«ماهواره خیام» یک سال پس از پرتاب؛ دستاوردها و خدمات

صبح سه‌شنبه 18 مرداد ماه 1401 بود که ماهواره «خیام» به‌روی ماهواره‌بر «سایوز» از پایگاه فضایی بایکونور قزاقستان به فضا پرتاب شد.

ماهواره خیام یک ماهواره 600کیلوگرمی است که در مدار 500کیلومتری قرار گرفت تا به‌مدت 5 سال از داده‌ها و تصاویر ارسالی آن در حوزه‌های کشاورزی، منابع طبیعی، محیط زیست، منابع آبی، معادن و پایش مرزها و مدیریت حوادث غیرمترقبه استفاده شود. خیام یک ماهواره سنجش از دور است و تمامی فرامین مربوط به کنترل و بهره‌برداری از این ماهواره از روز اول و بلافاصله پس از پرتاب توسط کارشناسان ایرانی مستقر در پایگاه‌های فضایی متعلق به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در خاک جمهوری اسلامی ایران انجام و صادر شد.

مدت کوتاهی پس از این پرتاب موفق، نخستین سیگنال‌های تله‌متری این ماهواره در پایگاه فضایی ماهدشت دریافت شد که حاکی از تزریق صحیح و سالم این ماهواره در مدار خود بود.

علیرضا نعیمی؛ مدیرکل بهره‌برداری و عملیات فضایی سازمان فضایی ایران در گفت‌وگویی بعد از پرتاب ماهواره اعلام کرد: ماهواره خیام، طی فرآیندی که توسط ماهواره‌بر انجام شده بعد از یک ساعت از آن جدا شد و در مدار دایروی 500 کیلومتری از سطح زمین قرار گرفت. نیم ساعت پس از آن نیز نخستین داده تله‌متری را دریافت کردیم. دریافت نخستین سیگنال‌ها برای ما بسیار خوشحال‌کننده و رضایت‌بخش بود و می‌توان گفت ماهواره خیام در وضعیت بسیار مناسبی قرار دارد.

وی درباره بررسی داده‌ها و سیگنال‌های دریافتی از ماهواره گفت: براساس طراحی که انجام شده، ماهواره در شبانه‌روز چهار مرتبه و در ساعت‌های 10 و 12 صبح و شب از روی آسمان کشور عبور می‌کند و آن زمان می‌توان از طریق ایستگاه‌های زمینی داخل کشور با آن ارتباط برقرار کرد.

مدیرکل بهره‌برداری و عملیات فضایی سازمان فضایی ایران افزود: در این ارتباط‌ها داده‌های ماهواره‌ها را دریافت می‌کنیم و وضعیت عملکردهای ماهواره مانند دمای قسمت‌های مختلف ماهواره را می‌سنجیم تا متوجه شدیم آیا ماهواره در وضعیت مناسب قرار دارد یا خیر. گذشته از آن در زمان برقراری ارتباطات، فرمان‌های ماهواره نیز طبق برنامه‌ریزی‌های انجام شده، برای آن ارسال می‌شود.

وی افزود: ماهواره هنوز در شرایطی نیست که بتوانیم بگوییم وارد مرحله کاربردی شده است. برای دستیابی به این هدف حدود نیاز به چند ماه زمان داریم تا بتوانیم تصاویر دریافت شده از این ماهواره را در اختیار مردم قرار بدهیم.

دستاوردی دیگر از ماهواره خیام؛ کالیبراسیون ماهواره خیام در 6 ماه

معمولاً یک محموله تصویربرداری فضایی وقتی در ارتفاع 500 کیلومتری زمین قرار می‌گیرد با توجه به اینکه دسترسی مستقیم در آن وجود ندارد باید مورد کالیبراسیون‌های متعددی در زمین قرار گیرد. باید کیفیت عملکرد دوربین به لحاظ هندسی چک شود تا بهم‌خوردگی‌های تصویر چک و اصلاح شود و همچنین باید به لحاظ رنگ و طیف نیز بررسی‌های لازم صورت گیرد.

در ماهواره‌های سنجشی در همه جای دنیا معمولاً بین 6 تا یکسال زمان می‌برد تا تمام سنجنده‌ها به اوج کیفیت عملکرد خودشان برسند که در ماهواره خیام فرایند کالیبراسیون در طی فقط 6 ماه انجام شده است.

دلیل پرتاب ماهواره خیام توسط پرتابگر روسیه

پرتاب ماهواره خیام، نخستین دستیابی ایران به ماهواره‌های سنجشی 1 متر است. شاید اصلی‌ترین علت همکاری ایران با روسیه در پروژه پرتاب ماهواره "خیام" وزن بیش از نیم‌تنی این ماهواره و نیز درصد بسیار بالای موفقیت پرتابگر سایوز باشد که مراحل ابتدایی و پرتاب خیام به کشور روسیه واگذار شده است. برابر آمارهایی که از پرتاب ماهواره‌بر سایوز وجود دارد، هزینه هر کیلوگرم محموله‌ای که توسط این پرتابگر به فضا برده می‌شود بین 20 تا 30 هزار دلار است که پایین‌تر از میانگین قیمت بازار در جهان است و شاید همین قیمت پایین باشد که بسیاری از کشورها از جمله کشورهای اروپایی را به سمت استفاده از این پرتابگر سوق داده است.

لازم به ذکر است با توجه به ضریب اطمینان بالای پرتابگر سایوز در پرتاب و در مدارگذاری ماهواره‌ها، بسیاری از کشورهای صاحب چرخه کامل فناوری فضایی که خود توانایی پرتاب ماهواره را دارند نیز از پرتابگرهای روسی استفاده می‌کنند.

جزئیات و آخرین وضعیت ماهواره خیام 5ماه بعد از پرتاب ماهواره از زبان سخنگوی سازمان فضایی ایران

حسین دلیریان؛ مشاور رئیس و سخنگوی سازمان فضایی ایران طی سخنانی در جمع خبرنگاران در دیماه 1401 و 5 ماه بعد از پرتاب خیام با اشاره به آخرین وضعیت این ماهواره، گفت: ما هفته‌ها است که در حال دریافت تصاویر با دقت و کیفیت بالا از این ماهواره هستیم و قرار است این تصاویر و داده‌ها به مرور و با رعایت حقوق حاکمیت و بیت‌المال در اختیار بخش‌های مختلف دولتی و بخش خصوصی قرار گرفته و بخشی از نیازهای کشور در حوزه‌های مختلف از جمله کشاورزی، منابع طبیعی، محیط زیست، منابع آبی، معادن و پایش مرزها، مدیریت حوادث غیرمترقبه و غیره  را مرتفع کند.

وی اضافه کرد: متخصصان فضایی کشور تلاش کردند که فرایند تثبیت و تست‌های فنی ماهواره در فضا را در زمان کوتاهی انجام دهند تا سریع‌تر داده‌های تصویری این ماهواره به دستمان برسد که این هدف محقق شده و عملاً ماهواره طی یکی دو هفته آتی تمام تست‌های خود را به پایان رسانده و به طور کامل عملیاتی خواهد شد.

سخنگوی سازمان فضایی ادامه داد: تاکنون تصاویر رنگی و بسیار با کیفیتی از مناطق مختلف کشورمان از ماهواره خیام دریافت کرده‌ایم و این تصاویر بعضاً فرایند کالیبره شدن را هم طی کرده‌ و حتی برای برخی مسئولان نیز به نمایش گذاشته شده‌اند و تصاویری از مناطق جذاب ایران نیز برای انتشار عمومی در حال آماده شدن است.

انتشار نخستین تصاویر ماهواره خیام در روز ملی فناوری فضایی

در مراسم بزرگداشت روز ملی فناوری فضایی که روز سه‌شنبه 18 بهمن‌ماه 1401 در محل موزه ارتباطات برگزار شد، علاوه بر رونمایی از نمونه کیفی ماهواره «ناهید 2» و نمونه پروازی ماهواره «طلوع 3»، از نخستین تصاویر و داده‌های فضایی منتشرشده از ماهواره «خیام» با حضور وزیر ارتباطات رونمایی شد.

سازمان فضایی ایران، در 17 اسفند 1401 نیز نخستین تصویر ماهواره خیام از مسجد مقدس جمکران را به مناسبت نیمه شعبان و میلاد حضرت مهدی(عج) منتشر کرد و اعلام کرد که ماهواره خیام با دقت تصویربرداری یک متر که مردادماه امسال با موفقیت به مدار 500 کیلومتری زمین تزریق شد، هم‌اکنون در حال خدمات‌دهی است.

همچنین سازمان فضایی اعلام کرد که تصاویر اخذ شده از ماهواره خیام با قدرت تفکیک یک متر از نقاط مختلف کشورمان در اختیار سازمان‌ها و نهادهای مختلف دولتی و بخش خصوصی گذاشته می‌شود. روند انتشار تصاویر ماهواره خیام ادامه دارد و در آینده به مرور تصاویر دیگری از نقاط مختلف کشور نیز منتشر خواهد شد.

حسین دلیریان؛ سخنگوی سازمان فضایی ایران، در فروردین ماه سال 1402 همزمان با شب شهادت مولای متقیان، نخستین تصویر ماهواره خیام از حرم مطهر امام علی(ع) در نجف اشرف را منتشر کرد. این تصویر با دقت یک متر و از ارتفاع حدود 500 کیلومتری زمین گرفته شده است.

سازمان فضایی ایران همزمان با موسم حج در 29 خردادماه 1402 نیز تصویری که ماهواره خیام از ارتفاع 500 کیلومتری زمین از مسجدالنبی(ص) و قبرستان بقیع در شهر مدینه گرفته را منتشر کرد.

وی در ادامه توضیح داد؛ تصاویر ماهواره‌ای قابل ارائه شامل تصاویر ماهواره‌‌ خیام با قدرت تفکیک مکانی یک متر به منظور تولید و به‌روزرسانی نقشه‌های پوششی کشور و نیز سایر داده‌های ماهواره‌ای مورد نیاز سازمان نقشه‌برداری کشور است که در ایستگاه‌های زمینی سازمان فضایی ایران دریافت می‌شود.

رئیس سازمان فضایی ایران از دیگر مفاد این تفاهم‌نامه به همکاری طرفین در زمینه‌های گوناگون هم‌چون تولید و به‌روزرسانی اطلس‌های ملی،‌ پایش ماهواره‌ای مخاطرات طبیعی، تولید سامانه‌های کاربردی و خدمات الکترونیک، تبادل انواع نقشه و داده‌های مکانی و تولید محصولات با ارزش افزوده اشاره کرد و خاطرنشان ساخت؛ یکی از بندهای مهم این تفاهم‌نامه تعریف، هدایت و حمایت از پایان‌نامه‌های مقاطع تحصیلات تکمیلی در راستای رفع نیاز کشور و ایجاد کارآفرینی است و به موجب این بند، سازمان فضایی ایران و سازمان نقشه‌برداری کشور موظف به همکاری مشترک در این راستا شده‌اند.

نقشه‌های پوششی کشور بعد از 2 دهه با ماهواره خیام به‌روز می‌شوند/ 30 درصد سطح کشور تصویربرداری شده است

 به موجب تفاهم‌نامه مابین سازمان فضایی ایران و سازمان نقشه‌برداری، سازمان فضایی ایران تصاویر ماهواره خیام را در اختیار سازمان نقشه‌برداری قرار می‌دهد. از جمله اقداماتی که قرار است سازمان نقشه‌برداری با استفاده از این تصاویر انجام دهد، تهیه نقشه‌های پوششی به‌روز از کشور است.

نقشه‌های پوششی کشور در مقیاس 1:25000 از جمله مهمترین اطلاعات مکانی کشور است که طی دهه های 70 و 80 شمسی بر مبنای عکس‌های هوایی آنالوگ توسط سازمان نقشه‌برداری کشور تولید و این نقشه‌ها به بستری برای کلیه مطالعات ملی و منطقه‌ای از جمله در زمینه آمایش سرزمین، مطالعات زیست محیطی، پروژه‌های کلان مسیریابی، مطالعات مربوط به حوضه‌های آبریز و مطالعات طرح‌های جامع و منابع طبیعی در کشور تبدیل شد.

اما در سال 1399 برای نخستین بار با استفاده از تصویر ماهواره‌های غیرایرانی با توان تفکیک مکانی 1 متر، نقشه پوششی پیرامون شهر تهران که پیشتر در سال 1384 تهیه شده بود، بعد از 15 سال بروزرسانی شد که با اجرای این پروژه مسجل شد تصاویر ماهواره‌ای با قدرت تفکیک مکانی بالا، به خوبی قادر به بروزرسانی نقشه‌های پوششی کشور با هزینه و زمان به مراتب کمتر در مقایسه با روش‌های تصویربرداری هوایی هستند.

با پرتاب ماهواره خیام در مرداد ماه سال 1401 که امکان تأمین تصاویر ماهواره‌ای با قدرت تفکیک مکانی 1 متر را در بازه زمانی کوتاه از کل کشور فراهم می‌آورد، ظرفیت منحصر به فردی در اختیار کشور قرار گرفت تا نقشه‌های پوششی کل کشور بعد از حدود دو دهه بروزرسانی شود.

از ابتدای سال 1402، برنامه‌ریزی لازم به منظور تصویربرداری پوششی از کل کشور با استفاده از ماهواره خیام، مطابق با نیاز سازمان نقشه‌برداری کشور آغاز شد و تا پایان خردادماه 1402 ضمن تصویربرداری بیش از 30 درصدی از سطح کشور با استفاده از ماهواره خیام، داده‌های تولیدی، پردازش شده است.

رصد تغییرات زمین و مقابله با زمین‌خواری در تفاهمنامه‌ میان سازمان فضایی ایران و سازمان فناوری اطلاعات

حسین دلیریان؛ مشاور رئیس و سخنگوی سازمان فضایی ایران در 17 تیرماه سال جاری  گفت: پس از اعلام نیاز سازمان فناوری اطلاعات مبنی بر لزوم تقویت داده‌های پنجره مدیریت واحد زمین با استفاده از داده‌های ماهواره خیام و به‌منظور دقیق‌تر شدن و سرعت گرفتن خدمات‌رسانی به مردم، تفاهم‌نامه‌ای میان سازمان فضایی ایران و سازمان فناوری اطلاعات منعقد شد تا ماهواره خیام از این به بعد برای حل مشکلات حقوقی مردم و دستگاه‌ها به‌کار گرفته شود.

وی افزود: با توجه به اینکه مسیر ارائه داده‌های ماهواره خیام با امضای تفاهم‌نامه تسهیل شده است، هم‌اکنون سازمان فضایی ایران و سازمان فناوری اطلاعات در مسیر فراهم‌سازی مقدمات قانونی جهت تحقق اهداف پیش‌بینی‌شده و ارائه اولین دسته از تصاویر ماهواره خیام برای کمک به حل پرونده‌های مختلف در حوزه‌های زمین‌خواری و همچنین رصد تغییرات اراضی هستند.

سخنگوی سازمان فضایی ایران تصریح کرد: سازمان فضایی بر مبنای این تفاهمنامه، قرار است که از این به بعد به‌صورت مستمر تصاویر دقیقی از سطح زمین با استفاده از ماهواره خیام تهیه کند و این تصاویر را جهت به‌کارگیری در پنجره مدیریت واحد زمین قرار دهد.

دلیریان خاطرنشان کرد: هم‌اکنون ماهواره خیام در مسیر اجرای این تفاهمنامه در حال تصویربرداری از نقاط مختلف کشور است و این تصاویر در جهت حل مشکلات حقوقی مردم و دستگاه‌ها در حوزه‌های مختلف تغییرات اراضی، وارد چرخه پنجره مدیریت واحد زمین خواهد شد.

وی تأکید کرد: ما در عین حال این آمادگی را داریم که با استفاده از داده‌های فضاپایه، به سایر دستگاه‌ها در زمینه‌های مختلفی از جمله پایش محیط زیست، منابع آبی، فرسایش خاک، فرونشست زمین و... کمک کرده و در جهت رفع مشکلات اقدام کنیم.