حوزه علمیه معاصر شیعه ابتکارات بسیاری در عرصه اخلاق داشته است

وی ادامه داد: رویکرد اخلاق عقلی، رویکرد اخلاق وحیانی یا نقلی، رویکرد اخلاق شهودی یا عرفانی و رویکرد تلفیقی که ترکیبی از موارد ذکر شده است چهار جریان تاریخچه اخلاق اسلامی هستند.

دبیر قطب اخلاق و سبک زندگی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه افزود: در حوزه علمیه حال حاضر، شش جریان اخلاق وجود دارد که شامل جریان اخلاق سلوکی_عرفانی، جریان اخلاق اجتهادی، جریان اخلاق سنتی ترویج نظری و عملی، جریان معرفت اخلاقی_اسلامی، جریان اخلاقی دعا و مناسکی، جریان اخلاق تربیت اجتماعی و جریان عقلی تقسیم می‌شود که برخی از این‌ها ریز جریان هایی نیز دارد.

حجت‌الاسلام علیزاده اضافه کرد: در گذشته نیز جریان اخلاق کلامی، جریان اخلاقی عقل عمومی یا عقل سلیم، جریان اخلاق فلسفی جالینوسی و جریان اخلاق فیثاغورث_هرمسی و جریان اخلاق افلاطونی_ارسطویی زیر جریان‌های گفتمان عقل گرا در پیشینه تفکر اخلاقی اسلامی بوده است.

وی با بیان اینکه جریان اخلاق عقل گرا بر اساس عقلانیتی که استفاده می‌کنند به چهار زیر جریان عقلانیت خرد ورزی قیاسی، عقلانیت قیاسی و فلسفی در سنت مدرن فلسفه اخلاق، عقلانیت تجربی و عقلانیت قیاسی_ تجربی تقسیم می‌شود، گفت: جریان عقلانیت خردورزی قیاسی سیر از کلی به جزئی دارد.

دبیر قطب اخلاق و سبک زندگی دفتر تبلیغات اسلامی با بیان اینکه این جریان اخلاقی بر اساس نوع عقلانیتی که استفاده می کند به دو دسته مسائل انتزاعی و پرسش‌های بنیادی و مسائل انضمامی تقسیم می‌شوند، ادامه داد: این گروه به مسائلی مانند حسن قبح ذاتی و عقلی پرداختند و در این زمینه کتبی را نگارش کردند.

وی اضافه کرد: کسانی که در عقلانیت قیاسی و فلسفی در سنت مدرن فلسفه اخلاق هستند نیز به دو گروه تقسیم می‌شود که گروه اول دغدغه انتقال موثر تفکر جهانی به حوزه علمیه دارند و بیان می‌کنند که بعد از قرن دوم و سوم که آثار ترجمه شده باعث پویایی تفکر اسلامی شد اکنون نیز در متن نهضت ترجمه دوم قرار داریم و باید میراث تفکر جهانی در حوزه تفکر اخلاقی به درستی به جهان اسلام منتقل شود. گروه دوم دغدغه ترجمه ندارند بلکه به مطالعه تطبیقی و انتقادی فلسفه معاصر جهان می پردازند. در ابتدا دو حوزه قیاسی و تجربی را که در این حوزه وجود دارد را مد نظر قرار می دهیم.

وی افزود: حوزه ای که به عقل بها می دهد صرفا عقل قیاسی است که حاصل تتبع سیر از کلی به جزیی است.

کارشناس حووزوی تصریح کرد: ممکن است فردی به عقلانیت قیاسی و تجربی برسد. ولی بحث اخلاق مبتنی بر تجربه جدی است. حوزه مطالعات این افراد و این جریان اخیر از مسائل انضمامی نشأت می گیرد که جامعه و نظام با آنها روبرو است و تحت شاخه اخلاق کاربردی نام گذاری شده است.

دبیر قطب اخلاق، خانواده و سبک زندگی بیان کرد: حوزه اخلاق کاربردی و حرفه ای بسیار پرشاخه است که در بردارنده اخلاق مهندسی و محیط زیست و وکالت و همسری و والدین گری و آی تی و.. است.

وی گفت: طی این هشت دهه به شکل انفجاری در دنیا به این شاخه اخلاقی توجه شده است و خوشبختانه در کشور ما نیز به شدت به این حوزه توجه شده است.

حجت‌الاسلام‌ والمسلمین علیزاده ادامه داد: مجموعه هایی که در حوزه به اخلاق کاربردی و حرفه ای می پردازند ممکن است در درون خود یک گفتمان خاصی را دنبال کنند که چون امروز در دل این تحول تاریخی قرار داریم شاید نتوانیم جزییات این سنت های پژوهشی و فکری را از هم تفکیک کنیم ولی پژوهشکده اخلاق و معنویت و موسسه امام خمینی، دانشگاه قم و فضلای حوزوی این دانشگاه، دانشگاه قرآن و حدیث و مجموعه خانه اخلاق پژوهان جوان که با حضور طلاب فعالیت می کنند، این حوزه ها را پیش می برند. اخلاق زیستی و تدریس و روحانیت و تبلیغ و مدیریت و سیاست و اخلاق اقتصادی و رسانه و سرگرمی و زیرساخت های روش شناسی اخلاق کاربردی نیز در حوزه های علمیه مورد توجه قرار گرفته است.

وی اظهارکرد: چهارمین مورد اخلاقیت تجربی است. دو جریان اول، اخلاق عقلانی قیاسی یا حکمی کلامی را در این حوزه در نظر گرفتیم که ناظر به دو سنت دو سنت تفکر اسلامی یا ناظر به مباحث فلسفه اخلاق مدرن است.

حجت الاسلام علیزاده یادآورشد: سومین گرایش به شکل ترکیبی تلفیقی قیاسی و تجربی بود و چهارمین آن اخلاق تجربی است. شاخه هایی از مطالعات اخلاقی که با این منبع مورد توجه قرار می گیرند عبارت از حوزه های مطالعات میان رشته ای اخلاق هستند که محل تقاطع دو شاخه علمی و دانشی است. یعنی ما با مساله های چند تباری مواجه هستیم که به دو عرصه دانشی می رسد.

وی گفت: طیف قابل توجهی از پرسمان‎های اخلاقی وجود دارد که سنخیت اخلاقی و جامعه شناختی یا رواننشناختی یا تربیتی و... دارند.

وی اظهارکرد: به این ترتیب امروز شاهد سه حوزه میان رشته ای پررونق روانشناسی و جامعه شناسی و تربیت اخلاقی هستیم. این بحث ها بسیار مورد نیاز امروز ما هستند. امروز که مساله جامعه شناسی و تتمدن سازی و جامعه شناسی را داریم و گفتمان های رقیب اسلام سلفی و اسلام متجدد مدرنیته زده از اسلام ناب ما را تهدید می کنند و سعی می کنند ما را جدا کنند امروزه به شدت مورد نیاز هستند که آموزه های وحیانی را بر اساس ثقلین را صورت بندی و استحصال کنیم و این مسائل را وارد نهادهای اجتماعی از جمله آموزش پرورش و رسانه و زیرسیستم های سیاسی اقتصادی خود کنیم.

دبیر قطب اخلاق، خانواده و سبک زندگی بیان کرد: اگر زیرسیستم جامعه و اقتصاد و سیاست ما اخلاقی نباشد مسایل حل نمی شود. باید فرآوردهای اخلاقی و مشتقات اخلاقی را از حوزه وحی و حدیث و روایت استخراج کنیم و این مسایل را به صورت فرمول بندی شده وارد عرصه حیات اجتماعی کنیم.

وی با ذکر این مطلب که امروزه پژوهشکده اخلاق و معنویت و پژوهشگاه حوزه و دانشگاه آثاری را در دست تولید و انتشار دارند، یادآورشد: در حوزه جامعه شناسی و اخلاق و تربیت اخلاقی پژوهشگاه های حوزوی کارهای خوبی را دنبال می کنند.

حجت الاسلام والمسلمین علیزاده بیان کرد: در حوزه اخلاق پژوهشی وقتی به تاریخچه اخلاق اسلامی بر می گردیم ملاحظه می کنیم که اخلاق مبتنی بر وحی یعنی استیاد و استنباط شده از قرآن و سنت به صورت روش مند و با یک متدولوژی دقیق و قابل قبول، مورد غفلت قرار گرفته است. در واقع در اینجا با مجموعه هایی از احادیث و روایات روبرو هستیم که محدثان و راویان ما اهتمام گسترده ای به آن کرده اند و احادیث با مضامین اخلاقی را گردآوری کرده و با یک نظم و ساختاری دسته بندی کرده اند و کتبی را نیز به رشته تحریر درآورده اند.

وی گفت: البته آنچه از منبع غنی و سرشار وحی به ما رسیده است دارای ظرفیت بسیار بالایی است که بخشی از آن در احادیث اهل بیت است ولی کار تخصصی و دانشی به طریقه روش علمی مورد قبول علمای اسلام که عمدتا عبارت است از روش استنباطی و اجتهادی که این روش روی احادیث اخلاقی اعمال نشده است. در این زمینه دارای کتب شاخصی چون مکارم الاخلاق، مشکات الانوار و ابوابی از کافی و الشافی و... هستیم ولی کار استنباطی زیادی روی آنها انجام نشده است.

موانع پیش روی ورود به عرصه اجتهادی در اخلاق

حجت الاسلام علیزاده با اشاره به موانع حوزه های علمیه به سوی شکل دهی به اخلاق اجتهادی، یادآورشد: انگاره خطای برابر انگاری اخلاق با حوزه احکام غیر الزامی فقه و مستحبات و مکروهات اولین موردی است که در این زمینه باید از آن نام برد.

وی افزود: به یمن مجاهدت های بیشتر علمای معاصر از دو انگاره خطا عبور کردیم. برای بخش عمده محققان روشن است که نظامات معارف دین در کنار فقه، دو نظام عقاید و اخلاق تعبیه شده است و عرصه تخصصی و اختصاصی گزاره های اخلاقی با گزاره های فقهی متفاوت است. زیرا این دو حوزه از بنیان با هم متفاوت هستند. در حال حاضر از این انگاره و پنداره خطا که احکام اخلاقی را که مستحبات و مکروهات بدانیم عبور کرده ایم.

دبیر قطب اخلاق، خانواده و سبک زندگی بیان کرد: دوم اینکه آیا می توان در اخلاقیات تسامح کرد و مته به خشخاش نگذاشت و دقت های دامنه دار که روی احکام شرعی اعمال می شود را به کناری نهاد؟ یعنی می توان با استنباط به اخبار «من بلغ» نیز کار خود را پیش برد؟ اخبار من بلغ به اخباری گفته می شود که مثلا هر کسی خبری به وی رسید که کاری در مسیر خیر و ثواب انجام دهد ولو این خبر موثق هم نباشد. سؤال این است که آیا می توان تسامح را درادله سنن روا داشت که پاسخ آن قطعا «خیر» است.

وی گفت: در پژوهشکده اخلاق و معنویت کتاب نقد کاربست سنن در ادله اسلامی و ادله حلی و نقضی را بررسی کرده ایم. با عبور از این دو مانع راه برای اینکه نگاه ها متوجه این خلا شود که باید به سمت پی ریزی و شکل دهی اخلاق ناب اجتهادی و استنباطی برویم جلب شده است.

وی یادآورشد: از این روی برای اولین بار شاهد تولید آثار فاخری هستیم که در پیشینه ۱۴۰۰ ساله اندیشه اسلامی سابقه نداشته است. یعنی یک کار نوآورانه و بدیع به عنوان خروجی های حوزه های علمیه ایران که عمدتا در ایران اتفاق افتاده است را پیش روی داریم.

دبیر قطب اخلاق، خانواده و سبک زندگی بیان کرد: در اینجا شاهد شکل گیری آثار اجتهادی و نیمه اجتهادی هستیم. آثار اجتهادی قرآنی حدیثی و نیمه اجتهادی صرفا قرآنی یا صرفا حدیثی در این سالها تولید شده است.

وی گفت: به عنوان پیشتازان اخلاق قرآنی و حدیثی از دو تن از فقها و اصولیون معاصر نام می بریم. مرحوم آقا مجتبی تهرانی یکی از این دو نفر از بزرگان و پیشگامان این حوزه است. ایشان در طول ۳۲ سال به صورت کاملا مستمرو منضبط حلقه تدریس اخلاق اجتهادی خود را در تهران تشکیل دادند ومیراث بزرگی از اخلاق مبتنی بر اجتهادی را بر جای گذاشت. مجمعه ۳۸ جلد اخلاقی ۵ جلد اخلاق آدابی و ... از سوی دفتر نشر مرحو تهرانی به بازار اندیشه عرضه شده است.

وی اظهارکرد: آیت الله مظاهری از دیگر علمای بزرگ حوزه است که در این زمینه نقش آفرین بوده است. ایشان از سال ۶۱ به صورت مستمر به مطالعات در حیطه پژوهش های اخلاقی پرداخته است و در قالب جلسات متعدد مباحث ارزشمندی را عرضه کرده است. از ایشان ۳۰ جلد کتب اخلاقی به یادگار مانده است که مهمترین آنها « دراسات فی الأخلاق وشؤون الحکمة العملیة» است که به فارسی و عربی منتشر شده است.

وی گفت: منهج شناسی آثار این عالم معاصر نیز انجام شده است. در واقع کار ایشان بسیار بدیع بوده است.

حجت الاسلام علیزاده عنوان کرد: در گذشته ۱۳۰۰ سال تحقیقات اخلاقی در پهنه اسلامی کتاب های اخلاق اسلامی که مبتنی بر قرآن بود، شاهد هستیم که نتایج تحقیقات صرفااز خود قرآن نبوده و کار خالصی نشده بود ولی در صد سال اخیر شاهد مجموعه های قوی قرآنی هستیم.

وی گفت: در این عرصه با آثار فاخر آیات عظام جوادی آملی و مکارم شیرازی و آیت الله مصباح یزدی مواجه هستیم. دو جلد از آیت الله جوادی آملی و سه جلد از مرحوم آیت الله مصباح وسه جلد از آیت الله مکارم شیرازی در این زمینه منتشر شده است که باعث فخر شیعه است.

وی گفت: شاخه سوم که باید در حوزه اخلاق اجتهادی یا نیمه اجتهادی به آن پرداخت مسأله شروح احادیث است. در راس این کتب به صورت متمایز و پیش از همه کتاب شرح حدیث جنود عقل و... از امام راحل است. سرالاسرار شرح حدیث معراج از مرحوم سعادت پرور و حدیث عنوان بصری از آیت الله صائنی زنجانی به همراه شرح حدیث اباذر از مرحوم آیت‌الله مصباح کتبی هستند که به شرح حدیث پرداخته و تلاش دارند که با عقلانیت اسلامی استظهارات و استنباطات ارزشمندی از متن احادیث اهل بیت داشته باشند.

وی افزود: مرحله دوم از اخلاق اجتهادی وارد یک لایه دقیق تر و فنی تر تحت عنوان پایه ریزی دانش اصول فقه الاخلاق شده است. در اینجا فضلای ما از واژه فقه اخلاق نام می برند که فرصت ها و تهدید هایی به دنبال دارد. از سویی وقتی می گوییم فقه الاخلاق یعنی وارد گونه ای از اخلاق پژوهی شده ایم که رویکرد تفقهی دارد. یعنی دچار خلطی با فقه های مضاف می شویم. امروز با بحثی با عنوان فقه های مضاف مواجه هستیم که وارد عرصه ای از فقه های تخصصی می شود.

وی گفت: نقطه عزیمت فقه الاخلاق، فقه نیست بلکه اخلاق است، زیرا بر مبنای فقه اجتهادی است. خوشبختانه ما وارد این عرصه شده ایم و دانش اصول فقه اخلاق در حال پی ریزی است که از یک دهه پیش شاهد تولید آثار خوبی در این زمینه بوده ایم که تلاش می شود که به یک تنقیه و صورت بندی قواعد اخلاق استنباطی عام اجتهادی برسد.

حجت‌الاسلام‌ علیزاده اظهارکرد: در پژوهشکده اخلاق و معنویت حجت الاسلام عالم زاده نوری سه جلد کتاب را به بازار نشر اندیشه گسیل داشته اند. کتاب دیگر ایشان فقه الاخلاق است.

وی گفت: حجت الاسلام امیر غنوی کتاب درآمدی بر فقه اخلاق را نگاشته است که دریافت هایی از مناجات خمس عشر و طرح روایی را ارایه کرده است.این ورودها بشارت می دهد که در عرصه اخلاق اندیشی در حوزه علمیه معاصر رویش های جدی و کم نظیری و گاهی بی سابقه در تاریخچه تفکر اخلاقی در حال شکل گیری است که امیدواریم که در این زمینه جهش جدی داشته باشیم.