پژوهش؛ آسیب ها و راهکارها
پژوهش در حوزه علوم اسلامی و انسانی یکی از ضرورت های جامعه اسلامی ایران است که جا دارد با بررسی و رصد تحولات این جریان جاری جامعه علمی کشور، به آسیب شناسی مشکلات و چالش های پیش رو بپردازیم و بتوانیم با دسته بندی مشکلات و ارائه راه حل، مسیر تحقیق و پژوهش را تعالی بخشیم.
در نوشتار پیش رو، آسیب های نظام پژوهشی کشور در سه حوزه پژوهشگر، نظام پژوهشی و فضای حاکم اجتماعی بررسی و تحلیل می شود.
الف - مهمترین آسیب‌ها و ضعف‌های پژوهشی جامعه ما، ناشی از پژوهشگر
1) در نحوه انتخاب موضوع پژوهش
انتخاب موضوعات کلی، مشخص نبودن قلمرو تحقیق، جدید نبودن و کلیدی نبودن موضوعات و پرداختن بیش از حد به مباحث نظری و دور شدن از مباحث کاربردی و راهبردی 1 و انجام تحقیقات بدون در نظر گرفتن موضوعات مورد نیاز جامعه 2.
2) عدم آگاهی از روش تحقیق و عدم اطلاع از روش شناسی تحقیق به ویژه روش‌های تخصصی هر حوزه و روش پژوهش میان رشته‌ای 1.
3) ضعف مهارت در منبع‌یابی، شیوه‌ها و تکنیک‌های مطالعه، فیش نویسی، طبقه‌بندی داده‌ها، تحلیل و تفسیر داده‌ها و نتیجه‌گیری 3.
4) ضعف ارتباط با کتابخانه‌ها، مراکز پژوهشی، پژوهشگران شناخته شده، نشست ها و سمینارهای علمی، نشریات پژوهشی، امکانات رایانه‌ای و در نتیجه عدم برخورداری از تجارت علمی ناشی از این روابط3.
5) عدم تسلط به زبان‌های علم(عربی، انگلیسی و فرانسه).
6) مستند نبودن داده‌ها و یافته‌ها به منابع اصیل و عدم دقت در فهم کلام آنها و اشتباه در نقل آن.
7) سطحی نگری در تحقیق و توصیفی بودن آن 1 و بی‌‌نیاز دانستن از استدلال در بسیاری از بخش‌های پژوهش.
8) تولیدی نبودن و نبود تحلیل‌های نوآوری و یا اطلاعات جدید 1 و یا ابتکار در ترتیب مطالب، دست نیافتن به عللی تازه و جدید و یا مطرح کردن موضوع به صورتی منظم و شکل یافته 4.
9) مطلق انگاری 2 و پذیرفتن نظرات دیگران به عنوان حقیقت مسلّم4 و عدم جرأت تردید در شناخت پدیده‌ها.
10) وام داری فکری و نقش تعصب و یاغرب‌زدگی در فرآیند تحقیق.
11) عدم رعایت حقوق معنوی دیگر نویسندگان و اخلاق حرفه‌ای پژوهشگری و انجام سرقت ادبی 1.
12) در اختیار نبودن وسایل و امکانات لازم جهت انجام بعضی از تحقیقات میدانی و هزینه‌بر بودن این قبیل تحقیقات و عدم حمایت از محققان 3.
13) عدم رعایت کیفیت مطلوب نوشتار و رعایت مسائل دستور زبانی و اطلال ممل و اخلال مخل.
14) ضعف روحیه نقدپذیری و نقادی.
پیشنهادها :
1) مشاوره با اساتید فن درباره انتخاب موضوع، گرفتن موضوع از طرف وزارتخانه‌ها و مؤسسات درگیر با موضوعات روز، شرکت در همایش‌ها و سمینارها جهت اطلاع از نیاز پژوهشی جامعه.
2) تسلط بر مهارت‌های پژوهشی و مطالعاتی توسط شرکت در کلاس‌های فوق برنامه، مشاوره با اساتید آموزشی و استفاده از راه تجربه‌آموزی از راه انجام تحقیق و پژوهش در سطوح پایین‌تر.
3) رفت و شد به مراکز پژوهشی و کتابخانه‌های معتبر و بهره‌گیری از تجارب ناشی از این روابط 3، درگیر کردن خود با موضوعات مبتلا به پژوهشگری و مغتنم شمردن شرکت در همایش‌ها، مطالعه مستمر نشریات پژوهشی و پیگیری مقالات مورد نیاز خود در آنها و استفاده از نرم‌افزار و اینترنت.
4) تقویت زبان تخصصی مورد نیاز از راه مطالعه متون تخصصی، چت در موضوع تخصصی و مطالعه نشریات زبان اصلی.
5) یادگیری روش مستند‌سازی داده‌ها و دقت در ذکر پانوشت‌ها و نقل اصل کلام نویسندگان بدون دخل و تصرف در پژوهش خود.
6) تعمیق و ژرف‌نگری در تحقیق و پرهیز از شعار زدگی، استدلال آوردن برای تمام مطالبی که حتی اگر از نظر نویسنده بدیهی باشد، برای دیگران هنوز قطعی نشده است.
7) مطالعه وسیع و احاطه بر تمام مطالب موضوع مورد تحقیق و ایجاد خلاقیت از نحوه تقسیم‌‌بندی و یا دست یافتن به علل مطالبی که به صورت مسلم قبول شده است؛ اما هنوز علل واقعی آن کشف نشده است 4.
8) پژوهش ابزار کسانی است که از طریق آن حقیقتی را جستجو می‌کنند. 2 پس باید نتایج بررسی‌های خود را به ثمره مطالعات خویش واگذار کنیم 4 و از روش‌های پژوهش به نحو صحیح استفاده کنیم و از سوی دیگر نباید به اعتبار نتایج حاصل در پژوهش در کلیه مکان‌ها و زمان‌ها تأکید بورزیم 2.
9) محقق واقعی باید استقلال در نظر داشته باشد و مرعوب هیچ شخص یا مکتبی نشود و با آزادگی به نقد و بررسی آرای دیگران بپردازد و انتخاب‌نظر کند. محقق نباید نظرات و اندیشه‌های وارداتی را بدون نقد و بررسی بپذیرد 1.
10) محقق باید بداند که مستند کردن نظرات نه تنها از اعتبار کار وی نمی‌کاهد، بلکه دقت و توجه او را به افکار دیگران و رعایت امانت و حُسن اخلاق حرفه‌ای او را ثابت می‌کند. بدیهی است که سرقت ادبی نه تنها اعتبار پژوهشگر را تنزل می‌‌دهد، بلکه این گمان را ایجاد می‌کند که بقیه نظرات او هم ممکن است برای خودش نباشد؛ به علاوه این کار از لحاظ حقوقی هم قابل تعقیب می‌باشد.
11) پذیرفتن آگاهانه مشکلات و محدودیت‌های شخصی و اتخاذ رویه‌ای منطقی و تعدیل و معقول ساختن انتظارات و توقعات از خود و سعی در استفاده مطلوب از امکانات حاضر 3.
12) آشنایی با دستور زبان و شرکت در کلاس‌های فوق برنامه نویسندگی، ویرایش و ویراستاری و استفاده از کارشناسان خُبره و مطالعه مستمر مقالات استاندارد به منظور آشنایی با نوع ادبیات، فصل‌بندی‌ها و نحوه توضیح مطالب.
13) فولاد در کوره آبدیده میشود و پژوهشگر در میدان نقد؛ هر چه قدر روحیه نقدپذیری پژوهشگر وسیع‌تر باشد، به مراتب بیشتر می‌تواند از خرد منتقدان بهره‌مند شود.
فلذا یک پژوهشگر دانا در مرحله قبل از چاپ و بعد چاپ تحقیق خود، از انتقادات بهره می‌گیرد.
ب- مهمترین آسیب‌ها و ضعف‌های پژوهشی جامعه ما ناشی از نظام پژوهشی
مراد ما از نظام پژوهشی، تمام وزارتخانه‌ها، دستگاه‌ها، ادارات و مراکز و مؤسسات پژوهشی است که به نحوی نقش هدایت گرایانه و منظم‌کننده در امر پژوهش را به عهده دارند.
1) ضعف سیستم آموزشی کشور: سیستم آموزشی کشور ما آموزش محور، حفظ محور و تست‌زَن شده است و در حوزه‌های علمیه نیز روش استاد محور غالب شده است و به تفکر، تحلیل، ایجاد سؤال و پژوهش و تحقیق به صورت شایسته اهمیت داده نمی‌شود که اثرات آن حتی در مقاطع تحصیلات عالی هم دیده میشود که خود آسیبی دیگر به نام کمبود نیروهای متخصص در امر پژوهش را موجب شده است.
این سیستم موجب ازدیاد حفظیات میشود و نه ایجاد قوه خلاق و نقّاد و پرسشگر که نقص بسیار بزرگی می‌باشد.
2) عدم توان کافی در تقویت علایق و انگیزه‌های درونی و ایجاد انگیزه‌های بیرونی برای تشویق و هدایت افراد متخصص در عرصه‌های پژوهشی 3.
3) عدم وجود بانک‌های اطلاعاتی غنی و کامل و به روز نبودن بسیاری از ذخایر اطلاعاتی موجود.
4) عدم امکان اطلاع دقیق از کم و کیف تحقیقات انجام شده و خلاءها و ضرورت‌های موجود و عدم دسترسی سریع و آسان به تحقیقات و اطلاعات موجود و مالکیت انحصاری اطلاعات، اسناد و آمارها، بولتن‌ها و داده‌های خامی که دستیابی به آن برای انجام بعضی تحقیقات ضروری است 3.
5) عدم تعیین و ابلاغ صریح و به موقع نیازها و اولویت‌های پژوهشی و ضعف شبکه‌های اطلاع‌رسانی 3.
6) تکروی در مراکز دانشگاهی و تحقیقی و ضعف ارتباط و تعامل منسجم مراکز و مؤسسات پژوهشی جهت تبادل اطلاعات و تجربیات و فقدان نظام تقسیم کار منسجم میان مراکز و مؤسسات پژوهشی 3.
7) ترویج راه‌حل‌های الگویی و از پیش طرح شده و نبود قطب‌های فکری متفاوت 2.
8) عدم نیاز مدیران به اطلاعات در مفهوم علمی آن، به دلایلی چون تشدید رنگ سیاسی تصمیمات سازمانی و احساس بی‌نیازی به اطلاعات فراهم آمده از تحقیق و یا ظهور نوعی بی‌اعتمادی به دستاوردهای تحقیقاتی پژوهشگران 4.
9) عدم همکاری سازمان‌ها با دانشگاه‌ها و دانشجویان و ندادن اختیارات کافی به پژوهشگر و نداشتن اعتماد به آنان.
10) فقدان نظام صحیح و مطلوب در رابطه با توزیع اعتبارات پژوهشی 6.
11) کمبودهای اقتصادی و عدم حمایت مالی از پژوهش و پژوهشگران 1.
پیشنهادها :
1) یادآوری ضرورت تحقیق، برنامه‌های آموزشی و تحقیق و تربیت محقق در جامعه2، نهادینه کردن تحقیق در آموزش و پرورش، حوزه‌های علمیه و مقاطع مختلف دانشگاه‌ها، الگوگیری بومی از دستاوردهای کشورهای پیشرفته ،ایجاد آموزش‌های تربیت محقق، افزایش مؤسسات تحقیقاتی تخصصی، انتشار نشریات تخصصی و آکادمیک.
2) تقویت حرفة پژوهشگری و اطلاع‌رسانی بیشتر درباره این حوزه و سوق دادن افراد مستعد به این مراکز و بهره‌گیری از اردوهای علمی، کارگاه‌های آموزشی، برگزاری جلسات نقد کتاب و همایش‌های تخصصی و نشست‌های علمی، تشویق به شرکت در جلسات دفاع پایان‌نامه‌ها و آموزش روش تحقیق.
3) ضرورت استفاده از رایانه، تکنولوژی کامپیوتری و اطلاعات الکترونیکی در نگهداری و مبادله اطلاعات که هم سریع‌اند و هم به روز بر کسی پوشیده نیست. باید سعی شود که مؤسسات راه ارتباطات علمی در سطح ملی و بین‌المللی را با افراد و دانشگاه‌های مختلف فراهم کنند. تقویت کتابخانه‌ها و به روز بودن آنها به عنوان محل اصلی پژوهش، عضو شدن کتابخانه‌ها در لیست مشتریان کمپانی‌های معتبر نشر کتاب، ارتباط با کتابخانه‌های خارج کشور، ارائه معرفی‌نامه‌هایی جهت معرفی پژوهشگر به کتابخانه‌های دیگر، داشتن لینک مؤسسات پژوهشی و دانشگاهی معتبر و ارتباط مؤثر با آنها، انتشار اخبار تحقیقات جهان، ایجاد پایگاه‌های استنادی میان کشورهای مختلف5.
4) ایجاد بانک‌های جامع و روزآمد تحقیقات انجام شده، ایجاد مؤسسات راهبردی تحقیقاتی برای نیازسنجی موضوعات مورد پژوهش، اعتماد به پژوهشگران و ارائه اسنادها و آمارها در حدود ضوابط اداری و جهت گیری قانونی برای استفاده از اطلاعات توسط پژوهشگران.
5) ایجاد بانک‌های اطلاع‌رسانی و تقویت روابط عمومی مؤسسات پژوهشی و همکاری با سازمان‌های ذیربط و ابلاغ به موقع اولویت‌های پژوهشی.
6) یادآوری ضرورت برنامه‌هایی که با اجرای آنها، نه تنهاهماهنگی لازم بین تحقیقات رشته‌های مختلف در کشور امکان‌پذیر میشود، بلکه از آن طریق می‌توانیم به پژوهش‌های تکمیلی پرداخته و ضمن تعمیق بیشتر در تحقیقات، توان پژوهشی کشور را با توسل به همکاری محققان افزایش دهیم2.
7) پرهیز از الگودهی، جهت‌دهی2 و تأکید بر نظریات مشهور برای سنجیدن و امتیازدهی به تحقیقات و اجازه فعالیت دادن به فکرهای مختلف و آزادی اندیشه و پرهیز از تحکّم و تک‌صدایی در زمینه پژوهش.
8) ایجاد اتاق‌های فکر و مسبوق بودن تصمیم‌گیری مدیران به داده‌های اثبات شده پژوهش و پرهیز از باندبازی و جنگ منافع در عرصه اجتماع و در پیش گرفتن رویة علمی و منطقی در چارچوب فعالیت‌های سازمانی و همچنین تلاش پژوهشگران در شناخت دقیق موضوعات و لمس کردن آن وانجام تحقیقات صریح و شفاف که بتواند کارآمدی خود را اثبات کند و زمینه اعتماد مدیران را ایجاد کند.
9) یک پژوهش ممکن است سال‌ها طول بکشد تا نتیجه مطلوب خود را بدهد، اما ما را به نحو سریعی در جهت اهداف‌مان به سمت جلو ببرد. دولت با ایجاد سیاست‌های حمایتی باید بکوشد که محقق، دغدغه دیگری جزء مسائل پژوهشی خود را نداشته باشد.
ج - مهمترین آسیب‌ها و ضعف‌های پژوهشی جامعه ما ناشی از فضای حاکم اجتماعی
1-ضعف روحیات پژوهشی و تحقیقی و تا حدی عدم توجه کافی به اهمیت و حساسیت این سنخ فعالیت‌ها در عصر و زمان حاضر و به وجود نیامدن دغدغه پژوهش در بین دانشجویان و مسؤلان و نبود نگاه متعالی به این قشر از نظر عموم جامعه 4.
2-تحجرگرایی: یکی از زمینه های فرهنگی که مانع پیشرفت علم و پژوهش در اجتماع میشود،از محقق انتظار دارد که با مشهورات مخالفت نکند،بلکه در راستای آنها و برای اثبات آنان بکوشد،چرا که مشهورات بر اذهان جامعه حاکم شده است.از این رو مخالفت با آنها نوعی جرم دینی یا اخلاقی است 1.
در بسیاری از جوامع عقب مانده به جای استفاده ار پژوهش ها سعی میشود که پژوهش های یاد شده به سمت و سویی که قبلا مشخص و تعریف شده است کشانده شود ، در چنین جوامعی نتایج پژوهش ها به طور معمول به تایید نظریات حاکم اجتماعی منجر می شود 2.
3-انگ‌زنی: در بسیاری مواقع دیده می‌شد که یک مساله علمی که در حوزه‌ای تخصصی بیان شده، توسط عده‌ای به عرصه اجتماع با آب و تاب تبلیغاتی یا بهتر بگویم ضدتبلیغاتی اعلام میشود و زمینه تخریب، توهین و دست‌نشانده بودن و دِگراندیش‌بودن او مطرح میشود و عده‌ای که اطلاعات کافی در این بحث ندارند به میدان داوری وارد می‌شوند و با نثار تهمت‌ها و افتراءها، پژوهشگر را از میدان خارج می‌کند و موجب یأس و سرخوردگی پژوهشگر از ادامه تحقیقات و ناامیدی دیگر محققان می‌شوند.
4- سلطه سیاسی بر عرصه پژوهش و جناح‌بازی‌های سیاسی و تأکید بر شخصیت‌پرستی در سطح جامعه و تشکیل مراسم متعدد صوری و انتشار کتاب به منظور بزرگ‌نمایی چهره‌ها.
5- عدم وجود فرهنگ تحقیقی در جامعه و عدم نگاه مثبت مردم به تحقیقات میدانی 2.
پیشنهادها :
1) تثبیت جایگاه پژوهش و شأن پژوهشگری به عنوان یک موقعیت ممتاز اجتماعی 3، اطلاع‌رسانی درباره لزوم و اهمیت و نقش پژوهش در پیشرفت و آبادانی و توسعه کشور.
2) پژوهش صحیح فقط در شرایط تفکر آزاد و ناوابسته امکان‌پذیر است 2. پژوهشگری، نظریه‌پردازی و تولید علم نیازمند جامعه‌ای پویاست که همواره به نقد گذشته خود بپردازد و به بازسازی و نوسازی افکار و اندیشه‌های خود بنشیند و از تقلید درحوزه فکر دوری گزیند 1. از این رو شایسته است که فرهنگ نقد در جامعه نهادینه شود و از پافشاری بر مشهوراتی که کذب آنها روشن شده، دوری کنیم.
3) لازم است مرز و قلمرو حوزه‌های علمی از حوزه‌های سیاسی و مذهبی جدا شود و در حوزه تحقیق به نقد علمی بسنده کنیم.
به عبارت دیگر چالش‌هایی که در اثر تحقیقات علمی به وجود می‌آید یا تعارض‌های ظاهری که با برخی آموزه‌های دینی پیدا می‌کند، نباید ما را به سمتی سوق دهد که افراد را به انگیزه‌های دینی متهم کنیم. ممکن است کسی دلسوز و دین‌دار، پژوهشی انجام دهد و به نتایجی برسد که حتی با عقاید خودش هم منافات داشته باشد 1.
علاوه بر این شایسته است تا بحثی که چند بُعدی است و نیاز به تحقیق جدّی دارد، به صورت عجله‌ای و ناپخته مطرح نشود تا زمینه شبه‌افکنی مطرح شود و دیگر آنکه فضای هر کلامی در نظر گرفته شود و اجازه ندهیم حرف کلی به صورت قطعه قطعه شده و در غیر آن فضای مورد بحث و در سطح عموم منتشر شود.
4) ما در حوزه فرهنگ عمومی نیاز به شفاف سازی و اعتمادسازی داریم که اینها بر دوش صاحبان قلم و رسانه و علی‌الخصوص رسانه ملی می‌باشد تا با پرتو افکنی، نظر مردم را به ملاک‌های اصلی و ارزش‌های واقعی جامعه مثل ضرورت پژوهش، داشتن آمار واقعی و کسب اطلاعات صحیح جلب کند. 9
/909/701/ر
پی‌نوشت‌ها :
1) رضایی اصفهانی، محمدعلی، «مقاله آسیب‌شناسی تولید علم در حوزه پژوهش‌های دینی»، سایت تبیان.
2) بیانی، احمد، روش تحقیق و سنجش در علوم تربیتی، تهران، رهیافت، 1387.
3) شرف‌الدین، حسین، «پیچ و خم‌های پایان‌نامه‌نویسی»، پایان‌نامه‌نویسی/143ـ173، قم، مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1384.
4) خاکی، غلامرضا، روش تحقیق با رویکردی به پایان‌نامه‌نویسی، تهران، مرکز تحقیقات علمی کشور، 1387.
5) شاملی، عباسعلی، «کلیات پایان‌نامه‌نویسی»، پایان‌نامه‌نویسی/11-33، قم، مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1384
6) شیرکوند، شهرام، آدرس اینترنتی www.irandec.dc
7) بی‌نام، «پژوهشی را بیش از پیش دریابیم»، هفته‌نامه پرتو سخن، شمارة 458، مورخ 20 آذرماه 1387، صفحه 11.
8) زارعان،محمد جواد، « مراحل و سیرپایان نامه نویسی»، پایان‌نامه‌نویسی / 53-33، قم، مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)،
9) در این نوشتار از یافته های تجربی اساتید مبرز حوزه های علمیه که در قالب مصاحبه های علمی به دست آمده است، نیز استفاده فروانی شده است.