ضرورت بازخوانی علم کلام؛ آموزش دین به صورت جامع و عمیق

به گزارش خبرنگار گروه سیره امامین انقلاب خبرگزاری رسا، حجت الاسلام محمد رضا فلاح شیروانی مدیر موسسه فرهنگ و تمدن توحیدی در مدرسه مجازی" پای درس خمینی مشهد" به موضوع کلام انقلابی پرداخت و اظهار داشت: ما در دل شریعت شگفت‌آفرین اسلام حیاتی گرانبها و پرمعنا را تجربه می‌کنیم، دین اسلام بی‌تردید همواره حامی معرفت و آگاهی بوده و معارف گسترده اسلامی از یک سو به تنظیم و انضباط بخشیدن به رفتارهای انسانی پرداخته و از سوی دیگر به کاوش‌های قلبی و معنوی توجه داشته است.

وی افزود: اسلام تصویری منظم و جامع از جهان ارائه داده و گنجینه‌ای عظیم از آموزه‌ها در اختیار پیروانش قرار داده است، اما رویکرد دین اسلام صرفاً به تحویل منابع آموزشی و معرفتی محدود نمی‌شود؛ این دین علاوه بر ارائه کتب مقدس و سخنان معصومین راهی برای تجربه‌های عمیق قلبی نیز به انسان‌ها نشان داده است.

حجت الاسلام فلاح شیروانی بیان کرد: اسلام انسان را تشویق می‌کند که به شناخت قلبی دست یابد و با توجه به اینکه قلب نیز قابلیت ادراک دارد از آن برای فهم معارف الهی بهره ببرد، افزون بر این اسلام اهمیت تعقل را برجسته کرده و آن را به‌عنوان یک عمل ارزشمند معرفی می‌کند همان‌گونه که پرداختن به تصفیه قلب و ایجاد نظم در دریافت‌ها و درک‌های آن نیز عملی اساسی تلقی می‌شود، حتی تجربه‌های شخصی و عینی نیز در دیدگاه اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارند که از رهگذر آن‌ها مفاهیم بنیادین دینی توسعه یافته و در زندگی بشر جاری می‌شوند، دین اسلام ظرفیت فوق‌العاده‌ای برای شکل‌دهی به یک بسته معنایی جامع دارد که می‌تواند در زندگی امروز و آینده بشریت راه‌گشا باشد.

علم کلام و نقش آن در فهم هستی

مدیر موسسه فرهنگ و تمدن توحیدی اظهار کرد: اسلام معارف خود را در سه حوزه اصلی ارائه می‌کند: نخست، تنظیم رفتارهای انسانی که در علم فقه تجلی می‌یابد، دوم توجه به اخلاق و پرورش ارزش‌های قلبی و سوم توصیف جامع جهان هستی که غالباً تحت عنوان "علم کلام" شناخته می‌شود که در اینجا علم کلام نقش اصلی را در تشریح و توضیح مفهوم هستی ایفا می‌کند، این علم به ما کمک می‌کند تا ارتباط پدیده‌ها با یکدیگر و با مبدأ الهی را بهتر درک کنیم، با توجه به پیچیدگی‌های دنیای امروز شاید لازم باشد تعریف جدیدی از علم کلام ارائه شود تا بتوان از آن انتظار پاسخگویی مناسب به نیازهای بشر مدرن داشت.

وی یادآور شد: درباره توصیف جهان هستی باید تأکید کرد که اسلام با نگرشی عاشقانه و پرشور وارد این عرصه شده است، سخنان اسلام درباره چگونگی و چرایی خلقت هرچند قدمتی طولانی دارند اما همچنان نوآورانه و کاربردی هستند، این مفاهیم برای رشد فکری و معنوی انسان در هر زمان ضروری‌اند، چراکه بدون دست‌یافتن به این معارف نمی‌توان مسیر ترقی را پیمود.

حجت الاسلام فلاح شیروانی گفت: اسلام همچنین از همان ابتدا علاقه‌مندی خود را به توسعه این معارف از طریق شیوه برخورد خاص خود نشان داده است، ارسال قرآن کریم به‌عنوان کتابی سرشار از هدایت نمونه‌ای روشن از این رویکرد است، قرآن صرفاً مجموعه‌ای از دستورات نیست؛ بلکه کتابی جامع و عمیق است که شأن آن بارها در آیات الهی تأکید شده است، تجربه نشان داده که برای فهم چنین کتابی تفسیرهایی مفصل موردنیاز است؛ تفسیرهایی که گاه به صد جلد یا بیشتر می‌رسند و باز هم نکات ناشناخته‌ای برای اندیشیدن باقی می‌گذارند.

حجت الاسلام فلاح شیروانی افزود: انسان‌های هوشمند و حکیم که سخنانشان مملو از حکمت و درایت است همواره جایگاه ویژه‌ای در جوامع دینی داشته‌اند، انتخاب پیامبران و اوصیای ایشان نیز اغلب بر مبنای ویژگی‌هایی مانند خردمندی، سخنوری و کمال عقلانی بوده است، پیامبران نه‌تنها راهنمایی‌های بسیاری برای زندگی بهتر ارائه داده‌اند، بلکه جملات و آموزه‌های ارزشمندی را نیز به انسان‌ها هدیه کرده‌اند. این علاقه عمیق به معرفت و دانش که در اسلام ریشه دارد، نه تنها ستودنی است، بلکه یکی از عوامل رهایی‌بخش در تاریخ بشر به شمار می‌آید. این جنبه از دین همواره منبعی الهام‌بخش بوده است.

حجت الاسلام فلاح شیروانی بیان کرد: اگر از جنبه شخصی معرفت فراتر برویم و به مفهوم گسترده‌تر آن بپردازیم متوجه می‌شویم که یک پدیده مهم دیگر نیز وجود دارد که کمتر مورد توجه قرار گرفته است، برای درک آموزه‌های دینی، علوم مختلفی در طول تاریخ شکل گرفته‌اند، در ابتدا شاید روش‌شناسی علمی منسجمی برای این کار وجود نداشت اما با گذشت زمان رویکردهای روش‌مند توسعه یافته و موضوع به سطح بالایی از نظم و انضباط علمی رسیده است، به ‌طور خاص، حوزه‌هایی نظیر تفسیر، فقه و کلام اسلامی به مرور رشد کرده و ابزارهای قوی‌تری برای فهم بهتر دین فراهم آورده‌اند.

ذهنیت جمعی جوامع و تاثیر آن بر باورهای دینی

وی ادامه داد: یک حوزه معرفتی دیگر هم وجود دارد که کمتر مورد بررسی عمیق قرار گرفته است؛ آن هم ذهنیت جمعی جوامع در ارتباط با باورهای دینی است، این حوزه به نوعی بازتاب عقاید عمومی جامعه است، ذهن هر فرد یا جامعه‌ای از طریق مجموعه‌ای از باورها و دیدگاه‌ها شکل می‌گیرد و این عقاید نقشی کلیدی در رفتارها و تصمیم‌گیری‌های ما ایفا می‌کنند، وقتی نگاهی دقیق‌تر به ذهنیت اجتماعی مردم بیندازیم به مفاهیمی مانند عقاید، برداشت‌ها و هویت جمعی می‌رسیم، معتقدات دینی نه‌تنها راهنمای افراد هستند بلکه بر سازوکار تجمعی جوامع نیز اثر مستقیم دارند.

حجت الاسلام فلاح شیروانی گفت: این قوه فکری که می‌توان آن را ذهن جمعی یا اندیشه‌ی اجتماعی نامید نیاز به بررسی و برنامه‌ریزی جدی دارد، چرا که ذهن جمعی جامعه از ابعاد مختلفی تغذیه می‌شود و حتی گاهی تحت تاثیر اشتباهات، تخلیه یا تغییر مسیر می‌دهد، با نگاهی عمیق‌تر می‌توان گفت که این ذهنیت جمعی ترکیبی از عقاید و هویت‌های مشترک اجتماعی است که بر زندگی افراد جامعه حاکم است.

وی تاکید کرد: چالش اساسی ما اینجاست که ذهنیت اجتماعی مردم همیشه دست‌خوش پراکندگی است، این پراکندگی ناشی از عجین شدن اندیشه‌های مختلف با یکدیگر بدون داشتن یک نظم علمی مشخص است، در چنین فضایی تفکیک دقیق بین علم و اندیشه تا حدی دشوار می‌شود، دانش معمولاً دارای چهارچوب‌هایی سختگیرانه بوده و برای رسیدن به نتایج معتبر نیازمند تحقیقاتی نظام‌مند است، اما اندیشه اجتماعی بازتر بوده و فاقد نظم علمی رایج است.

استاد حوزه علمیه افزود: این تفاوت در نحوه شکل‌گیری دانش و اندیشه باعث شده تا ذهنیت جمعی بیشتر بر پایه برداشت‌های تجربی و روزمره تکیه داشته باشد، حوزه اندیشه اجتماعی برخلاف علوم تخصصی، محدود به مرزهای سازمان‌یافته نیست و همه افراد بدون توجه به میزان تخصص خود در این حوزه مشارکت دارند، چیزی که اهمیت بیشتری پیدا می‌کند نگاه دقیق‌تر و موشکافانه‌تر به ساختار این اندیشه‌های اجتماعی است، باید برای ارتقای ذهنیت اجتماعی برنامه داشت زیرا این ذهنیت نقشی اساسی در تعالی یا نزول یک جامعه ایفا می‌کند.

حجت الاسلام فلاح شیروانی بیان کرد: نگاه تربیتی به مسائل مثل جداسازی بخش‌ها در یک کتابخانه نمی‌تواند به شکل تفکیک‌شده و مجزا عمل کند، اینکه به تربیت، حقوق، اخلاق و تاریخ هر کدام به شکلی منفصل نگاه کنیم درست نیست؛ چرا که این عرصه‌ها درهم‌تنیدگی دارند و به صورت یک هویت معرفتی شکل می‌گیرند، اگر این مفهوم را به جامعه تعمیم دهیم آن شخصیت معرفتی به هویت اجتماعی تبدیل می‌شود؛ چیزی که می‌توان آن را ذهن و اندیشه جمعی یا عقیده قومی نامید، این هویت، بازتابی از نحوه تعامل ما با علوم دینی است.

بازتعریف علم کلام در دنیای امروز

وی بیان کرد: در مواجهه با معارف اسلامی، تقسیم‌بندی‌های فعلی مثلاً به فقه، اخلاق و کلام تنها بخشی از موضوع را پوشش می‌دهند، برای مثال واژه "کلام" هرچند مفید است اما فقط یک جنبه از اندیشه دینی را ارائه می‌دهد، در واقع ما نیاز داریم که یک نگاه جامع‌تر ایجاد کنیم، معارف اسلامی تنها در حوزه‌های سختگیرانه علمی چون اثبات ادعاها و سازواری منطقی محدود نمی‌شود، بلکه باید توانایی خلق مفاهیم و ادبیات جدید برای رشد اندیشه در سطح عموم جامعه را داشته باشد.

استاد حوزه علمیه قم، بیان کرد: اندیشه پروری و ذهن پروری از جمله اقداماتی هستند که باید با رویکردی حرفه‌ای به آن‌ها نگاه کنیم، هدف این است که بفهمیم اندیشه چگونه رشد می‌کند چه چیزهایی آن را بالا می‌برد یا از میان می‌برد، ذائقه معرفتی، عطش معرفتی و چگونگی هدایت آن‌ها موضوعاتی کلیدی هستند که هنوز به طور عمیق در جریان‌های معمول بررسی نمی‌شوند.

حجت الاسلام فلاح شیروانی تصریح کرد: متأسفانه وضعیت کنونی به گونه‌ایست که علم کلام به عنوان صرفاً ابزاری برای دفاع از عقاید دینی معرفی می‌شود، در حالی که این تعریف ناقص است. کلام نباید تنها به پاسخگویی به شبهات محدود شود؛ بلکه باید توان پخت‌وپز مفاهیم دینی را داشته باشد تا خوراک فکری مناسب برای جامعه فراهم کند، کلام باید نیازهای ذهنی جامعه را تشخیص دهد، مانند پزشکی که از طریق گرفتن نبض بیمار، کمبودها و نواقص را شناسایی می‌کند.

مدیر موسسه فرهنگ و تمدن توحیدی گفت: اگر برداشت‌های رحمانی از خداوند کم‌رنگ شده یا تلقی‌های نادرست درباره انسان کامل فراگیر شده علم کلام باید دست‌به‌کار شود، اگر نگاه جامعه نسبت به مسائل مهمی مثل موقعیت خود در جهان یا نحوه تعامل با فرزند دچار انحراف شده این وظیفه علم کلام است که دخالت کند و اصلاح نماید، اما نه فقط با ابزارهای سختگیرانه علمی که خاص محافل تخصصی هستند بلکه با رویکردی که بتواند مردم را به فهم و معنای بهتر هدایت کند.

وی ادامه داد: به همین دلیل کسی که در حوزه کلام فعالیت می‌کند علاوه بر دانش علمی باید ذائقه اجتماعی نیز داشته باشد؛ یعنی نیاز فکری و دغدغه‌های روز جامعه را بشناسد و بتواند بر اساس آن‌ها حرکت کند، کلام نباید محدود به حل شبهات باشد؛ بلکه باید معماری معرفتی جامعه را مدیریت کند تا اندیشه دینی زنده و متناسب با وضعیت فعلی افراد برقرار بماند.

حجت الاسلام فلاح شیروانی تاکید کرد: این نگاه در حقیقت یک تغییر گفتمان اساسی است که ما را از نگاه سنتی صرف فاصله داده و وارد مسیری نوین می‌کند؛ مسیری که علم کلام را از حالت "دفاع صرف" به بستری پویا برای خلق اندیشه و حل مسائل روزمره ارتقا می‌دهد.

تدریس عقاید دینی و ارتباط آن با جامعه

وی بیان کرد: تعلیم عقاید مسئولیت مربیان و مبلغان است، اما تحقیق و تدوین عقاید به شکلی تخصصی یک فعالیت علمی جداگانه است که نیازمند دانش و مهارت خاصی است، این امر به‌ویژه در دنیای امروز که ارتباط میان اندیشمندان و رسانه‌های جمعی اهمیت ویژه‌ای دارد بسیار حیاتی است.  

مدیر موسسه فرهنگ و تمدن توحیدی بیان کرد: در جوامع غربی اندیشمندان نه تنها مقالات علمی می‌نویسند بلکه در تولید آثار ادبی، رمان‌ها و داستان‌های عمومی نیز مشارکت دارند که این امر باعث نزدیک‌تر شدن علم به جامعه می‌شود، اما در ایران یا دیگر جوامعی که چنین سنتی کمتر وجود دارد، دانشمندان درگیر مسائل خالص علمی هستند و از انتقال این دانش به قالب‌های عوام‌فهم غافل می‌شوند. 

وی ادامه داد: برای جبران این کاستی‌ها ما نیازمند بازتعریف نقش متکلم در ساختارهای علمی و اجتماعی خود هستیم، این فرد باید توانایی ارتباط با سه حوزه کلیدی یعنی فقه، اخلاق و معارف را داشته باشد و همزمان بتواند ارتباطی زنده و پویا با اجتماع برقرار کند، او باید ذهنیت‌های جاری در جامعه را بشناسد، تغییرات آن را تحلیل کند و بر همین اساس محتواهای قابل پردازش برای حوزه فرهنگی تولید کند. 

مدیر موسسه فرهنگ و تمدن توحیدی تصریح کرد: اگر بخواهیم علم کلام را دوباره تعریف کنیم باید بپذیریم که این علم نه تنها به بسط عقاید دینی بلکه به گسترش اندیشه در سطح جامعه کمک می‌کند، متکلم وظیفه دارد تا پیوند میان علم تخصصی و نیازهای اجتماعی را برقرار کند؛ بنابراین او نه فقط یک محقق دانشگاهی بلکه یک بازیگر فعال در عرصه جامعه است.

یک نگاه جامع و اجتماعی به علم کلام

حجت الاسلام فلاح شیروانی گفت: اگر بخواهیم علم کلام جایگاه خود را پیدا کند باید آن را فراگیرتر ببینیم: به‌عنوان پلی میان دانشمندان تخصصی و مردم عادی؛ فردی که هم فهم عمقی از ژورنال‌ها و مقالات علمی دارد و هم توانایی انتقال آن فهم به زبانی قابل درک برای عموم جامعه، به این طریق، علم کلام نه‌تنها کارایی اجتماعی بلکه زایایی علمی بیشتری خواهد داشت.

وی افزود: یکی از نکات اساسی درباره کلام این است که تمام اندیشه‌ها و ارزش‌ها در آن نهفته‌اند، به عنوان مثال وقتی درباره احکام شرعی صحبت می‌کنیم باید عمیق‌تر به معنای پشت این واجبات و مستحبات پرداخته شود، اما متأسفانه به نظر می‌رسد که تلاش کنونی ما صرفاً بر انتقال ظواهر احکام متمرکز شده است بدون اینکه آن‌ها را با اخلاق و عقاید پیوند بزنیم، به این ترتیب احکام دینی به صورت جدا از معانی عمیق‌ترشان ارائه می‌شوند در حالی که قرآن چنین رویکردی ندارد؛ در قرآن فقه، اخلاق، طریقت و حقیقت با یکدیگر ادغام شده‌اند.

حجت الاسلام فلاح شیروانی گفت: وقتی پرستاری درباره نجاست و طهارت از ما سوال می‌کند و ما تنها پاسخ‌های خشک فقهی به او می‌دهیم، نباید فراموش کنیم که او نماد اسم "شافی" خداوند است، بهتر است به او بگوییم علاوه بر رعایت احکام دینی شأن والای خودش را در خدمت به بندگان خدا درک کند، اینجاست که باید به او فلسفه احکام و نقش اخلاقیات و عرفان را نیز آموزش دهیم تا تصویری کامل‌تر و انسانی‌تر از دین پیدا کند، چنین نگرشی باعث می‌شود او احساس کند که عملش از شعور الهی برخاسته و روحیه‌ای تازه به کارش ببخشد.

مدیر موسسه فرهنگ و تمدن توحیدی گفت: تعلیم دین باید جامع باشد و هم‌زمان از فقه، اخلاق، کلام و حتی فلسفه بهره گیرد، این نگاه یکپارچه نه‌تنها تصویری کامل از دین ارائه می‌دهد بلکه از سطحی‌نگری در تدین جلوگیری می‌کند، اما در روش کنونی آموزش دین متأسفانه تنها بخشی از دین تبیین می‌شود که این امر به تولید انسان‌های قشری‌نگر دامن زده است، بزرگان اهل اخلاق نیز بارها نسبت به این موضوع هشدار داده‌اند که دین نباید به دست کسانی بیفتد که فقط ظاهرگرایی را ترویج می‌دهند.

وی تاکید کرد: علم کلام نه فقط ابزاری برای دفاع از دین در مرزهای عقیدتی است بلکه باید نقش اساسی‌تری در شکل‌دهی ذهن و قلب انسان‌ها ایفا کند، این علم نباید به گوشه‌ای رانده شود یا صرفاً برای مقابله با شبهات ملحدین استفاده گردد، بلکه کلام باید جوهر زندگی دینی جامعه باشد و زمینه‌ای برای گفتگو و رشد فکری ایجاد کند.

حجت الاسلام فلاح شیروانی اظهار کرد: در طول تاریخ تعاریف مختلفی از علم کلام داده شده است اما نکته اصلی این است که اگر می‌خواهیم عقاید مردم شکل درستی پیدا کند و اعتقادات عمیق‌تری در جامعه رواج پیدا کنند، باید کلام را به عنوان یک گفت‌وگوی دینی زنده تلقی کنیم؛ گفت‌وگویی که نه تنها به اصول دین می‌پردازد بلکه به عمق ارتباط انسان با خدا نیز توجه ویژه دارد.

مدیر موسسه فرهنگ و تمدن توحیدی تاکید کرد: شهید مطهری نیز اشاره کرده است که در گذشته عقاید برای مردم آن‌قدر اهمیت داشت که برخی حتی جان خود را برای مباحث اعتقادی به خطر می‌انداختند، البته او تأکید می‌کند خشونت امری نکوهیده است اما این حساسیت نشان از جدیتی دارد که مردم نسبت به دین و عقاید داشتند، اگر امروز ما نتوانیم کلام را زنده نگه داریم و به جای آن تعالیم دین را سطحی و غیرعمیق ارائه دهیم احتمالاً در آینده شاهد انحراف بیشتری در فهم دینی خواهیم بود.