ماهیت فلسفه دین و اهمیت فراگیری آن در عرصه بین المللی

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، در ابتدای این همایش حجت الاسلام جعفری قائم مقام گروه فلسفه دین مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، به تشریح برخی فعالیت های گروه پرداخت و اظهار داشت: در حال حاضر کارگروه های امام شناسی، هرمنوتیک، فرق و مذاهب در این گروه مشغول فعالیت علمی هستند.

وی با بیان اینکه این گروه در سال 1370 با آینده اندیشی آیت الله مصباح یزدی شکل گرفته است، گفت: تا کنون یک دوره دکتری فارغ التحصیل داشته ایم و دو گروه هم درحال تحصیل اند و دو گروه جدید هم می خواهیم راه اندازی کنیم؛ در دوره کارشناسی ارشد هم دو دوره درحال تحصیل اند.

قائم مقام گروه فلسفه دین مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، برگزاری 43 نشست علمی با عناوین مختلف در کلام، فلسفه، کلام بین مذاهب را بخشی از فعالیت های این گروه طی سه سال اخیر دانست و افزود: از سال 88 تا کنون سه همایش برگزار کرده ایم.

حجت الاسلام جعفری با اشاره به مباحث متعدد در مورد فلسفه دین، گفت: مسایلی همچون اینکه فلسفه دین سابقه دینی دارد یا گرایش برون دینی، ارتباط آن با کلام و فلسفه های مضاف، ما را بر آن داشت تا این همایش را برگزار کنیم به امید اینکه بتوانیم گامی برای فعالیت های علمی دیگر در این زمینه برداریم و همچنین بتوانیم با همکاری پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه این مباحث را تخصصی تر ادامه دهیم و موضوعات تازه ای را برای پایان نامه های طلاب معرفی کنیم.

مؤسسه آیت الله مصباح یزدی مبارک ترین سنگر تفکر دینی و گفتمان انقلاب است

در ادامه این مراسم حجت الاسلام علی اکبر رشاد رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) را جزو مبارک ترین سنگرهای تفکر دینی و گفتمان انقلاب اسلامی دانست و اظهار داشت: این تنها بخشی از کارهای پر خیر و برکت آیت الله مصباح یزدی است.

وی با اشاره به این که علوم انسانی به شدت از انقلاب اسلامی ما تأثیر پذیرفته است، گفت: از جمله این علوم فلسفه دین است که آراء متفاوت و گوناگونی در این عرصه وجود داشت که با روی کار آمدن انقلاب ما همه آنها باطل شد؛ فلسفه دین دانش نو پایی است که عمر آن کمتر از دویست سال است و حضور آن در کشور ما نیز تازگی دارد.

رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، با بیان اینکه فلسفه دین و هر فلسفه مضاف دیگری احکام و موضوع مخصوص به خود را دارد، ابراز داشت: اگر موضوع عوض شود دانش دیگری پدید می آید، اگر بنا باشد ادیان تفاوت فاحش و حادی با هم داشته باشند، هر دین موضوع دیگری برای مطالعه فلسفی خواهد داشت.

فلسفه دین واحد میان ادیان مختلف غیر ممکن است

حجت الاسلام رشاد، افزود: در نتیجه نمی توان فلسفه دینی واحدی داشت، این مستلزم تکثر فلسفه دین است چراکه ادیان مختلف در ماهیت قضایای دینی متفاوت اند؛ ادیان ایمان گرا و برهانی جدای از ادیان غیر ایمانی و غیر برهانی است، همچنین در بنیادگرایی، قلمرو محتوایی، زبان دینی، منابع شناخت دین، نظریه خلقت و وجود خدا، در ادیان یکسان نیست.

وی با اشاره به اینکه بنیان گذاران فلسفه دین ملحدان، یهودیان و مسیحیان بوده اند، گفت: آنها از فلسفه دین به عنوان پایگاهی برای حمله به دین استفاده کردند، ما باید این سلاح را از دست این زنگی ها بگیریم و آن را به پایگاه دفاع از دین مبدل سازیم.

این استاد عالی حوزه علمیه قم در خصوص طرح مطالعاتی که پیرامون فلسفه دین در حال انجام است، بیان داشت: ما در این طرح با صدها فیلسوف زنده مصاحبه کرده ایم و ده پرسش اساسی در فلسفه دین را به طور مشترک از آنها پرسیده ایم.

رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، پیرامون اهداف این طرح، گفت: استقراء و تحلیل و طبقه بندی تمام نظریات فلاسفه زنده و معاصر، تدوین فلسفه دین به صورت یک دانش مستقل و ارائه دیدگاه اسلام در این خصوص، شناسایی فیلسوفان مؤثر و ارتباط گیری با آنها و ایجاد زمینه تأثیر گذاری در عرصه بین المللی از دیگر اهداف بوده است.

حجت الاسلام رشاد برای اثبات عدم وحدت در فلسفه دین، مقدماتی را بیان کرد و اظهارداشت: فلسفه دین یک دانش و معرفتی دستگاه وار است، فلسفه دین مجموعه ای از قضایای متشتت نیست و عمدتا از قسم فلسفه های مضاف به معرفت است، هرچند از نوع فلسفه های مضاف به علم نیست؛ بخش زیادی از قضایای آن از نوع معرفت شناسی درجه 2 است.

وی افزود: اگر فلسفه دین را فلسفه بدانیم، در علوم حقیقیه قرارمی گیرد که قضایای آن ضروری است و از انسجام عمیق و وسیع یک علم حقیقی برخوردار است.

رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، میان ادیان موجود و محقق تفاوت اساسی قائل است و تصریح کرد: البته دین هایی که در نفس الامر یگانه هستند (مانند مسیحیت، یهودیت و اسلام) اختلاف چندانی ندارند و مراد ما ادیانی هستند که حقیقت مشترکی بین آنها وجود ندارد.

وی در خصوص مهم ترین کارهایی که باید در فلسفه دین انجام داد، گفت: در مبانی فلسفه دین باید اتخاذ موضوع کرد تا یک فلسفه دین طراحی شود با توجه به تعاریف مختلفی که در این زمینه وجود دارد، نسبت و مناسبت بین فلسفه دین و فلسفه معرفت دینی مشخص شود، قلمرو و غایت کارکرد فلسفه دین تعیین شود، مصادر و مناشی آن مشخص شود.

حجت الاسلام ابوالفضل ساجدی عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، در ادامه همایش پیرامون چیستی فلسفه دین، اظهارداشت: فلسفه دین به یک معنا مصداقی از فلسفه های مضاف است؛ در فلسفه مضاف، مضاف الیه علم خاصی است و یا یک پدیده و یا موضوع خاصی است مانند فلسفه نفس.

وی در خصوص کاربردهای فلسفه مضاف، گفت: گاهی منظور از اضافه شدن فلسفه به دانش دیگر تحلیل عقلانی آن است و گاهی هم نگاه بیرونی به آن است، در فلسفه دینی نگاه برون دینی است، نگاه برون دینی و تحلیل عقلانی امر واحدی نیستند؛ نگاه برون دینی معرفت درجه دومی است که ابتدا از تحلیل خودش از روش عقلانی بهره می گیرد، این نگاه فرانگر است و در عرض روش های درون دینی قرار دارد.

عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، روش عقلانی را در عرض سایر روش ها از جمله روش وحیانی یا تجربی دانست و افزود: گاهی نگاه به فلسفه دینی تاریخی است، در این نگاه تحلیل عقلانی آموزه های دین تلقی می شود و گاهی هم تبیین و توصیف گزاره های دینی است اعم از اینکه عقلانی است یا نه.

موضوعات فلسفه دین و کلام را باید تفکیک کرد

حجت الاسلام ساجدی در تعریف فلسفه دین، گفت: فلسفه دین دانش فرانگری است که به بررسی مسایل کلی و مهم دین می پردازد؛ در فلسفه دین با گزاره های معرفتی فراوانی مواجه هستیم و هرجا که مجموع این گزاره ها وجود داشته باشد جای خالی نگاه بیرونی به آن احساس می شود.

وی با تأکید بر اینکه فلسفه باید از مسایل کلامی جدا شود، افزود: باید در فلسفه پیرامون موضوعات فرانگر مباحث مطرح شود؛ هراندازه مرز بین موضوعات فلسفه و کلام جدید و قدیم کم رنگ کنیم نتیجه ای که خواهیم گرفت از دقت کافی برخوردار نخواهد بود.

عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) ادامه داد: با برسی شبهات رایج در می یابیم که نگاه آنها برون دینی و فرانگر است و این نگاه موارد مختلف دین را مورد چالش و تردید قرار می دهد.

حجت الاسلام ساجدی در خصوص اسلامی بودن فلسفه دین، گفت: قطعا فلسفه دین اسلامی داریم، ولی اساسا نه از فلسفه و نه فلسفه دین به طور مطلق نمی شود دفاع کرد.

استاد حوزه و دانشگاه گفت: اگر نیاز باشد در فلسفه دین به مبانی مشترک معرفت دینی بپردازیم، آنگاه مبانی جدیدی بوجود خواهند آمد مانند مبانی کلام در علم سیاست، مبانی علم اقتصاد.

فلسفه اسلامی با کلام رابطه عام وخاص من وجه دارند

وی افزود: فلسفه اسلامی و کلام در روش رابطه عام و خاص من وجه دارند و در غایت و بالذات متعدد و متفاوت اند، یکی دنبال حقیقت و دیگری دنبال دفاع از دین است؛ ارزیابی محتوای دانش بر اساس غایت و غرض موجب مغالطه و خلط بین انگیزه و انگیخته می شود؛ انگیخته حاصل تلاش و محصول کار است ولی انگیزه آن چیزی است که ما را به انجام کار تشویق می کند؛ رابطه بین مسایل فلسفه اسلامی و کلام هم عام و خاص من وجه است.

استاد حوزه و دانشگاه با تأکید بر این که فلسفه دین مطلق وجود ندارد، گفت: این مانع از بحث مشترک میان فیلسوف ها نمی شود، زیرا در مباحث مشترک از روشها استفاده می شود.

حجت الاسلام ساجدی مطلق دانستن هر دانشی را غیر ممکن عنوان کرد و تصریح کرد: در علوم انسانی نیز همین طور است؛ دراقتصاد اسلامی یا روانشناسی اسلامی این طور نیست که با قید اسلامی از علمیت آن خارج شویم، علمیت آن از نتایجش جدا نیست.

عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، اختلاف و تفاوت میان ادیان را ناشی از برداشت فیلسوف و عالم دینی دانست و گفت: دست کم در ادیان الهی فلسفه دین ناظر به نتایجی است فیلسوف به آن معتقد است؛ در فلسفه دین مشترک تمام مبانی و روشها و قلمرو را نمی توان پوشش داد؛ علی رغم این مسایل از فلسفه دین اسلامی دفاع می کنیم.

میزگرد فلسفه دین اسلامی

در ادامه همایش میزگردی با حضور حجت الاسلام علیرضا قائمی نیا عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، حسن یوسفیان و یوسف دانشور اعضاء هیأت علمی گروه فلسفه دین مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) برگزار شد که در آن به بحث و گفتگو پیرامون ماهیت فلسفه دین، ارتباط و تمایز میان فلسفه دین و کلام پرداختند.

ابتدا حسن یوسفیان به عنوان دبیر میزگرد طی مقدمه ای، گفت: از قدیم نزدیک بودن مسایل و موضوعات بین فلسفه دین و کلام همیشه چالش هایی را بوجود آورده است، در جاهایی مشاهده می کنیم که بسیاری از مباحث فلسفی در بطن مباحث کلامی مطرح می شود به همین دلیل اختلافاتی در تعریف و موضوع علم کلام بوجود آمده است.

وی مرز میان فلسفه و کلام را بسیار باریک توصیف کرد و بیان داشت: اگر فلسفه به دین مضاف شود، ارتباط و نزدیکی اش با کلام بیش از پیش خواهد شد لذا در این میزگرد می خواهیم منظور از فلسفه دین را مشخص کنیم که فلسفه آموزه های دینی مراد است یا فلسفه ادیان موجود و محقق؟ همچنین خود تعریف واژه فلسفه تفکر عقلی در دین است یا نگاه خاصی به فلسفه است؟

حجت الاسلام قائمی نیا در تعریف فلسفه دین، گفت: فلسفه دین را می توان توجیح باورهای دینی از فرآیند معقول تعریف کرد؛ دین همان چیزی است که عامه به عنوان دین می شناسند یعنی باورهای کلی انسان نسبت به عالم که شامل زندگی پس از مرگ، آیین زندگی، تعامل انسان ها، می شود؛ فلسفه دین رایج به این حوزه ها می پردازد.

تفاوت فلسفه دین و علم کلام

وی با تأکید بر اینکه فیلسوف دین باید فارغ از اعتقادات خود بحث کند، اظهارکرد: اگر تعلق خاطر به دین خاصی باشد بحث کلامی است و آن شخص دیگر فیلسوف نیست؛ فلسفه دین از منظر فلسفی وارد می شود و جانب دارانه بحث نمی کند و هدف آن دفاع از باور خاصی نیست و ممکن است نتایج متفاوتی داشته باشد ولی متکلم می خواهد از اعتقادات اسلامی دفاع کند.

عضو هیأت هلمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، افزود: متکلم آزاد است که از فلسفه و سایر علوم برای اثبات دین خود استفاده کند ولی فیلسوف دین صرفا بحث فلسفی دارد؛ شهید مطهری به عنوان بنیان گذار کلام جدید در مباحث خود از فلسفه، روانشناسی و تاریخ استفاده می کرد.

دانشور در توضیح کلام جدید، گفت: مجموعه مسایلی که اندیشه مدرن و پسا مدرن برای ما بوجود آورده است را تحت عنوان کلام جدید، بحث می کنیم که جدید بودن آن به خاطر ماهیت آن است مثلا در اندیشه مدرن متافیزیک خیلی مهجور است؛ الهیات جدید در غرب بر اساس ماوراء الطبیعه بوده است.

وی روش خود را تجربی و پسینی معرفی کرد و تصریح کرد: به این معنی که به سراغ واقعیت می روم تا ببینم فلسفه و کلام به چه قلمرو و معرفتی گفته می شود و براساس آن صحبت می کنم.

حجت الاسلام قائمی نیا در پاسخ به دانشور گفت: کلام جدید الهیات نیست؛ کلام جدید تفکرات عقلانیت شهید مطهری است و متافیزیک زده نیست. ازعقلانیت جدید خود بنیادی بیرون می آید و عقلانیت خود بنیاد با دین سازگار نیست؛ متکلم در کلام جدید از یک عقلانیت چندضلعی برخوردار است و متافیزیک محتوای اصلی بحث های کلامی در کلام جدید نیست.

دانشور در ادامه بحث خود بیان داشت: وقتی بحث فلسفه دین اسلامی مطرح می شود دغدغه هایی را بوجود می آورد از جمله این که فلسفه بنا است دانش سکولار و دنیوی باشد که همه اندوخته اش تجربه عام بشری است؛ حال که دریافتیم فلسفه دنیوی باشد چگونه می توانیم فلسفه اسلامی داشته باشیم؟ اگر فلسفه دینی اسلامی باشد چگونه می توانند مخاطبانش همه انسان ها باشد؟

تاریخچه پیدایش فلسفه دین

وی برای پی گیری بحث در بستر غربی مقدمه ای از فلسفه دینی شرح داد و گفت: برای اولین بار پس از جنگ جهانی دوم ابتدا در غرب فلسفه دینی بوجود آمد و در اواخر قرون وسطی الهیات طبیعی در مقابل الهیات وحیانی معروف شد؛ الهیات طبیعی معادل کلام عقلی است و کارش این است که مبانی الهیات وحیانی را تنظیم و تبیین می کند و به نحو عقلانی آنها را توجیح می کند.

این استاد حوزه و دانشگاه با بیان وضعیت فلسفه دین در اوایل قرن 20 ، اظهارکرد: تأملات فلسفی در دین در این برهه دچار رکود شد، ولی بعد از جنگ جهانی دوم تأملات فلسفی به دین مجددا احیا شد و آرام آرام فلاسفه ای که متدین بودند روی کار آمدند که دغدغه آنها اثبات مسیحیت در فلسفه دین بود.

عضو هیأت علمی گروه فلسفه دین، الهیات طبیعی را متفاوت از دین طبیعی دانست و گفت: دین طبیعی دیانت مبتنی برعقل خود بنیاد است؛ دین طبیعی در مقابل مسیحیت و کلیسا ایستاد ولی الهیات طبیعی بخشی از الهیات کاتولیک و کلیسا بود؛ عمده گزاره های دینی با مابعدالطبیعه توجیه و اثبات می شد.

دانشور ادامه داد: در آن زمان در غرب همانطور که علوم مختلف تحت تأثیر مسیحیت بود فلسفه دین نیز متأثر از مسیحیت بوده است، ممکن است عده ای بگویند این نوع اندیشه برای آن زمانی است که انسان دینی فکر می کرد بنابراین اشکالی نداشته که فلسفه با الهیات طبیعی مسیحیت یکی باشد.

وی پنتیگا را به عنوان یکی از فلاسفه معاصر با گرایش مسیحیت مثال زد و گفت: او هم الهی دان است و هم به عنوان فیلسوف قبولش دارند که اعتقادات خود را در فلسفه دین وارد می کرد؛ سر این که او را به عنوان یک فیلسوف پذیرفتند چیست؟

دبیر میزگرد با مطرح کردن این سؤال که منظور از اسلامی بودن فلسفه چیست؟ افزود: در علم دینی و اسلامی اطلاقات فراوانی وجود دارد، در گذشته علم به دینی و غیر دینی تقسیم بندی می شد و در دهه های اخیر اسلامی سازی علوم و معرفت مطرح شده است که تلاش شده بسیاری از دانش های موجود غربی را به صورت اسلامی درآورند.

یوسفیان در بیان تفسیرهای دیگری از علم دینی، گفت: برخی آن را علمی می دانند که مبتنی بر مبانی دینی باشد بر این اساس روانشناسی اسلامی یعنی روانشناسی ای که مبانی هستی شناسی اسلامی را پذیرفته است؛ برخی علم دینی را یک نوع نام گذاری می دانند و اعتقاد دارند علم برای اسلامی شدن نیاز نیست از حالت خود خارج شود و به حالت دیگری مبدل شود.

وی در خصوص نظر آیت الله جوادی آملی در این باره، بیان داشت: بر اساس نظر ایشان هر علمی که قول یا فعل خدا را مورد بررسی قراردهد علم دینی است به عبارت دیگر یعنی علم غیر دینی و غیر اسلامی نداریم؛ شهید مطهری هر علمی که برای جوامع دینی مفید باشد را علم دینی می داند یعنی اگر علمی در جامعه اسلامی باشد که متناقض با اسلام باشد بازهم علم دینی محسوب می شود.

فلسفه دینی در همه ادیان ممکن است

عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه در پاسخ به صحبت های دانشور و یوسفیان، گفت: در ادیان مختلف می توانیم فلسفه دینی داشته باشیم.

حجت الاسلام قائمی نیا درمورد علم دینی، اظهار داشت: مباحث علم دینی با توجه به وضعیتی که امروز دارد مضرراتش بیش از منافع آن است و به نوعی متافیزیک زدگی در آن مشاهده می شود و رویکرد آن فلسفه علمی نیست؛ علم در مقام تحقق در این جا مورد بحث است.

وی افزود: همه علوم برای حل مسئله بوجود آمده اند، علوم فرآیند جمعی اند که جامعه عالمان آنها را بوجود آورده اند؛ فرآیند است یعنی دفعتا حاصل نمی شود و همچنین فردی نیست.

حجت الاسلام قائمی نیا با تأکید بر این که علم را باید در مقام تحقق در نظر بگیریم، گفت: هنگامی که می خواهید از فلسفه دینی بحث کنید، باید از فلسفه دینی ای که تحقق پیدا کرده است را مورد مطالعه قراردهید، فلسفه دینی ای که در عالم محقق شده است فارغ دلانه نیست بنابراین از اندیشه و اعتقادات فلاسفه تأثیر گرفته است.

این پژوهشگر حوزه علمیه قم تأثیر دین در علم را به دو صورت درونی و بیرونی دانست و تصریح کرد: در تأثیربیرونی عبارت است از ارزشهای حاکم بر علم، اهداف و نتایج؛ تأثیرات درونی هم وارد محتوا می شود و در مفاهیم آن تأثیر می گذارد؛ دین می تواند هم در تصورات مفهومی علم و هم در تصدیقات و مدل های یک علم تأثیر بگذارد.

فلسفه دین متأثر از اعتقادات فلاسفه است

وی فلسفه دین را در سطوح مختلف متأثر از اعتقادات فیلسوف عنوان کرد و بیان داشت: اعتقادات دینی فیلسوف تأثیر درونی و بیرونی بر فلسفه دین دارد، یعنی باور های دینی فیلسوف در پشت صحنه بر باورهای معرفتی وی تأثیر می گذارد.

عضو پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در تعریف فلسفه دین اسلامی، گفت: فلسفه ای که در سطح درونی و بیرونی از اعتقادات و باورهای دینی نشأت گرفته باشد، فلسفه دینی اسلامی است، به همین دلیل فلسفه دینی را تشکیکی می دانم؛ فلسفه اسلامی کامل، اقتصاد اسلامی کامل، علم کامل نمی تواند وجود داشته باشد زیرا روش ها و متدها متفاوت است.

حجت الاسلام قائمی نیا ماهیت علم را تکثرگرا توصیف کرد و ابراز داشت: دست یابی به یک فلسفه دین اسلامی مطلق کامل رؤیا است، بلکه فلسفه های متعدد اسلامی شکل خواهد گرفت و دلیل آن روش های متعدد بشری است.

دانشور در ادامه میزگرد، در تعریف فلسفه دین، گفت: تأمل عقلانی در آموزه های دینی از جهت روش و بینشی که از فلسفه می گیرند می شود فلسفه دین؛ در عالم علم پذیرفته شده که علمی بودن یک دستگاه به این نیست که از کجا آمده است مهم این است که روش علمی باشد؛ سر این که پنتیگا توانست در فلسفه دین با گرایش های جانب دارانه وارد شود همین بود.

عضو هیأت علمی گروه فلسفه دین مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، افزود: تعدد دستگاه های فلسفه دین را قبول دارم، ولی فلسفه دین اسلامی فلسفه دینی است، به همان معنا که فلسفه اسلامی ما اسلامی است و طوری تبیین شده است که در خدمت آموزه های دینی باشد.

ضرورت فراگیری فلسفه دین اسلامی

وی روش و ساختار فلسفی را سکولار، بی طرف و بشری توصیف کرد و گفت: خودآموزه ها هم می توانند وارد فلسفه شوند به شرطی که روش و ساختار همچنان فلسفی باشد.

دانشور، فلسفه دین اسلامی را یک ضرورت دانست و ادامه داد: به نظر بنده فلسفه دین اسلامی تفاوتی با کلام عقلی ندارد؛ آن چیزی که مهم است روش است یعنی سخن ما قابل فهم و نقد برای کسانی که هم کیش ما نیستند، باشد و بتواند نظریات ما را بررسی کند و با ما وارد بحث شود به قول غربی ها بین الاذهانی باشد.

وی پیرامون اهمیت فلسفه دین اسلامی، گفت: فلسفه دین اسلامی برای طلاب ضروت خاصی دارد چراکه برای تبلیغ دین باید از زبان عام و مشاع فلسفه بهره بگیریم تا بتوانیم محتوای اسلامی را به سایر ادیان عرضه کنیم، هرچند که این کار آسیب هایی دارد.

درپایان میزگرد حجت الاسلام قائمی نیا، با اشاره به رونق گرفتن فلسفه دین در دهه های اخیر، گفت: حوزه علمیه باید با جدیّت برای تبیین فلسفه اسلامی کار کند./928/ز501/ر