چرا جیمی کارتر ژنرال هایزر را به ایران فرستاد؟

هم‌زمان با آغاز سال جدید میلادی 1979 دولت آمریکا و شخص رئیس‌جمهور کارتر گرفتار بزرگترین چالش تصمیم‌گیری درباره رفتن یا ماندن محمدرضا پهلوی در ایران بود. کاخ سفید در آن ایام به شدت تحت فشار جمهوری‌خواهان به رهبری هنری کیسینجر و دیوید راکفلر بود که به صورت سنتی مهمترین هواداران رژیم پهلوی در آمریکا بودند. به این مناسبت گزارش فوق محرمانه‌ای از جلسه غیررسمی اعضای تصمیم‌گیر درباره این موضوع مهم منتشر شده که در آرشیو شخصی جیمی کارتر وجود داشت. به این مناسبت گزارشی از این جلسه و شرح مذاکرات آن که به تازگی منتشر شده که نتیجه آن انتخاب ژنرال دیوید هایزر برای سفر به ایران و ارائه گزارشی مستقل از وضعیت داخلی ایران بر مبنای مشاهدات مستقیم به کاخ سفید بود.

سایروس ونس وزیر امور خارجه و استنسفیلد ترنر رئیس سیا در این جلسه بحثی طولانی درباره حذف محمدرضا شاه داشتند. آن‌ها اعتقاد داشتند حمایت امریکا از تصمیم شاه برای رفتن از کشور احتمالاً فضا را برای شاپور بختیار بازمی‌گذارد تا تصمیم بهتری بگیرد و سایه بحران از سر ایران بگذراند. در مقابل معاون رئیس‌جمهور والتر موندیل معتقد بود چنین اقدامی هزینه بسیار سنگینی برای آمریکا خواهد داشت. در سوی مقابل زیبگنیو برژینسکی مشاور کارتر معتقد بود باید کاملاً از محمدرضا پهلوی حمایت کرد، چرا که پیام‌هایی که رهاکردن شاه به منطقه و رقبا خواهد داد قطعاً منجر به تقویت نفوذ شوروی در منطقه و دیگر نقاط جهان می‌شد.

در نتیجه این مباحثات، تصمیم‌گیری شد که ژنرال رابرت هایزر که پیش‌ازاین تجربه حضور در ایران را در قالب مستشار نظامی داشت به‌عنوان نماینده ویژه رئیس‌جمهور به ایران بفرستند و او فهرستی از اعمال و دستوراتی که احتمالاً کاخ سفید در آینده باید انجام دهد را ارائه دهد. کارتر به گزارش هایزر بیش از حرف‌های سفیرش در تهران سالیوان اعتقاد داشت. انقلابیون در تهران و پاریس فکر می‌کردند کارتر قصد دارد به هر قیمتی آن‌ها را از قدرت‌گرفتن دورنگه دارد درحالی‌که شاه و طرف‌دارانش گمان می‌کردند کارتر قصد دارد عملیات نظامی را برای انتقال قدرت به انقلابیون به رهبری آیت‌الله خمینی طراحی کند. هرچند شک انقلابیون منطقی‌تر بود، طبق گزارش‌های پنتاگون برژینسکی و وزیر دفاع براون رهبر جریانی بودند که ژنرال‌های ارتش ایران را برای طراحی یک کودتا آماده می‌کرد که بعد از رفتن شاه مانع قدرت‌گیری کمونیست‌های توده‌ای و انقلابیون اسلام‌گرا در ایران شوند. اما طبق معمول، رئیس‌جمهور و مشاورانش پس از سلسله‌ای از مباحثات طولانی به نتیجه روشنی نرسیدند؛ ولی رویدادها به‌سرعت در حال وقوع بودند و برای تصمیم‌گیری رئیس‌جمهور آمریکا صبر نمی‌کردند. جالب است که بسیاری از مباحث به سؤالات عملیاتی بازمی‌گشت که درباره اعتبار و قابل‌اتکا بودن فرماندهان ارتش ایران مطرح می‌شد و دغدغه غیرقابل‌پیش‌بینی بودن وقایع بیش از چگونگی طراحی یک کودتا آن‌ها را نگران می‌کرد.

***

عنوان سند: «مشروح مذاکرات غیررسمی جلسه شورای امنیت ملی»

تاریخ: 3 ژانویه 1979 ؛ 12:00- 13:15

مکان: اتاق جلسات کابینه

سطح امنیتی: فوق‌سری

دستور جلسه:

ایران

رئیس‌جمهور از حضار در جلسه پرسید که نظر آن‌ها درباره اینکه از شاه بخواهیم کنار بکشد چیست. برژینسکی تأکید کرد به‌شدت مخالف این پیشنهاد است چرا که نفس این حرف - چه موافق کناره‌گیری او باشیم یا مخالف - بیانگر این است که آمریکا به کنارگذاشتن شاه فکر می‌کند و همین باعث تضعیف وی می‌شود. ترنر معتقد است که شاه بالاخره باید برود. ونس پیشنهاد کرد که ما باید از اقدامات شاه حمایت کنیم، مخصوصاً از تصمیمی که او برای ترک کشور گرفته تا دست شاپور بختیار برای آرام‌کردن اوضاع و سروسامان دادن امور بازتر باشد. نهایتاً جیمی کارتر گفت ما باید تصمیم نهایی را به عهده محمدرضا پهلوی بگذاریم. برژینسکی معتقد بود ما نباید خود را بیش از درگیر تصمیمی که شاه درباره ماندن یا رفتن می‌گیرد کنیم، بلکه باید برای تمام سناریوها خود را آماده کنیم و ببینیم چه بر سر دوستانمان در ایران خواهد آمد. چرا که بی‌تفاوتی یا عدم دخالت آمریکا در این موضوع می‌تواند به‌سرعت ایران را گرفتار آشوب یا جنگ داخلی کند. ونس معتقد بود ارتش نمی‌تواند درگیر این موضوع شود. رئیس‌جمهور مشورت با پارلمان می‌تواند منجر به ثبات بیشتری در تصمیم‌گیری شود. چرا که کشور ایران دشمن آمریکا قطعاً یک عقب‌نشینی بزرگ برای سیاست‌های ما در منطقه خلیج‌فارس است.

(در حین مباحث توافق شد که در صورت نیاز، لئونور آننبرگ (مسئول تشریفات ریاست‌جمهوری) برای شاه و خانواده‌اش اقامتگاهی فراهم کند.)

معاون رئیس‌جمهور معتقد بود باید شاه را تشویق کنیم که بدون اطلاع قبلی کشور را ترک کند. رئیس‌جمهور معتقد بود که موضوع اصلی این است که عزیمت زودهنگام شاه به نفع منافع آمریکا است یا نه؟ ترنر معتقد است که شاه اصلاً قصد ترک کشور را ندارد و در این مورد مردد است. دانکن پیشنهاد داد ژنرال هایزر باید سریعاً به ایران فرستاده شود تا بزرگان ارتش ایران را مطمئن کند که ارتباط نظامی آمریکا و ایران قطع نخواهد شد. برژینسکی معتقد بود اگر شاه مجبور شود ایران را ترک کند ما باید با کاهش تعهداتمان نسبت به ایران از ضررها و خسارات احتمالی جلوگیری کنیم. حتی اگر بدترین اتفاقات رخ داد و مجبور به استفاده از خشونت شدیم، باید نظامیان ایرانی مطمئن باشند که آمریکا از آن‌ها حمایت خواهد کرد.

تصمیم گرفته شد که ارتباطی با شاه برقرار شود و به او اعلام شود هم‌راستا با تصمیم او مبنی بر ترک یا ماندن در ایران پس از تأیید نخست‌وزیری بختیار، آمریکا حاضر است میزبان او و خانواده‌اش برای هر مدت که مورد نیاز است باشد.

همچنین تصویب شد که ژنرال هایزر به‌سرعت به ایران سفر کند تا پیام حمایت کامل آمریکا از ارتش ایران را به آن‌ها ابلاغ کند فارغ از هر رویدادی که در عرصه سیاسی واقع شود. همچنین فرماندهان ارتش ایران را برای ماندن در کشور و عدم ترک پست‌های حساسشان ترغیب کند.

درباره دیگر موضوعات:

 (1)ارسال اسکادران F15  به ایران و عربستان پس از استقرار دولت بختیار. پس از انجام این عملیات اسرائیل و مصر نیز باید مطلع شوند (2) دستور رئیس‌جمهور مبنی بر حذف برخی تجهیزات شخصی و حساس در ادارات مربوط به آمریکا (3) ملاحظات امنیتی درباره تجهیزات حساس نظامی آمریکا نیز باید مورد بحث قرار بگیرد.

دانکن مسئول صحبت و انتقال این مطالب به ژنرال هایزر شد. تأکید شد که دستورات باید بسیار محکم، قطعی و بدون هرگونه شک و شبهه‌ای به او داده شود.

ونس نیز تلگرامی به سالیوان بفرستد تا مطالب این جلسه را به شاه منتقل نماید.

مآخذ:  آرشیو شخصی کتابخانه جیمی کارتر، پرونده‌های شورای امنیت ملی، 1977، شماره 81، جعبه 56، ایران 1/3/79 NSC 015A