سیاست خطرناک مدیریت آبی کشور؛ از صادرات آب مجازی تا واردات آب به قیمت گزاف

ایران امروز با یکی از عمیق‌ترین بحران‌های آبی تاریخ معاصر خود روبه‌روست؛ بحرانی که نه‌تنها نتیجه خشکسالی و تغییرات اقلیمی، بلکه حاصل سال‌ها مدیریت نادرست منابع آب در بخش‌های کشاورزی، صنعتی و سیاست‌گذاری کلان بوده است.

بررسی وضعیت منابع آبی کشور نشان می‌دهد تصویر امروز، تصویری نگران‌کننده و کم‌سابقه است؛ سدها با کاهش شدید ذخایر روبه‌رو هستند، برف قابل اتکا در ارتفاعات باقی نمانده، سفره‌های آب زیرزمینی در بسیاری از دشت‌ها به مرحله فرونشست رسیده‌اند و تالاب‌ها و دریاچه‌های کشور یا خشک شده‌اند یا در آستانه مرگ قرار دارند. مجموعه این عوامل، ایران را به نقطه‌ای رسانده که حتی تأمین پایدار آب شرب در برخی مناطق نیز به چالش تبدیل شده است.

در چنین شرایطی، طرح موضوع «واردات آب» از سوی وزیر نیرو، بیش از آنکه نشانه تدبیر باشد، اعترافی ناخواسته به بن‌بست سیاست‌های آبی کشور است.

عباس علی‌آبادی، وزیر نیرو، به‌تازگی از قرار گرفتن واردات آب در دستور کار سخن گفته؛ مسیری که اگرچه ممکن است در ظاهر راه‌حل به نظر برسد، اما در واقع می‌تواند وابستگی ساختاری خطرناکی برای کشوری ایجاد کند که امنیت ملی‌اش به منابع حیاتی داخلی گره خورده است.

واردات آب، اگرچه ممکن است در کوتاه‌مدت مسکّن باشد، در بلندمدت می‌تواند وابستگی ساختاری خطرناکی برای کشور ایجاد کند؛ وابستگی‌ای که مستقیماً با امنیت ملی، امنیت غذایی و حتی دیپلماسی منطقه‌ای ایران گره می‌خورد. تأمین آب از خارج از مرزها، آن هم در منطقه‌ای که اغلب کشورهای همسایه خود با تنش آبی مواجه‌اند، نه راه‌حل پایدار، بلکه انتقال بحران به سطحی پیچیده‌تر است.

این نگرانی‌ها در حالی مطرح می‌شود که ایران هم‌زمان سال‌هاست حجم قابل‌توجهی از منابع آبی خود را به‌صورت «آب مجازی» صادر می‌کند؛ مفهومی که به آبی اشاره دارد که در فرآیند تولید محصولات کشاورزی و غذایی مصرف می‌شود و در قالب صادرات آن محصولات، عملاً از کشور خارج می‌شود.

بررسی آمارهای صادراتی نشان می‌دهد تنها سه قلم محصول لبنیات فرآوری‌شده، سیب تازه و هندوانه، سهم قابل توجهی در صادرات آب مجازی ایران دارند:

لبنیات فرآوری‌شده با حجمی در حدود 587 هزار تن در سال صادر می‌شود. با در نظر گرفتن آب‌بری متوسط حدود 1000 لیتر آب برای هر کیلو محصول لبنی، تولید این میزان صادرات به مصرف تقریبی 587 میلیون مترمکعب آب نیاز داشته است.

سیب تازه با صادرات سالانه حدود 750 هزار تن، یکی دیگر از اقلام مهم صادراتی است. آب‌بری متوسط سیب حدود 700 لیتر برای هر کیلو برآورد می‌شود؛ به این معنا که صادرات سیب ایران سالانه چیزی نزدیک به 525 میلیون مترمکعب آب را به‌صورت مجازی از کشور خارج می‌کند.

هندوانه نیز با صادراتی در حدود 700 هزار تن در سال با آب‌بری حدود 300 لیتر برای هر کیلو به دلیل حجم بالای صادرات، مجموعاً به مصرف حدود 210 میلیون مترمکعب آب منجر می‌شود.

بر این اساس، تنها صادرات این سه محصول، سالانه حدود یک میلیارد و 322 میلیون مترمکعب آب مجازی را از کشور خارج می‌کند؛ رقمی معادل مصرف آب شرب سالانه میلیون‌ها نفر، 10 برابر حقابه سالانه گاوخونی، نزدیک به کل حجم مفید ذخیره سد کرج (امیرکبیر) در شرایط نرمال. به بیان دیگر، آبی که فقط با صادرات سه محصول از کشور خارج می‌شود، می‌توانست نفس دوباره‌ای به تالاب‌های در حال مرگ بدهد یا فشار از روی سدهای بحرانی را کاهش دهد.

این اعداد زمانی معنا‌دارتر می‌شوند که در کنار بحث واردات آب قرار بگیرند. چگونه می‌توان از یک‌سو سخن از واردات آب با هزینه‌های گزاف و پیامدهای امنیتی گفت و از سوی دیگر، بدون ملاحظات آبی، به صادرات گسترده محصولات آب‌بَر ادامه داد؟ پرسشی که هنوز پاسخ روشنی از سوی سیاست‌گذاران دریافت نکرده است.

اگر مدیریت صادرات آب مجازی به‌درستی اصلاح شود، بخش قابل توجهی از فشار بر منابع آبی کشور کاهش خواهد یافت و اساساً نیازی به واردات آب  آن هم با هزینه‌های اقتصادی و سیاسی بالا  وجود نخواهد داشت. بازنگری در الگوی کشت، محدودسازی صادرات محصولات آب‌بَر، و اولویت‌دادن به امنیت آبی به‌عنوان بخشی از امنیت ملی، می‌تواند راهکاری پایدارتر از انتقال بحران به بیرون از مرزها باشد.

در غیر این صورت، واردات آب نه‌تنها بحران را حل نخواهد کرد، بلکه کشور را از صادرکننده خاموش آب، به واردکننده‌ای وابسته تبدیل می‌کند؛ مسیری پرهزینه که تبعات آن تنها به محیط‌زیست محدود نخواهد ماند.

صادرات آب مجازی تنها محدود به همین 3 محصول نیست و اگر همه محصولات آب‌بری که صادر می‌‌شوند را در کنار هم قرار دهیم به عدد حدود خواهیم رسید. عددی که برابر با پرداخت حقابه سالانه بسیاری از تالاب‌ها و دریاچه‌هایی خواهد بود که خشکی آنها سبب نابودی معیشت مردم، نابودی تنوع زیستی، طوفان‌های گردو‌غبار و ازهمه مهم‌تر مهاجرت‌های اقلیمی شده است.

درست است که ارزآوری از محل صادرات برای هر کشوری اهمیت دارد اما نه زمانی که پهنه‌های آبی کشور تشنه همان آبی هستند که در قالب محصول آب‌بر صادر می‌شود و سپس برای جبران این کم‌آبی مجبور به واردات آب باشیم که شاید چندین برابر ارزی که از محل صادرات محصولات کشاورزی نصیب کشور شده، ارزبری داشته باشد.