جایگاه شگفت آور «جعفر بن ابی‌طالب» در پیشگاه اهل بیت

به تازگی کلیپی را در فضای مجازی مشاهده کردم که شخصی برای زیارت جناب جعفر بن ابی‌طالب سه مرتبه به اردن مشرف شده بود. به این اندیشه افتادم که چقدر در حق ایشان کوتاهی کرده‌ام. ‌شاید شما هم در مورد ایشان کمتر مطلبی شنیده و یا مطالعه کرده باشید. شخصیتی که از شخصیت‌های برجسته و نمونه تاریخ اسلام بوده و همواره مورد بی‌مهری و کم‌توجهی قرار گرفته در حالی که در منابع شیعه و اهل سنت از ایشان به نیکی یاد شده و کم‌نظیر می‌باشند. از این رو تصمیم بر نگارش مطلب کوتاهی در مورد ایشان گرفتم.

پدر جناب جعفر طیار، حضرت ابوطالب و مادر گرامی‌شان، جناب فاطمه بنت اسد بن هاشم است؛ از این‌رو جناب جعفر در زمره اولین افرادی است که به عنوان هاشمی محض شناخته شده و نسبشان از پدر و مادر به هاشم بن عبدمناف می‌رسد.

همسر ایشان اسماء بنت عمیس است. بنابر نظر مشهور تاریخ‌نویسان ثمره ازدواج جناب جعفر بن ابی‌طالب و اسماء سه فرزند به نام‌های عبدالله، عون و محمد است که هر سه در حبشه متولد شده‌اند(بلاذری، انساب الاشراف، ج2، ص44). نسل جناب جعفر از طریق عبدالله – همسر حضرت زینب^{سلام‌الله‌علیها} - ادامه پیدا کرده است. ابوهاشم جعفری یکی از راویان مشهور و باعظمتی است که نسل وی از طریق عبدالله به جناب جعفر بن ابی‌طالب می‌رسد. ابوهاشم در زمره راویان توثیق شده است که از امام رضا‌^{علیه‌السلام} تا حضرت مهدی^{عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف} را درک کرده است(نجاشی، الرجال، ص156؛ طوسی، الفهرست، ج1، ص124).

فضایل و مناقب جعفر بن ابی‌طالب به حدی فزون است که این مناقب نه تنها در ابواب مختلفی از کهن‌ترین منابع حدیثی فریقین ذکر شده بلکه موضوع تک نگاری هایی نیز بوده است از جمله می‌توان به کتاب شیخ صدوق در مورد ایشان به نام کتاب فضائل جعفر بن ابی‌طالب اشاره کرد(ابن بابویه، الخصال، ج1، ص77).

یکی از بارزترین امتیازات ایشان پرهیز از شرک و بت‌پرستی است. از مجموع منابع تاریخی استفاده می‌شود که ایشان دومین مرد مسلمان هستند که اندکی پس از برادرشان امیرالمؤمنین^{علیه‌السلام} به دین اسلام مشرف شده‌اند(ابن طاوس، سعد السعود للنفوس منضود، ص86،؛ ابن اثیر، اسدالغابة، ج1، ص421). روزی  ابوطالب به همراه پسرشان جعفر بر پیامبر اسلام^{صلی‌الله‌علیه‌و‌آله} وارد شدند در حالی که ایشان به همراه امیرالمؤمنین^{علیه‌السلام} در حال نماز جماعت بودند. ابوطالب به جعفر فرمود: پشت سر پسر عمویت نماز بخوان. پیامبر که متوجه حضور جعفر شد جلو ایستاد و ابوطالب شادمان بازگشت در حالی که زمزمه می‌کرد: علی و جعفر مورد اطمینان من هستند...این اول نماز جماعتی بود که در اسلام برپا شد(ابن بابویه، الامالی، ص508؛ ابن منظور، مختصر تاریخ دمشق، ج2، ص280).

البته نباید چنین تصور شود که ایشان قبل از اسلام مشرک و بت‌پرست بوده‌اند؛ زیرا یکی از صفات بارز ایشان که در منابع فریقین بدان اشاره شده، پرهیز از شرک و بت‌پرستی است.

در روایتی از امام باقر‌^{علیه‌السلام} این‌گونه می‌خوانیم: خداوند متعال به پیامبر اسلام^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} وحی کرد که به‌خاطر چهار خصلت در جعفر بن ابی طالب از او سپاسگذارم. پیامبر، جعفر را خواستند و او را از جریان وحی مطلع ساختند. جعفر گفت: اگر خداوند شما را با خبر نکرده بود من نیز چیزی نمی‌گفتم؛ من هرگز شراب ننوشیدم زیرا می‌دانستم با نوشیدن آن، عقلم از بین می‌رود. هرگز دروغ نگفتم؛ چون دروغ خلاف مروت است. هرگز مرتکب زنا نشدم به‌خاطر اینکه می‌دانستم اگر حرمت کسی را هتک کنم حرمتم هتک خواهد شد و بت نپرستیدم؛ چون می‌دانستم که نه می‌تواند سودی برساند و نه ضرری را متوجه من سازد(ابن بابویه، الامالی، ص74و 75. به همین مضمون در: ابوالفرج نهروانی، الجلیس الصالح و الانیس الناصح، ج1، ص163؛ ابن منظور، مختصر تاریخ دمشق، ج2، ص280)

جایگاه جعفر بن ابی طالب نزد پیامبر اسلام

اگر بخواهیم بیشتر با شخصیت ایشان آشنا شویم، باید جایگاه جناب جعفر طیار را در پیشگاه پیامبر اسلام^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} بدانیم. پیامبر اسلام می‌فرمایند: مردم از شجره‌های گوناگون آفریده شده‌اند ولی من و فرزند ابوطالب از یک شجره آفریده شده‌ایم. ریشه‌ام علی است و شاخه‌ام جعفر است(ابن بابویه، الخصال، ج1، ص21). برخی از اهل سنت نیز این روایت را ذکر کرده‌اند که پیامبر اسلام ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} به جعفر فرمود: تو در اخلاق و شمایل شبیه من هستی. تو آفریده شده‌ای از همان طینتی که من آفریده شدم(احمد بن حنبل، فضائل الصحابة، ج2، ص890؛ ابن منظور، مختصر تاریخ دمشق، ج4، ص144)؛ از همین رو پیامبر^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} تنها دو نفر را به عنوان برادر خود معرفی کردند: یکی امیرالمؤمنین^{علیه‌السلام} و دیگری جعفر بن ابی‌طالب(قطب راوندی، الدعوات، ص90؛ اربلی، کشف الغمة، ج1، ص95؛ حلی، کشف الیقین فی فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام، ص231، ابن سعد، الطبقات الکبری، ج4، ص37؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج27، ص257).

یکی دیگر از امتیازات جعفر طیار این است که پس از افزایش آزارها و شکنجه‎‎‌های مشرکین نسبت به مسلمانان، پیامبر اسلام^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} تعدادی از مسلمانان را رهسپار حبشه کرد. در آن‌ دیار پادشاهی وجود داشت که نزد او به کسی ظلم نمی‌شد(طبری، تاریخ الطبری، ج1، ص546؛ طبرسی، مجمع البیان، ج3، ص360). رئیس این گروه از مسلمانان جناب جعفر طیار بود از این رو ایشان به عنوان اولین سفیر پیامبر گرامی اسلام^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} شناخته می‌شوند که مورد اعتماد ایشان نیز بودند(ابن سعد، الطبقات الکبری، ج4، ص106؛ بیهقی، دلائل النبوة، ج2، ص309). مشرکین مکه که از جریان هجرت اطلاع یافتند، عمروعاص و عمارة بن ولید یا عبدالله بن ابی ربیعة را جهت بازگرداندن مسلمانان به همراه هدایای فراوان برای اطرافیان نجاشی و هدیه ویژه برای نجاشی رهسپار حبشه کردند(حلبی، السیرة الحلبیة، ج2، ص27؛ بیهقی، السنن الکبری، 9ج، ص144). عمروعاص با شیطنت و در دو نوبت قصد فریب دادن نجاشی را داشت که جناب جعفر بن ابی‌طالب با دلیل و منطق و با بیانی شیوا آموزه‌های دین اسلام را برای نجاشی تبیین کرد. همین امر سبب شد نجاشی دست رد به سینه مشرکین زده و به آن‌ها گفت به خدا سوگند آنان را به شما تحویل نخواهم داد و خطاب به مسلمانان گفت شما در سرزمین من در امنیت هستید(طبری، دلائل الامامة، ص12؛ احمد بن حنبل، المسند، ج1، ص202). این مطلب بیانگر فصاحت و بلاغت بالای جناب جعفر بن ابی‌طالب است که سبب غلبه بر مشرکین مکه و اقناع حاکم حبشه شد.

شواهد دیگری نیز بر جلالت شأن جناب جعفر بن ابی‌طالب وجود دارد از جمله می‌توان به شادمانی پیامبر اکرم از بازگشت جعفرطیار به مدینه پس از فتح خیبر اشاره کرد. این گروه در سال هفتم هجرت و پس از فتح خیبر به دست امیرالمؤمنین^{علیه‌السلام}، به مدینه رسیدند. از این رو این گروه ملقب شدند به صاحب الهجرتین؛ هجرت از مکه به حبشه و هجرت از حبشه به مدینه. زمانی که چشمان پیامبر اسلام^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} به جعفر افتاد از جا برخواسته و دوازده قدم به استقبال وی رفتند؛ او را در آغوش گرفته و میان دو دیده جعفر را بوسه زد. پیامبر از شوق دیدار جعفر گریه کرده و فرمود: نمی‌دانم به کدام‌یک شادمان باشم؛ به آمدن تو ای جعفر یا به گشایش خیبر که خداوند به دست برادرت علی فتح نمود(ابن بابویه، الخصال، ج2، ص484؛ همو، عیون اخبار الرضا، ج1، ص254. با اندک تفاوتی در: واقدی، مغازی، ج2، ص148؛ ابن هشام، السیرة النبویة، ج5، ص5؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج2، ص108 و ج4، ص35). پس از این جریان بود که پیامبر^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} نماز تسبیح را به عنوان هدیه به وی تعلیم کرد. این نماز معروف است به نماز جعفر طیار که فضیلت بسیاری در روایات برای آن بیان شده است(کلینی، الکافی، ج3، ص465).

یکی دیگر از فضیلت‌های جناب جعفر بن ابی‌طالب جریان شهادت ایشان است. پیامبر اسلام^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} در جنگ موته سه نفر را به عنوان امیر سپاه تعیین کردند و جناب جعفر را به عنوان اولین فرمانده تعیین نمودند(سلیم بن قیس، کتاب سلیم، ج2، ص844؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج1، ص205؛ ابن هشام، السیرة النبویة، ج5، ص35) که در صورت شهادت یک نفر، دیگری به عنوان امیر سپاه باشد. هر سه نفر در این جنگ به فیض شهادت نائل شدند. پیامبر^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} شهادت جناب جعفر را به خانواده‌اش خبر داده و فرمودند: خداوند برای جعفر دو بال قرار داده که با آن در بهشت پرواز می‌کند(طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، ج1، ص214). بر همین اساس لقب طیار به جعفر اعطا شد.

شاید این سؤال به ذهنتان خطور کرده باشد که ایشان دارای چه مقام و رتبه‌ای هستند؟

پاسخ این پرسش را می‌توان در روایت شیخ صدوق یافت. از شیخ صدوق نقل شده که پیامبر گرامی اسلام‌^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} در واپسین لحظات عمر شریفشان به حضرت زهرا^{سلام‌الله‌علیها} فرمودند: ... دخترم ما خاندانی هستیم که خداوند شش خصلت به ما عنایت کرده که به هیچ کس از اولین و آخرین ارزانی نفرموده است- و حضرت به شش نفر اشاره کردند تا آن‌که حضرت زهرا^{سلام‌الله‌علیها} فرمود- کدام‌یک از این‌‌ها افضل است؟ پیامبر فرمود: پس از من علی افضل است و پس از علی و تو و دو فرزندم حسن و حسین و اوصیای بعد از این پسرم – به حسین اشاره کرد- که مهدی هم از آن‌ها است، حمزه و جعفر با فضیلت‌ترین افراد از خاندانم هستند. ما خاندانی هستیم که خداوند آخرتمان را بر دنیا برگزیده است(ابن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج1، ص263). از این دسته روایات روشن می‌شود که جناب جعفر طیار از جهت فضیلت و برتری در رتبه پس از معصومین^{علیهم‌السلام} قرار دارد.

جایگاه جناب جعفر نزد اهل بیت

افزون بر روایات نبوی، پیشوایان شیعه نیز در موارد گوناگون انتساب خویش به جناب جعفر بن ابی‌طالب را مایه مباهات می‌دانستند. از جمله این‌که امیرالمؤمنین^{علیه‌السلام} در روز شورای شش نفره در مقابل حاضرین احتجاج کرده و فرمودند: ...شما را به خدا سوگند، آیا در میان شما کسی هست به جز من که برادری مانند برادرم جعفر داشته که با دو بال بهشتی تزیین شده و به هر کجا بخواهد پرواز کند؟! آن‌ها گفتند: خیر... (ابن بابویه، الخصال، ج2، ص555؛ طبری، المسترشد فی امامة علی بن ابی‌طالب^{علیه‌السلام}، ص333).

جالب است بدانید که جناب جعفر طیار یکی از مدافعان سرسخت خلافت امیرالمؤمنین^{علیه‌السلام} بوده‌اند به گونه‌ای که ایشان پس از جریان سقیفه در موارد گوناگون، جای خالی وی را احساس کرده و می‌فرمودند اگر جعفر و حمزه می‌بودند، این‌چنین با من رفتار نمی‌شد ولی حضرت به دلیل عدم وجود یاور و همراه مجبور به صبر شدند(ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج11، ص111؛ کلینی، الکافی، ج8، ص189و 190؛ ابن طاوس، کشف المحجة لثمرة المهجة، ص249). این موارد بیانگر اعتقاد راسخ حمزه و جعفر به خلافت امیرالمؤمنین^{علیه‌السلام} پس از پیامبر گرامی اسلام^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} است. اگر این دو شخصیت در روز شهادت پیامبر زنده بودند هیچ کس در خلافت طمع نمی‌کرد(مدنی، الدرجات الرفیعة، ج1، ص65).

یکی از نمونه‌های ماندگار مباهات اهل بیت^{علیهم‌السلام} به جناب جعفر طیار، زمانی است که امام حسن^{علیه‌السلام} پس از صلح با معاویه فرمودند: جایگاهی که خداوند به جناب حمزه و جعفر طیار اعطا کرده است به‌خاطر قرابت و خویشاوندی با پیامبر است(طوسی، الامالی، ص564). در سوی مقابل امام در برابر معاویه اشاره به پستی نسب وی کرده و فرمودند: پدر من علی است و پدر تو صخر است. مادر من فاطمه است و مادر تو هند است. پدربزرگ من رسول خداست و پدربزرگ تو حَرب است. مادربزرگ من خدیجه است و مادربزرگ تو قتیله است پس خدا لعنت کند از ما آن کسی را که نامش پلیدتر و نسبش پست‌تر و سابقه‌اش بدتر و پیشتاز در کفر و نفاق بوده است(ابوالفرج اصفهانی، ج1، ص19؛ مفید، الارشاد، ج2، ص15).

در احادیث و کلمات امام حسین^{علیه‌السلام} نیز موارد متعددی به چشم می‌خورد که حضرت به انتساب خویش به ایشان افتخار می‌کند. از جمله این‌که ‌ایشان در روز عاشورا و در گرماگرم جنگ خطاب به لشگریان دشمن فرمودند: ... آیا جعفر طیار که با دو بال در بهشت پرواز می‌‌کند عموی من نیست؟!(مفید، الارشاد، ج2، ص97).

یکی دیگر از مواردی که اهل بیت^{علیهم‌السلام} به عمویشان جعفر طیار افتخار کرده‌اند، مجلس یزید در شام است که وی مجلسی را در شام فراهم ساخت تا جایگاه اهل بیت را فرومایه نشان دهد. از این رو سعی بر ممانعت از سخن گفتن امام سجاد^{علیه‌السلام} داشت زیرا از رسوا شدن خود و خاندان ابوسفیان بیم داشت؛ ولی امام سجاد^{علیه‌السلام} خطبه‌ای ماندگار ایراد کرده و جایگاه اهل بیت^{علیهم‌السلام} را در اوج عزت بیان نمودند؛ از جمله این‌که فرمودند: ما به واسطه هفت خصلت برتری داده شده‌ایم- تا آن‌که فرمود- طیار از ما می‌باشد(مجلسی، بحار الانوار، ج45، ص138).

جایگاه جناب جعفر طیار در قیامت

جناب جعفر بن ابی‌طالب علاوه بر این‌که در دنیا مورد ستایش بوده، در قیامت نیز دارای جایگاه والایی هستند. انس بن مالک می‌گوید: از پیامبر گرامی اسلام^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} درباره تفسیر آیه «وجوه یومئذ مسفرة ضاحکة مستبشرة» سؤال نمودم که مقصود چه افرادی هستند؟ حضرت فرمودند: ای انس مقصود از آن، چهره‌های ما فرزندان عبدالمطلب است؛ من و علی و جعفر و حسن و حسین و فاطمه. از قبرهایمان خارج شده در حالی که چهره‌هایمان در روز قیامت مانند خورشید نیمروز درخشان است. خداوند متعال فرموده است: «وجوه یومئذ مسفرة» یعنی چهره‌هایی که در زمین قیامت نورانی و تابناک است. «ضاحکة» یعنی شادمان از رضایت خداوند متعال از ما و «مستبشرة» یعنی بشارت داده شده به ثوابی که خداوند به ما وعده داده است(حسکانی، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، ج2، ص423).

ایشان در قیامت در زمره چهره‌های درخشانی بوده که به عنوان یکی از پرچمداران امت اسلامی شناخته می‌شوند. پیامبر اکرم^{صلی‌الله‌علیه‌و‌آله} می‌فرمایند: در روز قیامت چهار پرچم به من عطا خواهد شد که پرچم حمد را در دستان خودم می‌گیرم و پرچم تهلیل را به امیرالمؤمنین^{علیه‌السلام} می‌سپارم و او را با گروه اول همراه می‌کنم... پرچم تکبیر را در دستان حمزه قرار می‌دهم و او را با گروه دوم می‌فرستم... پرچم تسبیح را به جعفر واگذار کرده و او را با گروه سوم همراه می‌کنم سپس به سراغ امتم آمده تا آنان را از شفاعت خودم بهره‌مند سازم(کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ص547). از این روایت استفاده می‌شود که جناب جعفر در کنار پیامبر اکرم^{صلی‌الله‌علیه‌و‌آله} و امیرالمؤمنین^{علیه‌السلام} به عنوان پرچمدار این امت محسوب می‌شوند.

فضایل جناب جعفر بن ابی‌طالب بیش از آن است که در این نوشته خلاصه شود. ولی از مجموع مطالب پیشین به‌دست می‌آید که جناب جعفر طیار از شخصیت‌های برجسته و نمونه تاریخ اسلام بوده‌اند که اهل بیت^{علیهم‌السلام} در مقابل دشمنان دون مایه‌ای همچون بنی‌امیه به خویشاوندی با جناب جعفر طیار افتخار نموده و اشاره به پستی نسب این خاندان نموده‌اند. از سوی دیگر در روایات تفسیری نیز برخی آیات قرآن کریم به ایشان و عظمت جایگاه ایشان تطبیق شده است.

حجت الاسلام سید ابوالقاسم علوی 
پژوهشگر بنیاد بین المللی امامت