شهید مرتضی آوینی است. شعر خاک آزادگان به قلم ُ سپیده کاشانی (سرور اعظم باکوچی) بخش دیگری است که به این مهم پرداخته و در بخش روان خوانی در حکایت شیرزنان ایران نیز برگ‌هایی از کتاب من زنده‌ام نوشته معصومه آباد آمده است و کمی جلوتر در بخش ادبیات حماسی نیز شعری با عنوان شعرخوانی دلیران و مردان ایران زمین به قلم حمود شاهرخی (جذبه) ثبت شده است.

در فارسی پایه دهم نیز در بخش ادبیات پایداری روایت و ردی از پایداری دلاورمردان ایران در دوران دفاع مقدس نیست اما این بار در بخش ادبیات انقلاب اسلامی نیز سخنی در این میان نیست مگر به صورت کلی در شعر یاران عاشق روایتی از شهید است. در این پایه در ادبیات حماسی نیز اشاره‌ای نیست و نه حتی در روان خوانی‌ها!

در کتاب نگارش پایه دوازدهم در بخش خاطره نگاری و پرداختن به این مهم در یک پاراگراف به بحث خاطرات دوران دفاع مقدس پرداخته شده است که با توجه به حجم زیاد خاطره نگاری‌ها در این دوران و از زبان رزمندگان که در همین کتاب‌های فارسی به آن پرداخته شده است، به نظر حجم کمی می‌آید و نیاز به تاکید بیشتری دارد تا مخاطب جوان را متوجه این کتاب‌ها در بازار نشر کند. هر چند در بخش‌های انتهایی کتاب خاطره نگاری‌هایی به عنوان نمونه ذکر شده که بخشی از کتاب وقتی مهتاب گم شد خاطرات علی خوش لفظ، حمید حسام از آن جمله است اما روی هم رفته کتاب فارسی دو پایه یازدهم و دوازدهم به شکل معناداری از این حوزه خالی می‌شود.

هر چند در کتاب‌های دین و زندگی، عربی و انگلیسی نیز اشاره‌هایی به این موضوع شده است اما شاید در پایه دهم کتاب آمادگی دفاعی مهمترین کتابی باشد که به شکل مستقیم به عنوان مهمترین نمونه آمادگی دفاعی در کشورمان، در جای جای کتاب به دوران دفاع مقدس پرداخته است. در پایه یازدهم کتاب تاریخ معاصر ایران که از مروری بر پیشینه و تاریخ ایران از آغاز تا دوران قاجار آغاز می‌شود و با بخش بیداری اسلام در جهان به پایان می‌رسد ۱۰ صفحه درباره دوران دفاع مقدس، تاریخ آن، چگونگی حمله دشمن به خاک ایران و… را در خود دارد که شاید اولین نقطه‌ای است که دانش آموزان یک روایتی منسجم و تاریخی از این دوران را همراه با فراز و فرودهایش می‌خوانند. در پایه دوازدهم اما نمی‌توان دنبال کتابی گشت که تمرکزی جدی تر بر روایت ۸ سال دفاع مقدس که برگی از تاریخ این سرزمین است داشته باشد و با توجه به بررسی دیگر کتاب‌ها باید گفت پایه دوازدهم خالی‌ترین پایه درسی از نظر محتوای دفاع مقدس است.

بار دیگر تاکید می‌شود که باید کتاب‌های درسی را به شکل یک منظومه دید. در این صورت باید مشکل اصلی کتاب‌های درسی حداقل در پرداختن به موضوعاتی چون دفاع مقدس را پراکنده گویی دانست و از سوی دیگر از آنجایی که از پایه اول دبستان تا پایه دوازدهم مهمترین سهم پرداختن به اغلب موضوعات از جمله دفاع مقدس و مفاهیمی چون ایثار و شهادت و دفاع از میهن و… به عهده کتاب فارسی گذاشته شود، بیشتر در تعلیم و تربیت به روایت گری پرداخته می‌شود و شاید بخش‌های مهمی از این روایت‌ها نیز در اهم و مهم کردن معلمان از چشم پنهان شوند و در نهایت آنچه دانش آموزی که فارغ از تحصیل در دوران مدرسه می‌شود با خود به همراه می‌آورد نه روایتی دقیق از تاریخ دوران معاصر است و نه عمیق شدن در الگوهای انقلاب و دفاع مقدس و نه ایجاد انگیزه برای بررسی و شناخت این دوران و قهرمانانش!