کتابخانه‌های حوزوی به سوی استاندارد شدن
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، پژوهش به معنای عام، بررسی یا کاوشی سخت کوشانه و به معنای خاص، تحقیق و تجربه‌ای جامع با هدف کشف واقعیت‌های نو و تفسیر درست این واقعیت‌ها، تجدید نظر در نتیجه‌گیری‌ها، نظریه‌ها و قوانین پذیرفته شده در پرتو واقعیت‌های کشف شده و به کارگیری عملی نتیجه‌گیری‌ها، نظریه‌ها و قوانین جدید است. در معنایی دیگر، پژوهش فرایند رسیدن به راه‌حل‌های قابل اطمینان از طریق گردآوری، تحلیل و تفسیرداده‌ها به گونه‌ای برنامه‌ریزی شده و نظام‌مند است.
پژوهش یکی از اساسی‌ترین نیازها برای نیل به پیشرفت و توسعه همه جانبه یک کشور است و قدرت و استقلال هر کشوری بر پژوهش و تولید علم استوار است؛ بنابراین، نوع و سطح فعالیت‌های پژوهشی یکی از شاخص‌های اصلی توسعه و پیشرفت محسوب می‌شود. موفقیت در تمام فعالیت‌های مربوط به توسعه از جمله صنایع، کشاورزی و خدمات به نحوی به گسترش فعالیت‌های پژوهشی بستگی دارد. (مقاله روز پژوهش/سایت تبیان)
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با هدف گسترش فرهنگ پژوهش در جامعه، 25 آذرماه از سوی شورای فرهنگ عمومی کشور، روز پژوهش نام‌گذاری شد و وزارت علوم تحقیقات و فناوری نیز از سال 1379 چهارمین هفته آذر ماه را به نام هفته پژوهش نام‌گذاری کرد و از سال 1384 این نام به «هفته پژوهش و فناوری» تغییر یافت.
در هفته ای که به همین نام گذشت شاهد ارج نهادن به مقام پژوهشگران و تجلیل از پژوهشگران برتر، شناسایی و طرح مشکلات و چالش‌های پیش روی و ارتقاء سطح پژوهش و فناوری با برگزاری مراسم مختلف در کشور بودیم.
نوشتار زیر حاصل گفت‌وگوی خبرنگار خبرگزاری رسا با حجت‌الاسلام سیدعلی اکبر علوی، مسؤول اداره امور کتابخانه‌های حوزه علمیه قم به مناسبت هفته پژوهش است که وی افزون بر طرح مهم‌ترین مشکلات و موانع پژوهشی حوزه‌های علمیه، نیم‌نگاهی هم به فعالیت‌های اداره متبوع خود داشته و نگاه این اداره به سایر مراکز کتابخانه‌ای حوزوی را نگاهی حمایتی دانسته است.
رسا ـ درباره فعالیت‌های اداره امور کتابخانه‌های حوزه علمیه قم توضیح دهید؟
کتابخانه‌های مرکز مدیریت حوزه علمیه قم به دو بخش حوزوی و حوزه‌های علمیه تقسیم می‌شود که تفاوت این دو در مدیریت آن است به طوری که مدیریت و بهره‌برداری در کتابخانه‌های حوزه‌های علمیه با خود حوزه‌های علمیه خواهد بود، اما بهره‌برداری از کتابهای حوزوی در مدیریتی جداگانه انجام می‌شود.
ستاد توزیع و حمایت از کتابخانه‌های حوزوی با تأسیس اداره امور کتابخانه‌های حوزه علمیه قم از مردادماه 88، تشکیل شده است و اکنون در حفظ، نگهداری و توزیع کتابهای حوزوی به سامانه مناسبی رسیده‌ایم. با مراکز مدیریت حوزه‌های علمیه در 9 استان به تعامل مناسبی رسیده‌ایم و ارسال منابع کتابهای مورد نیاز برای 7 استان در حال انجام است.
تلاش در راستای بازیابی علوم فراموش‌شده که در گذر زمان نیاز به تولید مجدد دارند، و اهدای نمونه کتابهای ارسال شده از سوی اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی و مراکز دیگر به اداره امور کتابخانه‌های حوزه علمیه قم به معاونت پژوهشی مرکز مدیریت استان‌های حوزه علمیه از دیگر فعالیت‌های این اداره است که بر این اساس فرم‌های لازم در اختیار معاونت‌های پژوهش گذاشته شده و براساس نیاز، منابع ارسال می‌شود که برای کلیه مدارس حوزه‌های علمیه در سال 88 از موجودی انبار استفاده شده است.
رسا ـ ارسال این کتاب‌ها چگونه، به چه تعدادی و برای چه مراکزی بوده است؟
ابتدا نمونه کتاب‌ها به مرکز استان‌ها فرستاده می‌شود و در ادامه این مراکز مطابق با نیاز مدارس سفارش می‌دهند، که مطابق با سفارش‌های انجام شده، منابعی که در سال 88 تهیه شده‌اند، برای سال 89 و منابعی که در سال 89 تهیه شده‌اند برای سال بعد ارسال می‌شوند.
امسال نسبت به انتخاب و خرید متمرکز کتاب به بازسازی نگاه خود پرداخته‌ایم به طوری که 18 هزار و 390 جلد کتاب در 147 عنوان به 47 مدرسه استان اصفهان، دو هزار و 562 جلد کتاب به 10 مدرسه دفتر نمایندگی کاشان، 20 هزار جلد کتاب در 147 عنوان به 55 مدرسه استان تهران، چهار هزار و 990 جلد کتاب در 147 عنوان به 12 مدرسه استان خراسان رضوی، یک هزار و 668 جلد کتاب به 6 مدرسه استان بوشهر، 383 جلد کتاب برای یک مدرسه استان ایلام ارسال شده و منابعی نیز به 55 مدرسه استان شیراز و 35 مدرسه استان خوزستان در حال آماده‌سازی و ارسال است.
رسا ـ خرید کتابهای مورد نیاز کتابخانه‌ها، براساس معیار خاصی انجام می‌شود؟
خرید کتاب‌ها تاکنون براساس فهرست مورد نیاز کتابخانه‌ها انجام می‌شد؛ اما با تدوین آیین‌نامه تشکیل شورای تأمین منابع کتابخانه‌ای مراکز استان که وظیفه خریداری کتابهای روز و تعیین گستره توزیع آن به مدارس مختلف را برعهده دارد، تحولی در این زمینه ایجاد خواهد شد.
رسا ـ تعامل اداره امور کتابخانه‌های حوزه علمیه قم با سایر مراکز کتابخانه‌ای حوزوی چگونه است؟
اداره امور کتابخانه‌های حوزه علمیه قم وظیفه پشتیبانی پژوهش، تبلیغ، ترویج، تهذیب و گسترش اخلاق را در مجموعه کتابخانه‌های حوزوی به عهده دارد؛ بنابراین نگاه اداره امور کتابخانه‌های حوزه علمیه قم به سایر مراکز کتابخانه‌ای حوزوی نگاهی حمایتی است و از آنجا که مهم‌ترین شاخصه هر یک از این بسترها، پشتیبانی پژوهش است، با توجه به توسعه و تقویت حوزه‌های معرفتی، وظیفه خود می‌دانیم بیشترین پشتیبانی را نسبت به تولید علم انجام دهیم.
رسا ـ این نگاه حمایتی شامل چه نوع کتابخانه‌هایی می‌شود؟
هر کتابخانه‌ای که به مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه وابستگی سازمانی دارد؛ البته کتابخانه‌هایی که وابسته سازمانسی نیستند، اما با حوزه‌های علمیه سنخیت دارند از حمایت‌های این اداره‌کل برخوردار خواهند شد.
رسا ـ آیا فعالیت‌های اداره امور کتابخانه‌ها در این راستا منحصر به پژوهش است؟
فعالیت‌های اداره امور کتابخانه‌ها منحصر به پژوهش نیست؛ بلکه در شورای تأمین کتاب از نماینده معاونت تهذیب و معاونت آموزش هم یاری گرفته ایم. هرچند ممکن است وظیفه اصلی کتابخانه یک مرکز تخصصی فقه و اصول، ارائه خدمات به اعضا و مشترکین باشد، اما وظیفه دیگری نیز دارد که آن ارتباط با مراکز هم عرض نسبت به روزآمد کردن منابع خود است.
کتابخانه‌ها افزون بر سیاست‌های کلی و چشم‌انداز مرکز، چشم‌انداز خاصی دارند که فراتر از اهداف مرکز تخصصی است. برای نمونه مرکز تخصصی کلام اهدافی را برای خود تبیین و کتابخانه‌ای را هم تأسیس کرده است؛ اما این کتابخانه افزون بر این، برای رسیدن به اهداف بالاتری هم برنامه‌ریزی کرده است.
رسا ـ برای مدیریت و نگهداری منابع کتابخانه‌ای حوزه‌های علمیه چه برنامه‌ای دارید؟
از آنجا که منابع کتابخانه‌ای وسیله تبلیغ، ترویج و توسعه اندیشه است، برای نگهداری منابع کتابخانه‌ای، افزون بر تجهیز کتابخانه‌ها به نرم‌افزارهای اطلاعاتی علوم اسلامی، عمده‌ترین کاری که با توجه به بودجه‌های استانی تصویب شده، ابلاغ و اجرای آیین‌نامه نگهداری منابع کتابخانه‌ای حوزه‌های علمیه است که منابع کتابخانه‌ای چاپی، سنگی و خطی را در برمی‌گیرد و براساس آن، نگاه اداره امور کتابخانه‌ها به هر یک از منابع کتابخانه‌ای، پاسخ‌گویی به نیاز مخاطبان است.
استانداردیابی کتابخانه‌های حوزه‌های علمیه از دیگر طرح‌هایی است که برای حفظ و نگهداری منابع کتابخانه‌ای ارائه شده است که براساس آن بایسته‌های منابعی که در کتابخانه‌های حوزوی قرار دارد بررسی شده و کتابهای موردنیاز سطح یک، دو و خارج ارائه می‌شود.
همچنین تهیه فضای مناسب و تجهیزات لازم برای کتابخانه‌ها، استفاده از نرم‌افزارهای مدیریتی و تجهیز نرم‌افزارها به اطلاعات محتوایی در تعامل با اداره فناوری، یکپارچه‌سازی کتابخانه‌های حوزه‌های علمیه، از جمله برنامه‌های اصلی اداره امور کتابخانه‌ها در آینده‌ای نزدیک است. پیش‌نویس طرحی هم برای اداره کتابخانه‌ها تدوین شده است که پس از بازنگری، مراحل تصویب خود را می‌گذراند.
رسا ـ برای رسیدن به اهداف کتابخانه‌ها، در ابتدا نیازمند جمع‌آوری اطلاعات جامع کتابخانه‌های مدارس علمیه هستیم؛ آیا در این زمینه اقدامی شده است؟
جمع‌آوری اطلاعات جامع کتابخانه‌های مدارس علمیه و کتابخانه‌های حوزوی فرا آموزشگاهی از سراسر کشور تا پایان سال به سرانجام می‌رسد که در این راستا از معاونان پژوهشی مراکز استان‌ها خواسته‌ایم نسبت به ثبت این اطلاعات اهتمام کنند؛ چراکه اطلاعات دقیق از وضعیت کتابخانه‌های کشور در برنامه‌ریزی، طراحی و رسیدن به اهداف ترسیم شده، حائز اهمیت است. کتابخانه‌ها می‌توانند نیازهای انسانی خود را به این مرکز ارائه دهند.
رسا ـ در صورت امکان تعریفی از کتابخانه‌های مدارس حوزه‌های علمیه ارائه دهید؟
این نوع کتابخانه‌ها در مدارس علمی و دیگر مراکز آموزش عالی حوزوی، به وجود می‌آیند تا اساتید را در کار آموزش و پژوهش یاری بخشند و یا وسایلی فراهم آورند که دانش‌پژوهان بتوانند از کتاب‌ها و دیگر منابع اطلاعاتی در کسب مهارت خواندن به نحو ثمربخشی استفاده کنند.
رسا ـ آیا تاکنون کتابخانه جامعی از سوی حوزه‌های علمیه تأسیس شده است؟
آیین‌نامه اجرایی تأسیس کتابخانه جامع علوم حوزوی به آن سبب که مسؤولیت حوزه‌های علمیه در نشر فرهنگ کتابخوانی، تحقیق و توسعه عدالت اجتماعی و توزیع عادلانه در ارائه خدمات اطلاعاتی دینی و منابع کتابخانه‌ای حوزوی اعم از دیداری و شنیداری در راستای ارتقابخشی و پشتیبانی از تولید علم، پژوهش، آموزش، تبلیغ و تهذیب به جویندگان معارف دینی حائز اهمیت ویژه می‌باشد، تدوین شده است.
تدوین آیین‌نامه اجرایی تأسیس و تجهیز کتابخانه‌های تخصصی حوزه‌های علمیه نیز در این راستا انجام شده که بی‌تردید نقش و آثار مهم کتابخانه‌ها در پیشرفت و تولید علم بر کسی پوشیده نیست؛ چراکه فراهم کردن منابع و دانش مدون در کتابخانه‌ها، عامل حیاتی برای تبادل فکر است.
رسا ـ تفاوت کتابخانه‌های تخصصی از سایر کتابخانه‌ها چیست؟
آنچه کتابخانه‌های تخصصی را از سایر کتابخانه‌ها متمایز می‌کند، تمرکز شدید آن بر یک رشته خاص و تأکید آن بر دانش امروزی است و با جمع‌آوری منابع اختصاصی مورد لزوم و حتی پیش‌بینی‌های نیازهای علمی و تخصصی پژوهشگران با استفاده از ابزار و تکنولوژی جدید، در راه بهبود سطح اطلاعات و ارتقای علمی پژوهشگران، آخرین نظریه‌های علمی را در دسترس محققان و دانش‌پژوهان قرار می‌دهد.
رسا ـ برای سازماندهی و انسجام‌بخشی بیشتر کتابخانه‌های حوزوی چه اقدامی از سوی اداره امور کتابخانه‌های حوزه‌های علمیه انجام شده است؟
برای رسیدن به این هدف پیش‌نویس آیین‌نامه‌های اجرایی امور کتابخانه‌های مدارس جامع علوم حوزوی از سوی اداره امور کتابخانه‌های حوزه علمیه قم تدوین شده که آیین‌نامه اجرایی تأمین و نگهداری منابع کتابخانه‌های حوزه‌های علمیه، تشکیل شورای تأمین منابع کتابخانه‌ای مراکز استان‌ها، تأسیس و تجهیز کتابخانه‌های مدارس حوزه‌های علمیه، تأسیس کتابخانه جامع علوم حوزوی، تأسیس و تجهیز کتابخانه‌های تخصصی حوزه‌های علمیه در این راستا تدوین و برای بررسی و تأیید به معاونت پژوهش ارسال شده است.
تأمین هر نوع مجموعه سازمان یافته‌ای از منابع اطلاعاتی، اعم از کتب چاپی، سنگی و خطی یا هر نوع مواد نوشتاری یا دیداری و شنیداری با هدف ایجاد تمهیدات و تسهیلات برای استفاده از این موارد در راستای رفع نیازهای اطلاعاتی، پژوهشی، آموزشی، تبلیغی و تربیتی از جمله اهداف تدوین آیین‌نامه اجرایی تأمین و نگهدری منابع کتابخانه‌های حوزه‌های علمیه است. عمده‌ترین اهداف کتابخانه‌ها به اذعان صاحب‌نظران؛ اطلاع‌رسانی و تسهیل در دسترسی به منابع مطالعاتی مورد نیاز است که این مهم با توجه به کثرت مطالبات و حجم عظیم اطلاعات، با بهره‌گیری از فن‌آوری روز و شبکه‌های ارتباطی نوین تحقق می‌یابد.
طرح تشکیل شورای تأمین منابع کتابخانه‌ای مراکز استان‌ها با هدف سامان‌دهی، انسجام‌بخشی و استانداردسازی فرایند تصمیم‌گیری درباره تجهیز کتابخانه‌ها و تأمین منابع مورد نیاز شورای تأمین در مراکز استان‌ها از دیگر آیین‌نامه‌های تدوین شده است و با توجه به این‌که کتابخانه از دیرباز به عنوان کانون گردآوری منابع مکتوب فرهنگی، علمی، مذهبی و اشاعه اطلاعات سازمان یافته در میان تمدن‌های مختلف مطرح بوده است، تدوین آیین‌نامه اجرایی تأسیس و تجهیز کتابخانه‌های مدارس حوزه‌های علمیه در دست اقدام است.
رسا ـ با توجه به اهمیت نسخ خطی در امر پژوهش، آیا برای حفظ آن اقدامی شده است؟
نسخ خطی که سند علمی، پژوهشی، فرهنگی و تاریخی به حساب می‌آید، افزون بر این‌که تحقیقات علمی به شمار می‌رود، مدرک و سند نسبت به بسیاری از ادعاها و نگهداری آن نیز منحصر به فرد است؛ بنابراین از مدیران و معاونان مدارس خواسته‌ایم تا نسبت به نسخ خطی موجود در مدارس اهتمام ویژه‌ای داشته و در حفظ و نگهداری آن بکوشند.
اسکن نسخ خطی در مدارس برای حفظ بیشتر از سال 90 آغاز می‌شود و مدارسی هم که از نگهداری نسخ خطی ناتوان هستند، این اسناد طبق قرارداد امانتی به مدارس دیگر سپرده می‌شود تا از هرگونه آسیب مصون بماند.
رسا ـ مهم‌ترین مشکلات و موانع پژوهشی حال حاضر حوزه‌های علمیه را چه می‌دانید؟
خلأ نیروی انسانی کارآمد، حمایت از این نیروها، آموزش و ارتقای علمی نیروها و فقدان نفرات سازمانی در کتابخانه‌های مدارس.
رسا ـ چنانچه یک محقق برای ادامه تحقیقات خود نیازمند استفاده از منابع کتابخانه‌های خارج از کشور یا اعزام به کشوری خاص باشد، آیا تدابیری در مرکز مدیریت حوزه علمیه قم اندیشیده شده است؟
بخش ارتباطات حوزه بهتر می‌تواند پاسخ‌گوی این سؤال باشد، اما امور کتابخانه‌های حوزه نیز برای تسهیل در بحث ممیزی کتابهای خارجی تلاش‌هایی را صورت داده است که با توجه به حمایت معاونت پژوهش از کتابهای مورد نیاز امر پژوهش، متقاضیانی که نسبت به ورود برخی کتاب‌ها با مشکلاتی مواجه شده‌اند، می‌توانند از معاونت پژوهش مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه راهنمایی و کمک بگیرند.
920/ 403/ح