مختار؛ از واقعیت تا قهرمان یک مجموعه تلویزیونی

حجت الاسلام محسن الویری، عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) که در حال حاضر در دانشگاه باقرالعلوم قم مشغول تدریس و تحقیق است، در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری رسا گفت: یکی از بایستگی های تاریخ، شناخت همه چهره های موثر در دوران های گذشته است، یعنی این گونه نیست که تنها بررسی شخصیهای مثبت تاریخ برای زندگی امروز ما سودمند باشد، بلکه چهره های منفی تاریخی را هم باید شناخت و از زمینه‌ها و عوامل قرار گرفتن انسانها در جبهة باطل هم آگاهی یافت تا بتوان در زندگی امروزه، درست حرکت کرد و به بیراهه نرفت.
 
وی افزود: یکی از کاستی‌های مطالعات و برنامه‌های رسانه‌ای مرتبط با تاریخ به ویژه در محیط‌های دینی در حال حاضر این است که مردم و حتی پژوهشگران تمایل بیشتری به بررسی چهره‌های مثبت تاریخ دارند تا چهره‌های منفی و حال آن که تاریخ یعنی مجموعه این چهره‌های مثبت و منفی. تاریخ صحنه رویارویی همیشگی حق و باطل است و شناخت چهره ها و جریانهای باطل به همان اندازه اهمیت دارد که چهره ها و جریانهای حق. قرآن همپای معرفی انبیاء از دشمنان آنها هم سخن به میان آورده است. مثبت‌انگاری چهره‌هایی که نکات مثبت و منفی در زندگی آنها وجود دارد، نه تنها کمکی به درس آموزی بهتر از تاریخ نمی‌کند، بلکه می‌تواند مشکلاتی در این مسیر فراهم آورد.

حجت الاسلام الویری که دانش‌آموخته مقطع دکتری تاریخ و تمدن اسلامی دانشگاه تهران است، با بیان این که در باره شخصیت مختار ثقفی از دیرباز بین تاریخ پژوهان و تاریخ نگاران نگاه واحدی وجود نداشته و نمی توان گفت که همه او را چهره ای مثبت می‌دانند، ادامه داد: معنی این سخن آن نیست که مختار را یک شخصیت منفور و منفی تاریخی مانند سران بنی‌امیه دانست. در این که مختار به راستی با خلافت بنی‌امیه به ویژه پس از به خلافت رسیدن یزید سرستیز داشته است، تردیدی وجود ندارد، ولی آن چه محل اختلاف بین صاحب نظران است، این است که خاستگاه و انگیزه اصلی او از این ستیز چه بوده است؟ کسی انکار نمی کند که مختار توانست چهره هایی منفور چون عبید الله بن زیاد و عمر بن سعد را به هلاک برساند، ولی در این که او با کدام انگیزه دست به این کار زد، اختلاف نظر جدی در بین صاحبنظران وجود دارد. دو سر طیف این دیدگاه‌ها، یکی حرکت در مسیر اهداف و منویات خط امامت است و دیگری حرکت بر مسیر اهداف جاه‌طلبانه فردی با بهره‌گیری از شرایط سیاسی ضداموی آن روزگار در عراق.

سردبیر فصلنامه تخصصی تاریخ اسلام با بیان این که من شخصا نگاه صد در صد مثبتی به این شخصیت ندارم و او را یک شخصیت صد در صد مثبت ارزیابی نمی‌کنم، گفت: وی سر ستیزه‌ای جدی با بنی‌امیه داشت و حتی بخشی از این ستیز از سر ظلم‌ستیزی هم بود، اما این گونه که نیست که هر کس که ظلم‌ستیز باشد و یا هر کس که با بنی‌امیه سرناسازگاری داشته است، الزاماً در مسیر اهل بیت حرکت کرده است. مختار به خاطر کاری که کرد و در مسیر اهداف خود و تحت فشار افکار عمومی مردم کوفه، چهره‌های شاخص خونریز کربلا را سرانجام و هرچند با تاخیر به هلاکت رساند و روشن است که این امر موجب شادی دل همه شیعیان و موالیان اهل بیت علیهم السلام و حتی خود ائمه اطهار علیهم السلام شد ولی این امر نمی‌تواند دلیل بر این باشد که بتوان اقدام مختار را اقدامی در چارچوب منویات اهل بیت (ع) و مبنی بر آموزه های آنها ارزیابی کرد.

وی ادامه داد: تشفی و خنک کردن دل شیعیان و شاد کردن دل آنها یک امر است و در مسیر اهل بیت و با منشأ رهنمودهای آنها حرکت کردن یک امر دیگر. مثلا در دوران معاصر اگر کسی با یکی از دشمنان جمهوری اسلامی درگیر شود و او را نابود کند، نمی‌توان الزاما حکم کرد که این عامل نابود کننده دشمن، همسو و همراه جمهوری اسلامی ایران است. مثلا نابودی رژیم صدام به دست امریکا، الزاما امریکا را در کنار جمهوری اسلامی ایران نمی‌نشاند.

این استاد تاریخ افزود: به هر حال گرچه نمی‌توان عین رویداد تاریخی را در قالب فیلم گزارش کرد و پاره‌ای پردازش‌ها اجتناب‌ناپذیر است، ولی نباید قهرمان‌سازی در یک فیلم یا مجموعه تلویزیونی فاصله زیادی با واقعیات بیرونی داشته باشد.

این عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق علیه السلام ادامه داد: وجود اختلاف نظر در بین مدرسان تاریخ و تاریخ‌پژوهان در بارة مختار یک امر بسیار طبیعی است و روشن است که نمی‌توان در یک برنامة تلویزیونی آن هم به صورت یک مجموعه داستانی همه دیدگاهها را تأمین کرد و لذا نمی‌توان به رسانه ملی خرده گرفت که چرا این مجموعه تلویزیونی را مطابق و همسو با برداشت آن دسته از تاریخ پژوهان که نگاه مثبتی به مختار ندارند نساخته است، زیرا در غیر این صورت هم، این حق برای گروه دیگر هم بود که انتظار داشته باشند مجموعه مطابق نظر آنها ساخته شود.

وی گفت: ساخت یک مجموعه تلویزیونی مانند انتشار یک کتاب نوعی تولید فرهنگی به حساب می‌آید و همان طور که نمی توان گفت همه کتابها باید با یک سلیقه و عقیده خاص نوشته شود، دیگر تولیدات فرهنگی هم همینطور هستند. ولی در جهت گیری سریال مختارنامه نوعی برجسته سازی وجود دارد که میزان تطبیق آن با واقعیت های تاریخی مورد شک و تردید جدی است.
 
عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق علیه السلام ادامه داد: داشتن یک عقیده خاص در باره مختار یک بحث است و افزودن نکاتی به تاریخی که هیچ سند و مدرکی پشتوانه آن نیست یک بحث دیگر است. اگر کتاب یا مقاله‌ای در بارة یک موضوع نوشته شود که یک نویسند‌ دیگر آن را قبول نداشته باشد، تقریبا به راحتی می‌تواند در کتاب یا مقاله‌ای دیگر دیدگاه خود را مطرح و از آن دفاع کند، ولی روشن است که مادر گیتی خیلی باید چرخ بخورد تا دگر بار تهیه کننده‌ای امکان حمایت بیست میلیارد تومانی برای ساختن یک مجموعه تلویزیونی با رویکردی متفاوت داشته باشد و خیلی بیشتر از آن هم باید بچرخد تا چنین مجموعه‌ای در صورت ساخته شدن، امکان پخش داشته باشد.

وی افزود: به هر حال نباید از یاد برد که رشد مردم رهین انتقال دیدگاههای مختلف به آنهاست و عمر آگاهی‌هایی که با روش‌های تبلیغاتی به مردم القاء شود چندان دراز نیست.

این پژوهشگر عرصه تاریخ اسلام با اشاره به این که نگاه صد در صد ایجابی و یا صد در صد سلبی به آثار و فعالیتهای فرهنگی یک آسیب است، اظهار داشت: شرط انصاف و ادب علمی نیست که زحمات طاقت‌فرسای دست‌اندرکاران مجموعه مختارنامه را نادیده گرفت. گزارش رویدادهای تاریخی به گونه‌ای که مخاطب‌پذیر هم باشد کاری است دشوار و به آسانی به دست نمی‌آید و البته توجه فیلم به آن چه در دهم محرم سال 61 رخ داد، هر چند به صورت فلاش بک با توجه به جایگاه بلند عاشورا در ذهن و دل هر ایرانی، به صورت طبیعی بر جاذبه‌های این فیلم افزوده است.

وی در پایان با آرزوی تقویت فضای نقد و گفتگوی سازنده در کشور گفت: امید است ابزار هنر بیش از پیش در خدمت بازخوانی و بازنمایی مفاهیم و ارزشهای دینی قرار گیرد./916/ت301/ع