نوآوری های علمی شیخ انصاری در دسته بندی مطالب و تولید فروع بی نظیر است

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، شیخ انصاری با نام کامل شیخ مرتضی بن محمّد امین انصاری دزفولی از علمای شیعه در قرن 13 قمری است.

شیخ انصاری، پنجاه و دو ساله بود که به دلیل شهرت در ورع و تقوی و شهادت اساتید او مثل شیخ علی کاشف الغطاء و ملا احمد نراقی مبنی بر اعلمیت او، به مرجعیت عام شیعه نائل شد.

در روزگار او بحث های فقهی به اوج گستردگی و نهایت دقت رسید و فقه از حیث استدلال به صورت چشمگیری ارتقاء یافت.

او پیشگام دوره هشتم در ادوار فقه و طلایه دار دوره پنجم از ادوار کیفیت بیان فقه و پرچمدار دوره هفتم در ادوار اجتهاد و بنیانگذار بعضی مبانی فقه به شمار می رود.

بیان شیوا و مستدل شیخ و توان فقهی و اصولی او به گونه ای بود که توانست حدود دویست مجتهد مسلم را تربیت کند و به حوزه های علمیه شیعه تحویل دهد که از جمله آن ستارگان فروزان می توان به میرزا محمد حسن شیرازی، میرزا حبیب الله رشتی، شیخ محمد آشتیانی، آخوند ملا محمد کاظم خراسانی، شیخ جعفر شوشتری، ملا حسینقلی همدانی، شیخ حسن نجم آبادی تهرانی و میرزا حسین نوری اشاره کرد.

اگرچه شیخ انصاری،بیست و هفت سال سال در نجف، بالاترین کرسی تدریس فقه و اصول و نیز تربیت طلاب را در اختیار داشت و پانزده سال، بار سنگین زعامت و مرجعیت شیعه را هم بر دوش کشید، اما از تصنیف و تألیف غافل نشد و آثار ارزشمندی از جمله کتاب مکاسب و رسائل را که سال ها در حوزه های علمیه محور درس و بحث و تحقیق بوده است، پدید آورد.

حجت الاسلام و المسلمین محمد علی انصاری شوشتری، استاد حوزه علمیه قم، در مرکز مجمع الفکر الاسلامی مسئول گروه تحقیقاتی تدوین آثار شیخ انصاری بوده است که تا کنون بیست و هشت جلد کتاب از آثار شیخ انصاری را در قالبی نو، تدوین و به طبع رسانده است.

وی تا به حال کتاب هایی همچون تاریخ حصر الاجتهاد مرحوم آقا بزرگ تهرانی، بدایه الهدایه شیخ حر عاملی، وسائل محدث عاملی را تحققیق و منتشر کرده است.

موسوعه الفقهیه المیسره، اهل البیت امامتهم و حیاتهم، الدراسه حول الاسراف از دیگر کتاب هایی است که وی به رشته تحریر درآورده است.

به مناسبت سالروز رحلت شیخ مرتضی انصاری، گفتگویی را با این استاد حوزه علمیه قم ترتیب داده ایم که به محضر مخاطبان خبرگزاری رسا، تقدیم می شود.

رسا - لطفا در ابتداء درباره کار تحقیقاتی که پیرامون تراث شیخ انصاری(ره) انجام داده اید توضیحاتی ارائه فرمایید.

بنده بین سالهای 79 تا 89، مسئول گروه پژوهشی ای مرکب از پانزده نفر از محققین حوزه علمیه قم بودم که بر روی آثار شیخ انصاری(ره) کار می کردیم. نتیجه این فعالیت دسته جمعی، چاپ مجموعه آثار شیخ انصاری به همت مجمع الفکر الاسلامی است که به مناسبت دویستمین سالگرد تولد شیخ انصاری و در حاشیه کنگره شیخ انصاری رونمایی شد.

مجموعه آثار شیخ انصاری امروز در بیست و هشت جلد با طبعی وزین، همراه با پاورقی و فهرست و لغت نامه در دسترسی محققین علوم اسلامی است که بدین شرح است:

جلد 1 تا 5، کتاب طهارت که شرحی بر کتاب شرایع محقق حلی و ارشاد الاذهان علامه حلی است.

جلد 6 الی 8 مجموعه احکام صلاه و جلد 9 مربوط به احکام "الخلل فی الصلاه" است.

جلد 10 کتاب الزکاه و جلد 11 کتاب الخمس است.

جلد 12 به مبحث صوم پرداخته است و ما جلد سیزده را که طبق ترتیب به بحث حج می پردازد، خالی گذاشتیم تا نسخه هایی از نجف به دست ما رسید و این جلد هم منقح شد.

جلد 14 و 15 مکاسب محرمه، 16 و 17 بیع، 18 و 19 خیارات، 20 نکاح و 21 وصایا و مواریث است.

جلد بیست و دوم به موضوع قضاء و شهادات می پردازد که برای اولین بار است که به چاپ رسیده است و حتی نسخه چاپ سنگی آن هم موجود نیست.

جلد 23 رسائل مختلف فقهی شیخ است که بیان گر اندیشه های فقهی شیخ انصاری در سایر ابواب فقهی است.

جلد23،24،25،26، کتاب فرائد الاصول شیخ انصاری است که به مباحث اصولی پرداخته است.

جلد 28 را خالی گذاشته ایم برای برخی تک نوشته های شیخ در علم اصول که هنوز مطلبی در این باره برای ما فرستاده نشده است تا بر روی آن تحقیق کنیم.

جلد 29، حاشیه بر استصحاب کتاب قوانین مرحوم قمی است.

این کتاب ها به شکلی مناسب و همراه با حاشیه، فهرست مطالب و لغت نامه به زیور طبع آراسته شده است.

از نکات قابل توجه در این کتاب، تقطیع هایی است که در ابتدای هر بحث به صورت تیتر وجود دارد که نیازمند فهم کلمات شیخ و اشکال و جواب های فراوان است.

این تیترها که در میان مطالب مفصل شیخ بیان شده است، کتاب را به صورت درسی درآورده است و به تدریس اساتید و فهم طلاب کمک شایانی کرده است.

رسا - همان گونه که بیان داشتید شیخ انصاری(ره) در ابواب گوناگون فقهی و اصولی به بحث پرداخته است اما امروز بخش معاملات فقهی و اصول ایشان جزء مواد درسی سطح حوزه های علمیه علمیه قرار گرفته است؛ دلیل اینکه حوزه های علمیه بیشتر بر این مباحث شیخ معطوف شده اند، چیست؟

باید اذعان کرد که نوآوری های شیخ انصاری بیشتر در این دو مبحث به ظهور رسیده است و آنچه شخصیت علمی شیخ را نشان می دهد نظریات اصولی و فقه معاملات ایشان است.

ما قبل از کتاب رسائل به این ترتیب و تنظیم کتابی در اصول نداشته ایم و اگرچه ریشه ها و اصل مطلب یکی است اما تقسیم بندی ها و تشقیق شقوق شیخ در این مباحث بی نظیر است.

در کتاب رسائل در بحث اصول عملیه، مکلف به عالم و غیرعالم تقسیم و غیر عالم در مواجهه با حکم در یکی از سه حالت یقین، ظن و شک منحصر می شود، از همین رو بحث شیخ از قطع شروع می شود و در مورد چیستی قطع و انواع قطع و حجیت آن بحث می شود.

شیخ بسیار منظم مراحل استنباط را برای یک مجتهد بیان می کند و فرد را در این مسیر جلو می برد که اگر قطع حاصل شد، حجیت آن ذاتی است و اگر ظن بود، حجیتش نیاز به دلیل دارد ومطالبی را در اثبات حجیت ظاهر، خبر واحد ثقه، شهرت، اجماع، قول لغویون ابراز می دارد.

سپس به بیان وظیفه مجتهد در مرحله شک می رسد و با تقسیم شبهات به شبهات تحریمیه و وجوبیه، اقوال مختلف را بیان می کند.

این بیان سلسله وار روش اجتهاد قبل از شیخ انصاری سابقه نداشته است.

در بحث فقه، برتری شیخ بر فقهای گذشته در بحث بیع و سپس خیارات نمودار شده است به این صورت که شیخ انصاری، بیع را بهانه ای قرار داده است و به بیان احکام کلی عقود پرداخته است.

بحثی که با عنوان " نظریه العقود " امروز رایج است تا قبل از شیخ انصاری نبوده است و این از ابتکارات علمی ایشان است.

در مبحث خیارات هم مطالب ارزنده ای بیان داشته اند که البته مجال مناقشه فروان دارد اما چگونگی طرح بحث شیخ فوق العاده است.

رسا - روش شیخ انصاری در پرداختن به بحث چگونه است؟ روش ایشان در طرح مباحث فقهی چه برتری بر روش دیگران دارد؟

در مقدمه جلد نخست کتاب مکاسب، مقارنه ای بین روش شیخ انصاری و صاحب جواهر داشته ام و به بیان برتری های روشی شیخ پرداخته ام.

شیخ به ترتیب عقلی در طرح بحث ها به پیش می رود و بحث را از ابتداء تا انتهاء به صورت مرتب بیان می کند؛ اما مرحوم صاحب جواهر(ره) در ورود و خروج بحث به این دقت نیست و با یک کنایه از مبحثی به مبحث دیگر وارد می شود.

به عبارت دیگر شیخ انصاری از اول تا آخر بحث را به تدریج شروع و به مناسبت به بحث دیگر وارد می شود اما صاجب جواهر با توجه به اینکه کتاب جواهر شرح مزجی شرایع الاسلام است و در برخی مواقع صاحب شرایع مطلبی نگفته است، لذا صاحب جواهر با یک کلمه وارد بحث دیگر می شود که من از عبارت "تموج در تعبیر" استفاده می کنم.

رسا - شیخ انصاری به عنوان یک عالم بزرگ در جهان تشیع شناخته شده است. ایشان چه نقشی در پیشرفت حوزه های علمیه داشته اند؟ وی به عنوان یک مرجع بزرگ شیعی چه گامی در بالندگی حوزه های علمیه و رونق علم و دانش برداشته است؟

مرحوم شیخ انصاری دارای هجرت های زیادی هستند و به عراق، بروجرد، اصفهان و دست آخر به نراق رفته اند و نزد مرحوم نراقی تلمذ کرده اند.

شریف العلماء از عالمان بزرگ و صاحب نظر و دو فرزند کاشف الغطاء به نام های شیخ موسی و شیخ علی و مرحوم مجاهد صاحب مناهل، از اساتید او در کربلا بودند.

شیخ هر کجا که می رفت و در هر کرسی درسی که شرکت می کرد دارای تأثیر متقابل بود یعنی هم از اساتید اثرپذیر بود و هم اثر گذار.

صاحب جواهر در نجف، کرسی علمی داشت که شیخ انصاری در سفرآخر خود به درس صاحب جواهر حاضر شد و توانست بر نظریات استاد خود اثر بگذارد.

معروف این است که اصطلاح "حکومت" و "ورود" از ابتکارت شیخ انصاری است اما در تحقیقاتم به چنین عباراتی از صاحب جواهر برخوردم و برای اثبات نظر خود، شواهدی را جمع کردم که مراد صاحب جواهر همان حکومت و ورود مصطلح است نه معانی دیگر.

در دیداری که با مرحوم شیخ احمد سبط الشیخ از اسباط شیخ انصاری داشتم این موضوع را مطرح کردم که وی اظهار داشت، این بحث ها از تاثیرات متقابل شیخ بر صاحب جواهر است و به همین دلیل آقا میرزا حسن شیرازی و شیخ حبیب الله رشتی که دارای کرسی درس در حوره بودند، به شاگردی شیخ در می آیند.

هیمنه علمی شیخ انصاری سبب شد تا او بر معاصرین خود اثر بگذارد و این اثر گذاری تا به امروز هم ادامه دارد و هم اکنون حوزه های علمیه شیعی از اندیشه های شیخ متاثر هستند.

امروز اندیشه های شیخ، محور درس های خارج حوزه های علمیه و کتاب های فقهی و اصولی است اما این بدان معنا نیست که نقدهای علمی بر شیخ وارد نباشد بلکه این از خصوصیات علمی حوزه های علمیه است که با نقد و نظر اندیشه بزرگان به تولید اندیشه های نو کمک می کنند.

شیخ انصاری استاد بسط بحث و تولید فرع های علمی است و به همین دلیل وی کمتر نظریه نهایی خود را ذکر می کند و بیشتر طرح بحث می کند و با بیان فرع های گوناگون در بحث به بیان احتمالات می پردازد.

شیخ تلاش می کند تا چارچوب های علمی را در مراحل رسیدن به استنباط رعایت کند و راه رسیدن به نتیجه را برای خوانندگان روشن سازد.

رسا - شیخ انصاری در بحث معاملات، فقه را وارد مرحله جدیدی کرده اند و با تشریح معاملات رایج در بازار با استناد به سیره و عرف، به ارزیابی فقهی پرداخته اند و حکم فقهی فروض گوناگون در مبادلات تجاری مردم را بیان داشته اند. امروز در جامعه اسلامی با بانک ها، بیمه ها، بورس، معاملات اینترنتی مواجه هستیم، به نظر شما روش شیخ انصاری در کتاب البیع، چگونه می تواند ما را در یافتن حکم شرعی معاملات جدید کمک کند؟

علم محدودیت ندارد و دانش در مسیر تکامل روز به روز مراحل جدید را طی می کند و از همین رو امروز دانش فقه با سوالات گوناگون فرهنگی، اقتصادی، قضایی و...روبرو است.

شیخ انصاری با موشکافی مسائل و تفریع فروع و تولید شاخ و برگ علمی در یک موضوع به تولید علم دست زده اند و راه تولید دانش را به ما نشان داده اند.

علامه حلی به عنوان استاد تولید فرع در دانش فقهی شناخته شده است که این به دلیل عنایت وی به فقه مقارن است که البته برخی از اندیشمندان این بیان فروعات متعدد در بحث را یک اشکال بر علامه عنوان کرده اند اما به نظر بنده همین نحوه طرح موضوع سبب شده است تا دیگران با نقد و طرح، دانش فقه را به تکامل برسانند.

رسا - در پایان اگر مطلبی درباره شیخ انصاری باقی مانده، بیان فرمائید؟

دراینجا نیکو است که به خاطره ای از روزهای تدوین کتاب های شیخ اشاره کنم.

زمانی که مشغول به کار بر روی کتاب احکام الخلل فی الصلاه بودم، به عباراتی از شیخ انصاری برخوردم که بیان داشته بود ما خیلی وقت ها در اثناء عمل غافل می شویم، به خصوص در نماز که ما به جز وقت شروع و فراغت ملتفت نیستیم.

من گفتم این نشان از تواضع شیخ انصاری است و باید این مطلب در پاورقی توضیح داده شود اما نمی دانستم با چه عبارتی این مطلب را توضیح دهم که با همین فکر از محل کار خارج شدم و به صورت اتفاقی با مرحوم سبط الشیخ روبرو شدم و مطلب را بیان کردم که وی به بیان داستانی از پدران خود پرداخت.

وی گفت: شیخ انصاری در اواخر عمر شریف خود دچار کم بینایی شده بود و برادرش شیخ منصور برای ایشان کتاب می خواند و در اثناء خواندن به مطلبی از صاحب ریاض اشاره شد که از محقق اردبیلی در کتاب مجمع الفائده نقل اجماع کرده بود.

ازآنجایی که شیخ انصاری احتیاط می کردند، از شیخ منصور خواستند که عین عبارت مجمع الفائده را بخوانند که شیخ منصور عبارت کتاب را خواند اما نشانی از اجماع در آن نبود.

در این بین موذن اذان گفت و شیخ وضو گرفت و به نماز ایستاد، نماز که تمام شد شیخ منصور به شیخ انصاری رو کرد و بیان داشت: گمان می کنم که اجماع ذکر شده از محقق اردبیلی در فلان موضوع بوده است، شیخ انصاری این احتمال را تایید کرد اما از شیخ منصور پرسید چه وقت این فکر به ذهنت خطور پیدا کرد؟ که شیخ منصور گفت در نماز این فکر را کردم، شیخ نگاهی معنا دار به شیخ منصور کرد و گفت: آیا کسی در نماز به غیر خدا هم فکر می کند؟

شیخ انصاری دارای مراتب بالایی از کمال و معنویت بوده است و در عرفان و مسائل اخلاقی شاگرد سید علی شوشتری بوده که وی شاگرد درس فقه شیخ انصاری است.

رسا- از اینکه وقت خود را دراختیار ما گذاشتید، سپاسگذاریم. /909/گ402/ر