۲۲ اسفند ۱۳۸۹ - ۱۵:۵۹
کد خبر: ۱۰۰۴۴۳

مانیفست تبلیغ نوروزی

خبرگزاری رسا ـ آیا با توجه به تعطیلی دروس و مراکز پژوهشی و فرهنگی و نیز مراجعت بسیاری از طلاب و علمای قم به شهر‌ها و روستاهای خود، اقداماتی مناسب و هدفمند در راستای تبلیغ و گسترش فرهنگ مبین اسلام صورت می‌گیرد؟ آیا با در نظر داشتن ظریفت بالای این ایام و آمار بالای مسافرت‌های نوروزی در کشور، پرداختن به امور فرهنگی و تبلیغی از سوی مراکز متولی این امر در حوزه علمیه قم و وابسته به آن امکان پذیر است؟
نوروز + تنگ ماهي + تبليغ

هادی الیاسی
محمد هاشم نعمت اللهی


نوروز در ایران

حضرت امیر مؤمنان علی علیه السلام در فرمایش گهرباری، غنیمت شمردن فرصت ها را مورد تأکید قرار داده و فرموده است:« انْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَیْرِ فَإِنَّهَا تَمُرُّ مَرَّ السَّحَاب‏؛[1] فرصت‌های خیر را غنیمت شمارید، زیرا آنان همانند گذشتن ابر می گذرند».
در همه کشورها، روزهایی از سال به مناسبت های مختلف فرهنگی، ملی، دینی و اجتماعی، تعطیل است و ایران از جمله کشورهایی است که بیشترین تعطیلات رسمی را دارد.

تعطیلات عید نوروز طولانی‌ترین تعطیلات در کشور ما است که در عمل گاه به بیست روز می‌انجامد. در طول این مدت، دید و‌ بازدید از اقوام و خویشان در محل تولد و سکونت، سفرهای سیاحتی و زیارتی و مانند آنها انجام می‌پذیرد.

همه ساله نهادها و سازمان های دولتی و غیر دولتی در ایام نوروز برای خدمت رسانی هر چه بهتر و بیشتر به مردم و مسافران نوروزی و بهره‌برداری از این تعطیلات در راستای اهداف خود بسیج می‌شوند.

آن چه که در این نوشتار مورد واکاوی قرار خواهد گرفت؛ بررسی راهکارهای موجود برای استفاده از تعطیلات نورزی و تبلیغ دینی است. آیا با توجه به تعطیلی دروس و مراکز پژوهشی و فرهنگی و نیز مراجعت بسیاری از طلاب و علمای قم به شهر‌ها و روستاهای خود، اقداماتی مناسب و هدفمند در راستای تبلیغ و گسترش فرهنگ مبین اسلام صورت می‌گیرد؟ آیا با در نظر داشتن ظریفت بالای این ایام و آمار بالای مسافرت‌های نوروزی در کشور، پرداختن به امور فرهنگی و تبلیغی از سوی مراکز متولی این امر در حوزه علمیه قم و وابسته به آن امکان پذیر است؟

آن چه در پیش‌رو است رهیافتی است به ظرفیت‌های موجود در ایام نوروز که در هر قسمت چند پیشنهاد فرهنگی و تبلیغی ارائه می‌شود. بدیهی است هر مبلغ بایست نسبت به محیط پیرامون، جایگاه علمی و خانوادگی خود و اقتضای حال اطرافیان، یک یا چند نمونه از آنها را انتخاب و نسبت به عملیاتی کردن تبلیغ مورد نظر گام بر ‌دارد.

در این نوشتار تلاش شده تا به شرایط، ظرفیت‌ها و ابعاد مختلف تبلیغ در ایام نوروز پرداخته شود.

تعطیلات و تبلیغ

به یقین تعطیلات رسمی کشور به معنای تعطیلی فعالیت‌های حوزه‌ها تلقی نمی‌شود. چنانچه در بسیاری از تعطیلات درسی حوزه مانند ماه مبارک رمضان و ایام عزاداری سالار شهیدان و اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام در محرم و صفر، آغاز فصل کاری و تبلیغ حوزویان است. مبلغان طلبه در این ایام با عزیمت به مناطق مختلف به امر خطیر تبلیغ و ترویج احکام و شعائر اسلامی می‌پردازند.

در واقع اولین اصل در تبلیغ استفاده از هر فرصت برای احیای کلمه اسلام است. چنانکه مبنای همراهی روحانی کاروان در سفرهای زیارتی به سرزمین وحی، عتبات عالیات و بازدید از مناطق جنگی ایران نیز بر همین اساس است. مبلغ مترصد آن است که از هر فضا و زمینه ای برای امر تبلیغ بهره گیرد.

بنابراین ایام تبلیغی، ایام کاری مبلغان است و مبلغ برای نشر آموخته‌های علمی و معنوی خود به دیگران از ایام تبلیغی بهره می جوید. امام علی علیه السلام فرموده است: «زکاة العلم، نشره، و بذله لمستحقّه، و إجهاد النّفس فی العمل به‏؛[2] زکات علم، یاد دادن آن به شایستگان، و وادار کردن خود به عمل به آن است».

خاستگاه تبلیغ خویشان

اهمیت تبلیغ در این ایام به ویژه در میان اقوام و نزدیکان بیشتر احساس می‌شود، چراکه در بحث انفاق مالی بنابر سفارش اسلام و قرآن کریم، والدین و نزدیکان در اولویت نسبت به دیگران قرار دارند؛ «یَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلْوالِدَیْنِ وَ الأَقْرَبینَ وَ الْیَتامى‏ وَ الْمَساکینِ وَ ابْنِ السَّبیل‏ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلیمٌ؛[3] از تو سؤال مى‏کنند چه چیز انفاق کنند؟ بگو: هر خیر و نیکى (و سرمایه سودمند مادى و معنوى) که انفاق مى‏کنید، باید براى پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و مستمندان و درماندگان در راه باشد. و هر کار خیرى که انجام دهید، خداوند از آن آگاه است». مسلم است که در انفاق امور معنوی نیز باید در مرتبه اول والدین و بعد خویشان و نزدیکان لحاظ شوند. حال آنکه به تبلیغ در میان بستگان کمتر مورد عنایت قرار می‌گیرد.
 
اخلاص اولین شرط تبلیغ

نخستین گام در تبلیغ، خالص کردن نیت و عمل برای خداست. اگر عمل نشأت گرفته از ایمانی صادقانه باشد، در نتیجه به دور از هرگونه تزویر و دورویی خواهد بود. همچنین با در نظر گرفتن اینکه تبلیغ یک تکلیف در راه کسب رضای خداوند است، تحمل سختی‌ها و زخم زبان‌ها آسان و قدم‌ها در میدان عمل استوار می‌گردد. خدای متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «إِنَّ الَّذینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُون‏؛[4] کسانى که گفتند: پروردگار ما اللَّه است، سپس استقامت کردند، نه ترسى براى آنان است و نه اندوهگین مى‏شوند».

کلید موفقیت در تبلیغ عملی

بنابراین مبلغ می‌کوشد آموخته‌های خود را به دیگران انتقال دهد و در همین راه برای تهذیب نفس خود قدم بردارد. چرا که بهترین و اثرگذارترین نوع تبلیغ و ارشاد به سفارش آیات قرآن، روایات و سخن اندیشمندان، تبلیغ عملی و رفتاری است. خداوند متعال در قرآن کریم فرموده است: «أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ »‏؛[5] آیا مردم را به نیکى فرمان مى‏دهید و خود را فراموش مى‏کنید، با اینکه شما کتاب [خدا] را مى‏خوانید؟ آیا [هیچ‏] نمى‏اندیشید؟

رسول خدا صلی الله علیه وآله در مورد تبلیغ عملی به اباذر سفارش فرموده:«یا أباذرّ! مثل الّذی یدعو بغیر عمل، کمثل الّذی یرمی بغیر وتر؛[6] اى اباذر! مثل کسى که بى‏عمل دعوت کند، همچون مثل کسى است که با کمان بى‏زه تیراندازى کند». همچنین امام صادق علیه السلام در همین زمینه فرموده است: «کونوا دعاة للنّاس بغیر ألسنتکم، لیروا منکم الورع‏ و الاجتهاد، و الصّلاة و الخیر، فإنّ ذلک داعیة؛[7] مردمان را تبلیغ کنید، اما نه با گفتار بلکه با کردار، تا ببینند که شما خود اهل پرهیزپیشگى و کوشش و نماز و عبادت و کار نیکید. تبلیغ واقعى این است».

صله رحم هدفمند

خویشاوندان همانند شاخ و برگ‌های یک درختند که ارتباطشان طبیعی و قطع ارتباط به منزله جدایی از درخت و خشک شدن است. قطع رابطه میان اقوام و بستگان یک بیماری و آفت است که دلها را از هم دور و محبت‌ها را از بین می‌برد. امیر مؤمنان (علیه السلام) فرموده است: «صِلَةُ الرَّحِمِ تُوجِبُ الْمَحَبَّةَ وَ تَکْبِتُ الْعَدُو؛[8] پیوند با خویشاوندان (صله رحم) محبت می‌آورد». محبت نیز بهترین بستر برای پاشیدن بذر تربیت و تزکیه نفس است. چنانکه پیامبر خدا صلی الله علیه وآله نیز دعوت خود را به اسلام از خویشاوندان و بستگان خود شروع کرد و با فراخواندن آنان برای صرف غذا در کنار هم، دعوت خود را آشکار نمود. [9] در احادیث بسیاری از صله رحم به عنوان محبوب کننده انسان میان خانواده و بستگان یاد شده است: « صِلَةُ الرَّحِمِ... مَحْبَبَةٌ فِی الأَهْل‏».[10]

سفارش دین مبین اسلام بر برقراری رابطه با خویشاوندان، اهمیت این موضوع را مشخص می‌سازد. تأکید بر تجدید رابطه حتی با آنانکه از شما بریده‌اند؛ «صِل مَن قَطَعک».[11] زدودن غبار کینه از دلها و تجدید رابطه به ویژه در ایام تجدید سال و نفس کشیدن مجدد طبیعت و دعوت به پیش گام شدن برای رفع کدورت‌ها بسیار نیکوست.

حضوری مؤثر در جمع‌های خانوادگی

استفاده از ابزار محبت و صمیمیت در ایام نوروز میان اقوام و آشنایان، گام دیگری است که مبلغ هوشمند از آن استفاده می‌کند. این مستلزم آن است که مُبلغ مقصدی خیرخواهانه و نیتی برخاسته از اخلاص کامل داشته باشد.

چه بسا در گذشته‌های نه چندان دور که خطابه و منبر تنها راه اطلاع رسانی دینی و تبلیغ به شمار می‌آمده و در سال هایی به دلیل حساسیت‌های حکومتی و سیاسی از برپایی مجالس وعظ و خطابه جلوگیری می‌شده است، اساسی‌ترین نوع تبلیغ، تنها حضور روحانی در میان مردم و به اصطلاح نشست و برخاست با آنها بوده است.

ملازم بودن با بستگان در مسافرت‌ها و مهمانی‌ها از دیگر اقداماتی است که به مبلغ در این ایام کمک خواهد کرد. عدم گوشه‌گیری و در انزوا قرار گرفتن و در مقابل شرکت در بحث‌های فامیلی از نکات قابل توجه است. اما به شرط داشتن معلومات کافی و پرهیز از پرگویی. تهیه یک دفتر فامیلی شامل مشخصات خویشاوندان برای پی‌گیری احوال و ارتباط با آنان نیز مناسب به نظر می‌رسد.

بهترین تبلیغ؛ تبلیغ چهره به چهره

در تبلیغات دینی، قالب‌های متعددی وجود دارد. منبر و خطابه، رسانه، نوشتار، وب‌نوشتها، تهیه بروشور و سی‌دی‌ و تبلیغ چهره به چهره. این نوع تبلیغ ریشه‌ای عمیق در باورها و اعتقادات دینی دارد. پیامبر خدا صلی الله علیه وآله از تبلیغ چهره به چهره برای دعوت به یگانگی خدا و حرکت در صراط مستقیم استفاده می‌کرد. امیر مؤمنان علی علیه السلام در معرفی جلوه‌ای از شخصیت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و راه های تبلیغ ایشان فرموده است: «طَبِیبٌ دَوَّارٌ بِطِبِّهِ قَدْ أَحْکَمَ مَرَاهِمَهُ وَ أَحْمَى مَوَاسِمَهُ یَضَعُ ذَلِکَ حَیْثُ الْحَاجَةُ إِلَیْهِ مِنْ قُلُوبٍ عُمْیٍ وَ آذَانٍ صُمٍّ وَ أَلْسِنَةٍ بُکْمٍ وَ یَتَتَبَّعُ بِدَوَائِهِ مَوَاضِعَ الْغَفْلَةِ وَ مَوَاطِنَ الْحَیْرَة؛[12] طبیبی (روحانى) است که با دانش خود (براى درمان بیماران روحى) دوره گردى مى‏کند؛ مرهم هاى خود را به خوبى درهم آمیخته، و اسباب طبابت را فراهم ساخته و هر جا که مورد نیاز باشد به کار می بندد: در دل هاى کور، و گوش هاى کر، و زبان هاى گنگ؛ در جستجوى غفلت است و هر کس غافل و هر جا حیرت است و هر کس حیران، بر مى‏خیزد».

ارتباط‌گیری با سنین مختلف و رفع نیازها و پاسخ به شبهات ذهنی آنها با استفاده از عنصر عاطفه از دستاوردهای این نوع تبلیغ است. جذب در کودکان و نوجوانان، رفع دغدغه‌های ذهنی و شبهات دینی و اجتماعی در جوانان و روشنگری اجتماعی و فرهنگی در سنین بالاتر از جمله ثمره‌هایی است که در تبلیغ چهره به چهره وجود دارد. همچنین به همراه بردن بسته‌های فرهنگی مانند کتاب، سی‌دی، فیلم‌های جذاب و تأثیر گذار مذهبی در ایام تعطیلات برای بستگان و نزدیکان در این نوع تبلیغ ایده مناسبی به نظر می‌رسد.

بررسی ظرفیت‌های تبلیغی در نوروز

نکته دیگر که در بحث تبلیغ در ایام نوروز اهمیت دارد بهره‌گیری از ظرفیت‌های موجود است.

1. مساجد
مساجد کانون مذهبی و نقطه عطف فعالیت‌های دینی، فرهنگی و اجتماعی از ظرفیت بسیار بالایی برای امور تبلیغی برخوردارند. مبلغ می‌تواند با حضور خود در مساجد و نیز دعوت از دوستان، آشنایان و خویشان به هنگام نماز و شرکت دسته جمعی در مسجد، آن را در ایام تعطیل رونق ببخشد.
در صورت مسافرت امام جماعت راتب، مبلغان می‌توانند با حضور و برگزاری نماز جماعت در مساجد از این ظرفیت به شایستگی استفاده کنند.
برگزاری مراسم سال نو در مساجد، برگزاری مسابقات فرهنگی،‌ ارائه محتواهای مناسب دینی با توجه به نو شدن ایام و تغییر و دگرگونی در فصل‌ها به صورت کوتاه و فشرده، برگزاری اردوهای تفریحی و فرهنگی ویژه جوانان و اهالی مسجد از جمله ظرفیت‌های این بخش به شمار می‌رود.
گفتنی است، اگر مسجدی از محوریت و مرکزیت فرهنگی و اجتماعی برخوردار بوده و پذیرای مسافران نوروزی باشد، وظایف نیز دوچندان خواهد شد و مبلغان می‌توانند با همکاری پایگاه‌های بسیج و هیأت امنای مساجد، با هدف گسترش محتوای دینی اقدام به برگزاری نمایشگاه کتاب و مانند آن کنند.

2. اماکن متبرکه
امام زادگان و بقاع متبرکه نیز از دیگر ظرفیت‌های تبلیغی در ایام نوروز به شمار می روند. این اماکن از احترام و جایگاه ویژه‌ای در نزد مردم برخورداند و مردم در ایام و مناسبت‌های مختلف به ویژه ایام تعطیل به زیارت و بازدید از این امکان متبرکه می پردازند.
مقام معظم رهبری ضمن تأکید بر اهتمام هر چه بیشتر نسبت به بهره‌گیری از فضای نورانی اماکن متبرکه در بخشی از بیانات خود فرموده اند: «بقاع متبرکه باید به قطب‌های فرهنگی کشور تبدیل شود». از این‌رو مبلغان گرامی می‌توانند با حضور در این اماکن، برگزاری نماز جماعت، نمایشگاه‌های فرهنگی،‌ حلقه‌های معرفتی، مسابقه و جلسات پرسش و پاسخ از ظرفیت این اماکن برای گسترش فرهنگ و مبانی دینی به نحو شایسته استفاده کنند.

پرهیز دادن مردم از خرافات،‌ بیان مبانی ارزشمند دینی به ویژه فرهنگ وقف به عنوان صدقه جاریه نیز به مطالب اعتقادی سازنده ای است که می‌تواند در راستای آگاهی بخشی به مردم و مسافران و زائران اماکن متبرکه نسبت به وظایف دینی مورد استفاده قرار گیرد.

3. بوستان‌ها و اماکن تفریحی
بوستان‌ها و اماکن تفریحی نیز در ایام نوروز از دیگر ظرفیت‌های موجود به شمار می‌رود. پارک‌ها و اماکن تفریحی همچون سرچشمه‌ها، دشت‌ها، دامنه کوه ها، از جمله مکان‌هایی است که در ایام تعطیل به ویژه تعطیلات نوروزی مورد توجه مردم قرار می‌گیرد.
از نمونه اقدامات فرهنگی که در این دست از فضاهای تفریحی مطلوب به نظر می‌رسد؛ برگزاری نماز جماعت در پارک‌ها،‌ برگزاری ایستگاه‌های پرسش و پاسخ، نمایشگاه عرضه محصولات فرهنگی و کتاب است. این تنها بخشی از برنامه‌هایی است که مبلغان می توانند با حضور خوش در این اماکن و استفاده از ظرفیت‌های آن،‌ اجرا کنند.

خداوند متعال، نعمت‌های بی‌کران خود را برای بندگان مؤمن خود در نظر گرفته است، حضور مؤمنان در این اماکن نگریستن به آثار صنع الهی و تفکر در عظمت و قدرت خدا و به نوعی عبادت محسوب می‌شود. چه بسا عدم حضور مؤمنان در اماکن مذکور زمینه را برای حضور افراد بی‌ایمان فراهم کرده و بدین ترتیب عده‌ای از نعمت‌های طبیعی خداوند نیز برای ترویج گناه و معصیت بهره می‌برند.

همچنین مبلغان می‌توانند با برگزاری اردوهای دانش‌آموزی، محله‌ای و خانوادگی در این مکان‌ها، زمینه انجام فعالیت‌های فرهنگی و تبلیغی را فراهم کنند. این حرکت به احیای هر چه بیشتر سنت حسنه امر به معروف و نهی از منکر کمک شایانی می‌کند.

4. بازدید از علما و مفاخر فرهنگی
یکی دیگر از ظرفیت‌های بالقوه در شهرها، حضور علما و فرهیختگانی است که عمر خود را صرف تعلیم و تربیت و هدایت و ارشاد مردم کرده و اندوخته‌ای گراسنگ را فراهم کرده‌اند. سنت نیکوی دید و بازدید از این عالمان و مفاخر علمی و معنوی در بسیاری از شهر ها رواج دارد. مبلغان می‌توانند پس از حضور در شهر و دیار خود یا در مسافرت و رسیدن به موطن یک عالم یا فرهیخته گرامی درصدد تشویق خانواده و اقوام خویش به بازدید از بیت و شخص ایشان برآیند. در بازدید از آنان به همراه خانواده، ‌خویشان و دوستان، علاوه بر تجلیل از مقام ارزشمندشان به تبیین آموزه‌هایی همچون احترام به علما و بزرگان بپردازخته و سال جدید را با سفارشی حکیمانه و پندی درس آموز آغاز کنند.
در مقابل این امکان برای علما و بزرگان نیز فراهم می‌شود تا ایشان در این دید و بازدید‌ها به تبلیغ دین،‌ تبیین آموزه‌های آن،‌ بیان تجربیات و نکات راهگشای زندگی بپردازند و عیدی زکات علم خود را به بازدید کنندگان اهدا نمایند.

5. زیارت گلزار شهدا و قبور
گلزار شهدا و قبور نورانی شهدای گمنام،‌ همچنین مناطق عملیاتی دفاع مقدس که هنوز عطر و بوی شهید و شهادت را به یادگار دارد،‌ از احترام و جایگاه ویژه ای نزد مردم آگاه و انقلابی برخوردار است.
از جمله آثار مهم زیارت اهل قبور یادآوری قیامت و برانگیخته‌شدن یاد معاد در دل هاست. خدا در قرآن کریم فرموده است: « إِنَّ السَّاعَةَ لَآتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُون‏؛[13] به طور قطع روز قیامت آمدنى است و هیچ شکّى در آن نیست، ولى بیشتر مردم باور نمى‏کنند اباذر، از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل کرده است: « قبرها را زیارت کنید تا بدان وسیله به یاد آخرت بیفتید، و در غسل دادن اموات شرکت کنید که سر و کار با چنین اعمال باعث ثواب و پند، مؤثر است، و بر جنازه‏ها نماز بگزارید که شاید باعث اندوه شما شود، و اندوهناک در سایه خداست».[14]

در پنج شنبه آخر سال یا هنگام سال تحویل، خانواده های شهدا، ‌ایثارگران و بسیحیان به همراه دیگر اقشار مردم، لحظات تحویل سال را با نور و عطر روحانی و معنوی شهدا روشن و عطر آگین می‌کنند.

6. زیارت سرزمین شهادت
همچنین همه ساله با پایان فصل زمستان کاروان‌های مختلف دانش‌آموزی، ‌دانشجویی و مانند در قالب کاروان‌های راهیان نور راهی سرزمین‌های عشق و رشادت می‌شوند. بسیاری از مردم نیز در این ایام به شخصی و گروهی عازم مناطق عملیاتی دفاع مقدس شده و از نزدیک با دلاورمردی‌ها، ایثارگری‌ها و رشادت رزمندگان، جانبازان و شهدا آشنا می شوند.

حضور در این اماکن فرصت مغتنمی برای طلاب و روحانیان است تا با استفاده از ظرفیت فرهنگی جهاد، ایثار و شهادت و جان‌های عطرآگین شده به تربت شهدا به تببین مبانی دینی و گسترش فرهنگ اسلامی بپردازند.

توجه به نقش نهادهای تبلیغی

با توجه به موارد تبیین شده، اهداف، شرایط و ظرفیت‌های تبلیغ در ایام نوروز نباید از نقش مهم و اساسی نهادها و سازمان‌های تبلیغی غافل ماند. این نهادها می‌توانند با تهیه و تبیین راهکارهای مناسب برای استفاده از تعطیلات نوروز و تشکیل ستادهای منسجم در این راستا گام‌های نقش محوریت تبلیغ در این ایام را بر عهده بگیرند. اقداماتی همچون تهیه نوع خاص تبلیغ در این ایام، شیوه‌ها، حمایت از ایده‌های نوین تبلیغی، تهیه بسته‌های فرهنگی برای پشتیبانی مبلغان و سازماندهی و بسیج مبلغان نوروزی و همکاری با سازمان ها و نهادهای دولتی و غیر دولتی از مواردی است که در امر تبلیغ نوروز ضروری می‌نماید.
 
 
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. غرر الحکم، ص 473.
2. غرر الحکم: ص 188.
3. بقره: 215.
4. احقاف: 13.
5. بقره 44.
6. مکارم الاخلاق، ص 548.
7. وسائل الشیعه، ج 11، ص 194.
8. غرر الحکم، ص 406.
9. ر.ک: شعراء: 214.
10. کافی، ج 2، ص 151؛ بحار الانوار، ج 71، ص 117.
11. غرر الحکم، ص 109.
12. کنز الفوائد، ج 2، ص 31.
13. غافر: 59.
14. آداب و اخلاق در اسلام، ترجمه مجموعة ورام، ص 524.

 701/ح
ارسال نظرات