چرا ایران برای واکسیناسیون، منتظر تولید داخل نماند؟

- چرا واکسن نخریدید؟

- چرا به بخش خصوصی اجازه واردات واکسن ندادید؟

- دست مافیای دارو در کار است.

- در مذاکرات وین می‌خواستند به ما واکسن بدهند، ایران قبول نکرد.

- چرا رهبر جلوی واردات واکسن را گرفت؟

- برای جان مردم ارزش قائل نیستند.

- واکسن وارد نکردند تا واکسن برکت را بفروشند.

- ...

ایرانی نیستید اگر در این مدت چنین جمله‌هایی در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های ضدانقلاب به گوش‌تان نخورده باشد؛ یک پروپاگاندای تمام‌عیار برای اینکه ثابت کنند ایران در ماجرای خرید واکسن، جان مردم را فدای مسائل سیاسی و منافع اقتصادی کرده است.

در روزهایی که میزان واردات واکسن کم بود و سرعت واکسیناسیون هم پایین، مردم عادی آنقدر نگران دریافت واکسن بودند که چنین شایعاتی به‌راحتی به جان‌شان می‌نشست و روان‌شان را خراش می‌داد. اما حالا که روزانه بیش از ۱ میلیون دوز واکسن وارد کشور شده و تقریبا به همین میزان نیز واکسیناسیون صورت می‌گیرد، فرصت مناسبی است تا آن ادعاها را راستی‌آزمایی کنیم.

دنیا کی به واکسن رسید؟

از روزی که کرونا آمد، واکسیناسیون عمومی به‌عنوان موثرترین راه‌حل برای مقابله با این بیماری مطرح شد. اما تا حدود 9 ماه، این راه‌حل در دسترس هیچ کس نبود. تمامی کشورهای پیشرفته در موضوع بهداشت سعی داشتند هرچه سریعتر به واکسن برسند. نه‌فقط به دلیل حفظ سلامت مردم، بلکه خاصیت همه‌گیری کرونا باعث می‌شد واکسیناسیون میلیاردها نفر در جهان، برای شرکت‌های دارویی جذابیت اقتصادی بالایی داشته باشد.

اواخر پاییز بود که سر و صدای تولید واکسن در رسانه‌ها بلند شد. «فایزر» در ۲۲ آذر ۱۳۹۹ مجوز تزریق اضطراری در آمریکا را گرفت و به فاصله یک هفته، مجوز اضطراری «مدرنا» هم صادر شد.

البته این بدان معنی نبود که این واکسن‌ها اولین واکسن‌های کرونا باشند. چین سه ماه و نیم قبل ۳ واکسن خود را معرفی و به آنها مجوز مصرف اضطراری داده بود: «سینوواک»، «سینوفارم» و «کانویدسیا».[1] اما نه چین تمایل چندانی به افشای اطلاعات در این مورد داشت و نه رسانه‌های غالب بر جهان تمایلی به انتشار موفقیت‌های کشورهای شرقی. برای همین تعجب نکنید که چرا تا امروز، نام اولین واکسن چین، یعنی کانویدسیا (Convidecia) اصلا به گوش‌تان نخورده است. این واکسن در ۲۷ مرداد ۱۳۹۹ مجوز مصرف اضطراری در چین را گرفته بود؛ یعنی ۴ ماه پیش از فایزر.[2]

واکسن‌های چین و روسیه از مرداد ۱۳۹۹ مجوز گرفتند و واکسن های آمریکایی از آذر

ماجرا وقتی جالب‌تر می‌شود که بدانید حتی واکسن‌های چینی هم نخستین واکسن‌های جهان نبودند. «اسپوتنیک۵» روسی حدود یک هفته قبل از چین و در ۲۱ مرداد ۱۳۹۹ مجوز مصرف اضطراری گرفته بود[3] اما باز هم جریان غالب رسانه‌ای تمایلی به مانور تبلیغاتی روی آن نداشت. اینطور بود که «فایزر» در اذهان بسیاری از مردم به‌عنوان اولین واکسن کرونا شناخته شد.

با ورود فایزر و مدرنا به بازار آمریکا در اواخر آذر ۹۹، به‌تدریج پای واکسن‌های دیگر هم به رسانه‌ها باز و رقابت برندها آغاز شد. چین در ۹ دی به «سینوفارم» مجوز استفاده کامل داد؛ یعنی دقیقا همان روزی که واکسن «برکت» ایران هم وارد فاز کارآزمایی بالینی شد. روز بعد، مجوز مصرف اضطراری «آسترازنکا» در انگلستان صادر شد. «بهارات» در ۱۴ دی از هند و «آسترازنکا» در ۱۰ بهمن از اتحادیه اروپا مجوز تزریق اضطراری گرفتند. در ۱۸ بهمن «سینوواک» و حدود یک ماه بعد هم «کانویدسیا» و «سینوفارم ووهان» در چین مجوز تزریق کامل گرفتند.

واکسن‌های چینی ۶ ماه زودتر از واکسن آمریکایی مجوز کامل تزریق گرفتند

در زمستان ۹۹ چین به ۴ واکسن خود مجوز کامل تزریق داده بود، در حالی که همه واکسن‌های دیگر دنیا فقط مجوز تزریق اضطراری داشتند و ۶ ماه بعد، فایزر آمریکا هم توانست به این مجوز دست یابد.

رقابت بعدی در کسب مجوز سازمان جهانی بهداشت بود. کاربرد این مجوز، بیشتر برای کشورهایی است که توانمندی تکنولوژیک تایید کیفی واکسن‌ها را ندارند وگرنه اغلب کشورهای پیشرفته براساس مجوز سازمان غذا و دارو (یا سازمان مشابه) کشور خود عمل می‌کنند. فایزر در ۱۲ دی اولین واکسنی بود که مجوز این سازمان را گرفت. بهارات و آسترازنکا واکسن‌های بعدی بودند که اواخر بهمن توانستند به این مجوز برسند. «جانسون اند جانسون» هم در اسفند مجوز اضطراری خودش را هم از آمریکا و هم از سازمان جهانی بهداشت دریافت کرد.

سازمان جهانی بهداشت، واکسن‌های آمریکایی را خیلی زودتر از نمونه‌های چینی تایید کرد

بدین ترتیب بود که زمستان ۹۹ پر شد از اخبار مجوز گرفتن واکسن‌ها، و مردم دنیا هم به شکست کرونا از طریق واکسیناسیون امیدوار شدند.

چقدر واکسن لازم داشتیم؟

ایران هم مثل تمام کشورهای دنیا، چشم به راه واکسن بود. این بود که در جلسات متعدد ستاد کرونا، «سند ملی واکسیناسیون» به بررسی گذاشته شد و در ۲۰ دی ۱۳۹۹ به تصویب رسید. این سند مشخص می‌کرد که چه افرادی در اولویت واکسیناسیون هستند و در آن تاکید شده بود که برای این کار از واکسن خارجی و داخلی استفاده شود.[4] درواقع، این اصل در این سند مورد تاکید قرار گرفته بود که «بهترین واکسن، اولین واکسن است.»

جالب آن که تصویب این سند، فقط یک روز پس از سخنرانی مقام معظم رهبری بود که ورود واکسن‌های تولید شده در خاک ۳ کشور آمریکا، انگلیس و فرانسه را به دلیل سوابق نامطلوب قبلی‌شان ممنوع کرده بودند. یعنی باوجود تبلیغات رسانه‌های ضدانقلاب مبنی بر «ممنوعیت ورود واکسن» توسط رهبر انقلاب، سند ملی واکسیناسیون با یک روز فاصله تاکید می‌کرد که تا زمان تولید انبوه واکسن ایرانی باید از واکسن خارجی برای واکسیناسیون افراد استفاده کرد.

سند ملی واکسیناسیون، میزان نیاز ایران به واکسن‌ها را هم مشخص می‌کرد

طبق این سند، باید حدود ۶۰ میلیون نفر از مردم تا پایان سال ۱۴۰۰ واکسینه می‌شدند. از آنجا که اغلب واکسن‌ها در ۲ دوز تعریف شده بودند، ایران به ۱۲۰ میلیون دوز واکسن احتیاج داشت. برنامه زمان‌بندی واکسیناسیون هم مشخص شده بود:

تا قبل از نوروز ۱۴۰۰ باید افراد آسیب‌پذیر و کادر درمان که مستقیما با بیماری کرونا مواجه بودند واکسن دریافت می‌کردند که تعداد آن‌ها یک میلیون و سیصد هزار نفر تخمین زده شده بود. از فروردین تا تیر حدود ۱۲ میلیون نفر از سالمندان بالای ۶۵ سال و تمامی افراد دارای بیماری زمینه‌ای واکسینه می‌شدند. فاز سوم مربوط به مراکز پرتجمع می‌شد و قرار بود از مرداد تا آذر به حدود ۱۹ میلیون نفر واکسن تزریق شود. و زمستان ۱۴۰۰ هم واکسیناسیون عمومی صورت می‌گرفت که ۲۷.۷ میلیون نفر باقیمانده نیز واکسینه می‌شدند.[5]

طبق سند ملی واکسیناسیون، مردم ایران باید تا پایان سال ۱۴۰۰ واکسینه شوند

چقدر واکسن خریدیم؟

از اواسط پاییز ۹۹ که زمزمه‌های صدور مجوز واکسن‌ها قوت گرفت، ایران هم مذاکرات جدی خود را برای خرید واکسن آغاز کرد.[6] تا پیش از آن، اغلب واکسن‌ها در مرحله کارآزمایی بالینی بودند و تولیدکنندگان می‌گفتند کسانی را در اولویت خرید قرار می‌دهند که اولا کشورشان در مرحله کارآزمایی بالینی واکسن شرکت کرده باشد و ثانیا چند میلیون دوز واکسن (تایید نشده) را پیش‌خرید کرده و هزینه آن را پرداخت کنند. اما سیاست ایران این بود که از تبدیل شدن به موش آزمایشگاهی واکسن‌سازها خودداری کند. واکسن‌ها فقط پس از ارائه سند فنی معتبر (CTD: Common Technical Document) و تایید آن توسط ایران می‌توانستند وارد کشور شوند.

با صدور مجوز واکسن‌ها، اولین و مطمئن‌ترین جایی که می‌شد از آن واکسن خرید، «کواکس» بود. ایران تحت تحریم‌های شدید آمریکا قرار داشت و کواکس برنامه ای جهانی بود برای تضمین دسترسی همه کشورها به واکسن. به‌عبارتی، همه می‌دانستند که با ورود واکسن به بازار، مساله انحصار و احتکار واکسن توسط کشورهای ثروتمند جدی خواهد شد. از طرفی، کرونا یک بیماری شدیدا مسری بود که تنها راه رهایی از آن، واکسیناسیون همه مردم دنیا ارزیابی شده بود. پس سبد کواکس تشکیل شد تا با دریافت بخشی از واکسن‌های تولید شده در نقاط مختلف جهان، امکان دسترسی همه مردم دنیا را به واکسن تامین کند.

ایران در دی‌ماه ۱۶.۸ میلیون دوز واکسن از کواکس خرید و علیرغم همه مشکلات تحریم و سختی‌های جابجایی پول، مبلغ آن را هم واریز کرد.[7] کواکس متعهد شده بود که ۴.۲ میلیون دوز از این واکسن را تا آخر فوریه (۱۰ اسفند) به ایران برساند.[8] طبق سند ملی واکسیناسیون، ایران تا پایان ۱۳۹۹ به ۲.۶ میلیون دوز واکسن احتیاج داشت و با این حساب، فاز اول واکسیناسیون، بدون هیچ مشکلی انجام می‌شد. با این حال، ایران به این واکسن‌ها بسنده نکرد.

به فاصله یک ماه از خرید کواکس‌، ایران در ۱۶ بهمن خبر از خرید ۲ میلیون دوز واکسن اسپوتنیک۵ روسیه را داد. قرار بود این واکسن‌ها هم تا پیش از نوروز وارد کشور شود.[9] در ۲۶ فروردین ۱۴۰۰ قرارداد دیگری نیز با روسیه بسته شد: واردات ۶۰ میلیون دوز واکسن با وعده تحویل از خرداد تا آذر.[10]
خرید بعدی ایران از هند و در اسفند ماه بود. یک شرکت خصوصی که به‌نوعی نماینده «بهارات» در ایران محسوب می‌شد، قرارداد خرید ۲ میلیون دوز واکسن را امضا کرد و بلافاصله مبلغ ۵۰۰ هزار دوز آن را نیز پرداخت کرد. بهارات قرار بود در بهار به ایران برسد.[11]

چین یکی از بزرگترین صادرکنندگان واکسن بود که بخش عمده‌ای از نیاز دنیا را تامین می‌کرد. مذاکرات با چین هم از آذرماه جریان داشت[12] و در نهایت در بهار به قرارداد خرید ۳۰ میلیون دوز واکسن ختم شد؛ ۱۰ میلیون دوز در بهار ۱۴۰۰ و مابقی تا پایان پاییز.[13]

ایران منتظر تولید واکسن داخلی نماند و تا بهار ۱۴۰۰ بیش از ۱۱۰ میلیون دوز واکسن خرید

به این ترتیب، ایران تا قبل از ارائه مجوز تولید واکسن داخلی (۲۴ خرداد ۱۴۰۰)، قرارداد خرید حداقل ۱۱۰ میلیون دوز واکسن را بسته بود که قرار بود به تدریج تا پایان پاییز (پایان سال ۲۰۲۱ میلادی) وارد کشور شود. این در حالی بود که طبق سند ملی واکسیناسیون، ایران تا پایان پاییز ۶۵ میلیون دوز و تا پایان سال ۱۲۰ میلیون دوز واکسن احتیاج داشت.

واکسن‌ها چه شد؟

با خرید ۱۱۰ میلیون دوز واکسن، عملا ایران باید در امر واکسیناسیون با هیچ مشکلی مواجه نمی‌شد. اما چرا تا ماه‌ها سرعت واکسیناسیون پایین بود. نگاهی بیندازیم به عاقبت واکسن‌ها.

کواکس اولین فروشنده واکسن به ایران بود: ۱۶.۸ میلیون دوز. قرار بود کشورهای تولیدکننده، واکسن‌های خود را به کواکس بدهند تا میان سایر کشورها توزیع شود. اما در عمل، بسیاری از کشورها به دلیل درگیری داخلی با سویه‌های جدید کرونا، از این کار خودداری کردند. از طرف دیگر، تقریبا هیچکدام از واکسن‌سازها هم نتوانستند به تعهدات خود عمل کنند و تولید، بسیار پایین‌تر از پیش‌بینی اولیه بود. اینچنین بود که کواکس عملا در انجام تعهداتش به همه کشورها با مشکل مواجه شد. در ایران، مشکل دیگری هم وجود داشت. تحریم‌های آمریکا هم مانع نقل و انتقال پول می‌شد و هم شرکت‌های تولیدکننده را می‌ترساند که محصول خود را به ایران بفرستند.[14] اینگونه بود که تا پایان سال ۹۹ حتی یک واکسن از تعهد ۴.۲ میلیون دوزی کواکس به ایران نرسید. در فروردین و اردیبهشت نیز فقط ۲.۱ میلیون دوز واکسن به ایران رسید و باز هم وقفه در کار افتاد.

بزرگترین قرارداد ایران با روسیه بود. یکی ۲ میلیون و دیگری ۶۰ میلیون دوز اسپوتنیک. روسیه البته بیش از یک میلیارد دوز واکسن را به ۲۰ کشور پیش‌فروش کرده بود اما علیرغم سرمایه‌گذاری‌های متعدد برای تولید واکسن در کشورهای مختلف (ازجمله ایران) عملا نتوانست ظرفیت تولید خود را سریع بالا ببرد. تا قبل از سال ۹۹ فقط ۳۰۰ هزار دوز از قرارداد اول وارد کشور شد و در بهار هم ۶۰۰ هزار دوز. از قرارداد بزرگ ۶۰ میلیون دوزی هم که باید از خرداد آغاز می‌شد، تا امروز هیچ واکسنی وارد کشور نشده.

قرارداد بزرگ بعدی، با چین بود. اما حتی چین هم برای صادرات واکسن به ایران، با مشکل تحریم‌های آمریکا مواجه شد. در نهایت، طرفین به این نتیجه رسیدند که واکسن چینی بدون نام بردن از نام کشور و شرکت تولیدکننده، از طریق واسطه صلیب سرخ تحویل هلال احمر ایران شود تا خطر تحریم کاهش پیدا کند. با این وجود، فقط ۳ میلیون دوز از تعهد ۱۰ میلیونی چین در بهار محقق شد.

طبق قراردادها باید تا پایان خرداد ۳۰.۸ میلیون دوز واکسن به ایران برسد اما کمتر از ۷ میلیون دوز رسید

هند هم از همان ابتدا آب پاکی را روی دست ایران ریخت. پس از ارسال اولین محموله ۱۲۵هزار دوزی واکسن بهارات در اسفند، دادستانی هند به بهانه اولویت واکسیناسیون داخلی، مانع ارسال مابقی واکسن‌ها شد.[15]

مجموع مشکلات باعث شد که تا نوروز ۱۴۰۰ از ۶.۲ میلیون دوز واکسن خریداری شده کمتر از ۷۰۰ هزار دوز وارد کشور شود و واردات بهار که قرار بود از ۲۴ میلیون دوز فراتر رود نیز کمتر از ۶ میلیون دوز باشد. در حالی که ایران طبق سند ملی واکسیناسیون به ۲.۶ میلیون دوز واکسن تا قبل از سال جدید و حدود ۱۸ میلیون دوز واکسن در بهار احتیاج داشت و اگر به قراردادها عمل می‌شد، همه چیز طبق برنامه پیش می‌رفت.

چرا ورق برگشت؟

در ۲۴ خرداد ۱۴۰۰ ایران مجوزتولید و تزریق اضطراری واکسن «برکت» را صادر کرد. آمریکا که در دی ماه به فاصله ۲ هفته از موفقیت اولیه برکت، این شرکت را تحریم کرده بود، این بار در کمتر از ۳ روز تحریم واکسن را برداشت. این درحالی بود که آمریکا همیشه ادعا می‌کرد اقلام دارویی را تحریم نکرده و ایران مشکلی برای خرید دارو ندارد.[16]

درواقع، با توجه به خطوط تولیدی که در آستانه بهره‌برداری قرار داشت، عملا تحریم دیگر هیچ معنایی نداشت به جز شکست مفتضحانه دولت آمریکا در فشار به مردم ایران. شواهد میدانی در آن تاریخ نشان می‌داد که این خطوط در زمان مقرر به بهره‌برداری می‌رسد و تولید واکسن داخلی موجب تامین نیاز کشور خواهد شد. آمریکا هم به‌خوبی از این موضوع مطلع بود، لذا تحریم‌ها صرفا مانع بهره‌مندی شرکت‌های خارجی از بازار ایران می‌شد و اعترض آنها را در پی داشت.

برکت هرچند به‌دلیل تحریم‌ها با مشکل مواجه شد و نتوانست خطوط ۲ و ۳ خود را به‌موقع به بهره‌برداری برساند اما تا امروز تنها از یک خط خود بیش از ۱۰ میلیون دوز واکسن تولید کرده. خط دوم این واکسن هم با ظرفیت تولید ۶ تا ۸ میلیون دوز، از نیمه دوم شهریور به بهره‌برداری رسیده و خط سوم نیز در مراحل پایانی بهره‌برداری است. واکسن‌های پاستور و فخرا هم مجوز تولید گرفته‌اند و واکسن‌های دیگر ایرانی هم در راهند.

به این ترتیب بود که واردات واکسن از ابتدای تابستان سرعت گرفت. در تیرماه به اندازه تمام ۵ ماه قبل از آن واکسن وارد شد. و در مردادماه، میزان واردات واکسن ۲ برابر شد. اما ماجرای شهریور فرق می‌کرد.

دولت جدید به‌جای امید بستن به احیای برجام، وارد مذاکره مستقیم شد و واردات را شدت بخشید

تغییر دولت، سرعت واردات را بیشتر کرد. دولت جدید، به جای آنکه با رویای مذاکرات برجامی و آرزوی رفع تحریم، در انتظار ورود واکسن‌های خریداری شده بنشیند، مذاکره مستقیم با کشورها را در دستور کار خود قرار داد. کواکس بعد از ۳ ماه و نیم، به تعهداتش برگشت و بیش از ۵.۶ میلیون دوز واکسن تحویل ایران داد. چین هم تمام تعهدات ۳۰ میلیون دوزی خود را تا نیمه اول شهریور به پایان رساند و حدود ۷ میلیون دوز اضافه نیز تحویل ایران داده و صادرات میلیون ها دوز دیگر را هم در دستور کار قرار داد.[17]

تولید برکت، البته برکت دیگری هم داشت. قیمت واکسن‌های چینی که عمده واکسن‌های وارداتی را تشکیل می‌دهد، از ۱۵.۵ یورو به ۸ یورو کاهش پیدا کرد.[18] باتوجه به واردات حدود ۳۵ میلیون دوز واکسن چینی در تابستان، می‌توان حدس زد که تاکنون حدود ۲۰۰ میلیون یورو صرفه‌جویی در واردات واکسن صورت گرفته است. این درحالی است که کل سرمایه‌گذاری برکت ۱۶۰ میلیون دلار بوده است.

حالا به طور متوسط، روزانه بیش از ۱ میلیون دوز واکسن وارد کشور و تقریبا همین مقدار نیز تزریق می‌شود. به زودی تولید روزانه واکسن داخلی نیز به مرز یک میلیون دوز می‌رسد و پیش بینی شده که تا دهه فجر، همه مردم واکسینه شوند.

منابع:

[1] https://www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-china-vaccines-idUSKBN25O0Z3

[2] https://per.euronews.com/2020/08/17/chinese-coronavirus-vaccine-cansino-biologics-ad5-ncov-registered

[3] https://www.france24.com/en/20200811-putin-says-russia-first-to-approve-a-covid-19-vaccine-dubbed-sputnik-v

[4] https://www.bbc.com/persian/55600004

[5] https://www.president.ir/fa/119067

[6] https://www.bbc.com/persian/iran-55267670

[7] https://www.irna.ir/news/84175192

[8] https://www.bbc.com/persian/iran-55922905

[9] https://per.euronews.com/2021/02/05/iran-imports-2-milion-doses-of-sputniv-cv-vaccin-from-russia

[10] https://www.irna.ir/news/84296652

[11] https://www.irna.ir/news/84265810

[12] https://www.dw.com/fa-ir/a-56105908

[13] https://www.etemadnewspaper.ir/fa/main/detail/170589

[14] https://ir.sputniknews.com/iran/202104217760331

[15] https://www.irna.ir/news/84289766

[16] https://www.bbc.com/persian/iran-57521766

[17] https://www.mizan.news/fa/news/757467

[18] https://www.irna.ir/news/84450367