آشنایی با اخترشناسان پرآوازه ایرانی

به گزارش خبرگزاری رسا، علم نجوم در ایران سابقه‌ای طولانی دارد، پژوهشگران برخی نقوش تخت جمشید و طرح‌های چهارطاقی‌های آتشکده‌های کهن را نشانه‌ای دال بر وجود دانش اخترشناسی در ایران باستان می‌خوانند. برخی منابع آثار ستاره‌شناسان ایرانی در دوران پیش از اسلام را اساسِ فعالیت‌های نجومی دانشمندان اسلامی قلمداد می‌کنند. در این میان می‌توان به زیج شهریار در عهد ساسانیان اشاره کرد که دانشمندان اسلامی به آن استناد کرده‌اند. برای مثال ابوریحان بیرونی در زیج خود(قانون مسعودی) به زیج شهریار اشاره می‌کند و آن را مربوط به دوره خسرو انوشیروان می‌خواند. این اثر در همان اوایل تاریخ اسلام به عربی ترجمه شد.

در دوران پس از اسلام، مأمون عباسی با برگردان آثار مختلف جهان به عربی، ‌دانش نجوم را به ممالک اسلامی وارد کرد و پیشرفت اخترشناسی مثل سایر علوم سرعت فراوانی گرفت. با این حال، یکی از دلایل اصلی توجه ویژه به علم نجوم در دوران اسلامی به منظور تعیین اوقات شرعی بود که به مشاهدات و محاسبات دقیق ستاره‌شناسی نیاز داشت. در حال حاضر، گروه‌های اخترشناسی حرفه‌ای و آماتوری فراوانی در سطح ایران فعال هستند. در این دو گزارش مروری خواهیم کرد بر زندگی مشاهیر نجوم تاریخ ایران.

خواجه نصیرالدین طوسی

خواجه نصیرالدین طوسی (۱۲۰۱-۱۲۷۴) شاعر و همه‌چیزدان مسلمان ایرانی است که به وی القابی همچون «نصیرالدین»، «محقق طوسی»، «استاد البشر» و «خواجه» داده‌اند. طوسی در نجوم، جدول‌های دقیقی را تدوین کرد که به طور بسیار دقیقی حرکات سیاره‌ای را تعیین می‌کرد و مدلی سیاره‌ای به‌روزرسانی‌شده از نجوم بطلمیوسی محسوب می‌شد و تا زمان کوپرنیک به‌عنوان استاندارد جهانی پذیرفته شده بود. وی به‌عنوان یکی از بزرگترین دانشمندان اسلام قرون وسطی شناخته می‌شود و ابن خلدون او را بزرگترین دانشمند ایرانی پس از اسلام می‌خواند. همچنین شواهدی وجود دارد که احتمالاً آثار وی بر نظریه خورشید-مرکزی کوپرنیک مؤثر بوده است.

او هولاکوخان را متقاعد کرد تا رصدخانه‌ای برای ایجاد جداول نجومی بنا نهد. ساخت این بنا در سال ۱۲۵۹ به پایان رسید و رصدخانه در جنوب رود ارس و در غرب مراغه(پایتخت امپراتوری ایلخانان) افتتاح شد.

 خواجه نصیرالدین طوسی کتاب زیج ایلخانی را از روی مشاهدات خود در رصدخانه مراغه به رشته تحریر درآورد. این کتاب قرن‌ها در کشورهای مختلف از جمله چین رایج بود و در سال ۱۳۵۶(۳۰۰ سال پس از مرگ طوسی) به لاتین ترجمه و در اروپا منتشر شد.

غیاث‌الدین جمشید کاشانی

غیاث‌الدین جمشید کاشانی(۱۳۸۰ - ۱۴۲۹) ریاضی‌دان و اخترشناس برجسته ایرانی بود. کاشانی یک فیزیکدان علاقه‌مند به نجوم بود و با حمایت میرزا الغ‌بیگ(پادشاه‌دانشمند ایرانی)، در رصدخانه سمرقند مشغول به کار شد.

با تلاش‌های کاشانی کتاب زیج ایلخانیِ خواجه نصیر اصلاح شد و علم نجوم قدم‌هایی رو به جلو برداشت. کاشانی پس از آن ابزار رصدی و نجومی متعددی را ساخت از جمله دستگاهی را به نام طبق المناطق(صفحه مناطق) اختراع کرد که از طریق آن این امکان وجود داشت تا محل ماه و خورشید و پنج سیاره‌ رصدشده آن زمان و فاصله‌ آنها تا زمین را به صورت بصری به دست آورد. در منابع غربی از این اختراع به عنوان یک کامپیوتر مکانیکی یاد کرده‌اند. او کتب گوناگونی را به رشته تحریر درآورد. رصدها و محاسبات نجومی وی در کتاب زیج خاقانی تدوین شده است. کاشانی در آثار خود از قطر زمین و خورشید، ماه، سیاره‌ها و ستارگان و فاصله‌ی آنها تا زمین سخن گفته است.

الغ‌بیگ

میرزا محمد تَراغای‌بن شاهرخ مشهور به‌نام اُلُغ‌بیگ (۱۳۹۳- ۱۴۴۹) فرزند شاهرخ و نوه تیمور گورکانی از پادشاهان تیموری ایران بود. او پادشاهی ستاره‌شناس، ریاضی‌دان و اهل علم و ادب بود. او نیز پادشاه‌دانشمند محسوب می‌شود  و کتابش با عنوان زیج‌ الغ‌بیگ از دقیق‌ترین ‌تقویم‌های اسلامی قلمداد می‌شود. به افتخار او دهانه‌ای در کره ماه به نام دهانه الغ‌بیگ ثبت شده است.

دولتشاه سمرقندی، تذکره‌نویس و شاعر آن عصر  در تذکرةالشعرا می‌نویسد: «فضلا و حکما متفق‌اند که به روزگار اسلام بلکه از عهد ذوالقرنین تا این دم پادشاهی به حکمت و علم میرزا الغ‌بیگ بر مستقر سلطنت قرار نیافته.»

الغ‌بیگ هنگامی که جوان بود از رصدخانه مراغه بازدید کرد و این بازدید کمابیش چنان تأثیری بر وی گذاشت که مسیر و روش او را در حکمرانی از بقیه پادشاهان جدا ساخت. او هنگامی که به پادشاهی رسید، ‌در سمرقند رصدخانه‌ای بزرگ و مجهز را به نام رصدخانه الغ‌بیگ تأسیس کرد و دانشمندان بزرگ آن دوره همچون غیاث‌الدین جمشید کاشانی را به استخدام خود درآورد که در نتیجه آن دقیق‌ترین جداول ستاره‌شناختی و مثلثاتی آن عصر تدوین شد که به زیج سلطانی معروف است. الغ‌بیگ  همچنین مدرسه‌ای نیز برای آموزش علوم و فنون بنا نهاد و بهترین اساتید عصر را در آن منصوب کرد. در یادداشت‌هایی که از غیاث‌الدین جمشید کاشانی باقی مانده است می‌توان به سطح بالای فهم و دانش الغ‌بیگ پی برد.

مولانا عبدالعلی بیرجندی

نظام‌الدین بیرجندی(وفات ۱۵۲۸)، ریاضی‌دان و ستاره‌شناس مشهور سده‌های نهم و دهم هجری قمری بود. از تاریخ تولد و دین او اطلاع دقیقی در دست نیست با این حال برخی می‌گویند که از محضر اساتیدی همچون غیاث‌الدین کاشانی، منصور بن معین‌الدین، ملا مسعود شروانی و سیف‌الدین تفتازانی بهره برد.

او کتب بسیاری را در ارتباط با ریاضیات و ستاره‌شناسی به زبان‌های فارسی و عربی نوشته است که در حال حاضر برخی از این آثار در کتابخانه‌های انگلستان و هندوستان نگهداری می‌شوند. احتمالاً مشهورترین کتاب وی که به زبان فارسی به رشته تحریر درآمد، کتاب «ابعاد و اجرام» است که به ابعاد و مسافت‌های زمین و مسائل فلکی می‌پردازد. در برخی منابع از این کتاب با عناوینی همچون «اجرام سفلی»، «اوضاع اجرام علوی»، «مسالک و ممالک» و «مساحت سطوح اجسام» یاد شده است. کتاب دیگر او با عنوان «شرح بیست باب در معرفت اسطرلاب» در رابطه با رساله خواجه نصیرالدین طوسی راجع به اسطرلاب است. اُسطُرلاب یکی از ابزارهای کاربردی نجوم در ایام گذشته است. هر چند استفاده از این ابزار برای امور نجومی منسوخ شده است اما برای کاربردهای آموزشی مورد استفاده قرار می‌گیرد، هر چند برای کار با آن به دانستن هیچ فرمول ریاضی نیاز نیست. این ابزار، صفحه‌ای مدور از جنس فلز برنج یا برنز است که برای یافتن ارتفاع و زاویه آفتاب، جای ستارگان و سیارات و منطقه‌البروج و محاسبه طول و عرض جغرافیایی در تمام مدت شبانه‌روز و فصل‌های مختلف سال، محاسبه ساعات طلوع و غروب آفتاب هر محل، تخمین ارتفاع کوه‌ها و عرض رودخانه‌ها و سایر عوارض طبیعی زمین و... مورد استفاده قرار می‌گیرد. اسامی دیگر این وسیله اَسترولاب، سُتُرلاب، صُلاّب بود. بیرجندی شاگرد یکی از اعضای رصدخانه سمرقند بود و در مورد حرکت وضعی زمین تحقیق می‌کرد و فرضیه‌ای مشابه «اینرسی دایره‌ای» گالیله را مطرح کرد.