تحلیل بنیادین احترام به طبیعت از دو منظر دینی و فرادینی

به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، به باور بسیاری از منتقدان، برخی از پیش فرض‌های الاهیات اخلاق دینی، مانند خلافت و اشرفیت انسان، که از آموزه‌های ادیان ابراهیمی است، منشا بی‌احترامی پیروان این ادیان به طبیعت و سرچشمه بی‌توجهی آنان نسبت به هنجارهای اخلاق فرادینی در قبال یا درباره محیط زیست است و سهم بزرگی در تخریب محیط زیست و پیدایش و استمرار یا تعمیق و تشدید بحران‌های زیست محیطی بازی می‌کند.

در این کتاب کوشیده شده است با وام گرفتن ایده اجماع هم‌پوش در اخلاق سیاسی از جان رالزو تطبیق آن بر قلمرو اخلاق محیط زیست نشان داده شود که هواداران اخلاق دینی و اخلاق فرادینی در پرتو کاربست چنین ایده‌ای در این قلمرو می‌توانند برسر چند اصل اخلاقی که از اصل اخلاقی بنیادین «لزوم احترام به طبیعت»، سرچشمه می‌گیرد، به توافق برسند، بدون اینکه برای دست یابی به چنین توافقی ناگزیر باشند برسر دلایلی که چنین الزام و چنان اصولی را برای آنان توجیه می‌کند نیز به توافق برسند.

این اثر گامی است در راستای بررسی رابطه دین و اخلاق در یکی از شاخه‌های مهم اخلاق کاربردی، و این اثر، فارغ از موضوع و محتوای آن، از نظر مراعات استانداردهای پژوهش و نگارش فلسفی و پرداختن به مسائل ملموس و مورد ابتلای عموم انسانها در زندگی روزمره و سیاست‌گذاری‌های کلان.

این کتاب در هفت فصل به شرح زیرسامان داده ‌شده است: فصل نخست به تعریف و توضيح مفاهیم و اصطلاحات کلیدی مورد استفاده در این تحقیق اختصاص دارد، این مفاهیم و اصطلاحات عبارتند از: (1) محیط زیست؛ (۲) اخلاق محیط زیست؛ (۳) دین؛ و (۴) اجماع هم پوش.

در فصل دوم، انواع نظریه‌های مشهور در اخلاق محیط زیست بررسی شده است. این فصل می‌کوشد جایگاه نظريه احترام به طبیعت در میان سایر نظریه‌های مطرح در اخلاق محیط زیست را نشان دهد. برای رسیدن به این مقصود، نظریه‌های مشهور در اخلاق محیط زیست را بر مبنای دو معیار (1) «کانون ارزش ذاتی»، و (۲) «درستی و نادرستی فعل اخلاقی» در قبال رفتار با محیط زیست دسته بندی و شرح و بسط داد است.

فصل سوم، به شرح و بسط نظریه احترام به طبیعت اختصاص دارد. هدف اصلی این فصل استدلال به سود این ادعاست که نظریه احترام به طبیعت در اخلاق محیط زیست نظریه‌ای بنیادین است، بدین معنا که از هیچ نظریه دیگری مشتق نمی‌شود. این نظریه از لحاظ انسجام معرفتی دقیق‌ترین نظریه‌ای است که در اخلاق محیط زیست یافته‌است.  این نظریه در تبیین مبانی نظری و شرح هنجارهای اخلاقی نسبت به بیشتر نظریه‌های بوم‌محور وضوح مفهومی بیشتری دارد، بیش از همه آن نظریه‌ها به رفع تعارض‌های موجود میان منافع انسان و منافع سایر موجودات زنده توجه دارد و انسان را به فروتنی در قبال رعایت حقوق سایر موجودات طبیعی دعوت می‌کند. همچنین این نظریه بیش از نظریه‌های انسان‌محور بر تعادل در بهره‌برداری از منابع طبیعی تأکید می‌کند و حقوق سایر موجودات زنده در بهره‌مندی از این منابع را به رسمیت می‌شناسد.

در فصل چهارم، نشان داده می‌شود که چرا نظریه احترام به طبیعت معقول است و چرا پذیرش این نظریه مبتنی بر پذیرش هیچ نظریه جامعی در باب حیات و زندگی خوب نیست. در این فصل، نخست معقولیت پذیرش این نظریه در دو بعد نظری و عملی نشان  داده می‌شود و سپس به برخی از نقدهای مطرح شده درباره این نظریه پرداخته می‌‌شود و می‌کوشد به آن نقدها پاسخ دهد.

در فصل پنجم، نخست دیدگاه منتقدان نسبت به موضع ادیان ابراهیمی در باب محیط زیست مرور می‌‌شود، سپس پاسخ سه متفکر یهودی و مسیحی به این منتقدان شرح و بسط داده خواهد شد.

در فصل ششم نیز پاسخ هفت متفکر مسلمان به این نقدها صورت‌بندی و تشریح شده است. علاوه بر این، در این دو فصل به تفصیل میزان هم‌پوشی هریک از نظریه‌های مطرح شده را با مؤلفه‌های نظریه احترام به طبیعت نشان می‌دهد. از آنجا که چالش پیشاروی ادیان ابراهیمی در باب بحران محیط زیست منشأ یکسانی دارد، پاسخی که براساس متن مقدس یکی از این ادیان به این چالش داده می‌شود، براساس متون مقدس دو دین دیگر نیز قابل بازسازی و صورت بندی است.

فصل هفتم، به شرح و بسط دیدگاه شخصی نویسندگان این کتاب درباره رابطه دین و اخلاق محیط زیست، یا به تعبیر روشن‌تر، رابطه اخلاق دینی و اخلاق فرادینی در باب محیط زیست اختصاص دارد. این فصل متضمن پاسخی به نقدهای مطرح شده درباره نقش ادیان ابراهیمی در بحران محیط زیست نیز هست. این فصل می‌کوشد دلایل تازه‌ای به‌سود اجماع هم‌پوش در اخلاق محیط زیست اقامه کند.

کتاب «دین و اخلاق محیط زیست: از تعارض تا اجتماع هم‌پوش» نوشته سجاد بهروزی و ابوالقاسم فنایی در ۲۵۲ صفحه و بهای ۸۶ هزار تومان از سوی انتشارات دانشگاه مفید منتشر شده است.