فرصت طلایی و نهضت علمی

بیست و پنجم شوال سال یکصد چهل هشت یادآور سالروز شهادت جانسوز پیشوای ششم شیعیان، شیخ الائمه حضرت جعفربن محمد (علیه السلام) است. امام صادق (علیه السلام) که در هفدهم ماه ربیع الاول سال هشتاد و سه در مدینه به دنیا آمد، توانست درمیان دیگر ائمه اطهار (علیهم السلام) بیشتر در دار دنیا به رهبری و زعامت خلق بپردازد. عمر شریف و بابرکت امام ششم 65 سال به طول انجامید که 33 سال از آن به امامت گذشت.

در حیات شریف امام صادق (علیه السلام) به دلیل عمر گرانقدر ایشان و از طرف دیگر به دلیل فتوری که در دستگاه خلافت آن زمان میان امویان و عباسیان صورن پذیرفت، فرصت طلایی نصیب آمد تا عالم آل محمد (علیهم السلام) بساط افاضه تعلیم و تربیت گستراند و بس از تأسیس حوزه علم و حکمت به نشر و پخش حقایق اسلام موفق گردد. امری که تا آن زمان به دلایل متعدد از جمله فشار حاکمان ظالم وقت برای امامان پیشین میسور نبود.

بدین ترتیب بود که شعار «قال الصادق» زینت بخش علوم مختلف گردید و دانشمندان اسلامی اعم از شیعه و غیر آن پس از شرکت در حوزه درس آن امام همام، رونقی شگرف به بازار علم و عمل دادند و همگان این رهآورد را از علم و حکمت آن امام دانسته و به مقام تقوا، معنویت و عبادت آن حضرت لب به اعتراف گشوده‌اند.

شهرستانی، از علمای بزرگ اهل سنت و صاحب کتاب « الملل و النحل» درباره آن حضرت گوید: «وهو ذو علم غزیر فی الدینن وأدب کامل فی الحکمة، وزهد بالغ فی الدنیا، وورع تام عن الشهوات...؛ او هم دارای علم و حکمت فراوان و هم دارای زهد و ورع و تقوای کامل بود».

کلمات و سخنانی که بزرگان اسلامی از هر فرقه و مذهب در تجلیل مقام امام صادق (علیه السلام) گفته‌اند بیشمار است. مالک بن انس از بزرگان اهل سنت گفته است: «و ما رأت عین و لا سمعت أذن و لاخطر على قلب بشر أفضل من جعفر بن محمد الصادق علما و عبادة و ورعا؛ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و به قلب هیچ بشری خطور نکرده بافضیلت تر از امام صادق (علیه السلام) از لحاظ علم، عبادت و ورع و پرهیز از معصیت» .

جاحظ از جمله بزرگان و نویسندگان متعصب اهل سنت است که اواخر عمر شریف امام صادق (علیه السلام) را درک کرده است. او راجع به پیشوای شیعیان امام صادق (علیه السلام) چنین نوشته است: «جعفر بن محمد الذی ملأ الدنیا علمه و فقهه و یقال إن أبا حنیفة من تلامیذه و کذلک سفیان الثوری و حسبک بهما فی هذا الباب؛ جعفر بن محمد کسى بود که علم و فقهش عالم را فرا گرفته و گفته مى‏شود که ابو حنیفه از شاگردان او بود و همچنین سفیان ثورى و تلمذ این دو نزد آن حضرت در عظمت علمى او کافى است» .

درباره شخصیت امام صادق علیه السّلام عبارات زیادى از علما و اندیشمندان نقل شده که استاد اسد حیدر قسمت معظمى از آنها را در کتاب ارزشمند خود «الامام الصادق و المذاهب الاربعة» گرد آورده است  که در این بیان آنها هرگز در این مجال کوتاه نمی‌گنجد.

کثرت دانش اندوزانى که در محفل درس امام حاضر مى‏شدند و یا از آن حضرت حدیث نقل‏ مى‏کردند، نشان دهنده عظمت شخصیت علمى ایشان مى‏باشد.

حسن بن على الوشاء مى‏گفت: در مسجد کوفه نهصد نفر را دیده که حدّثنى جعفر بن محمد (علیه السلام) مى‏گفتند . برخى منابع، شمار کسانى را که از آن حضرت تلمذ کرده و حدیث شنیده‏اند، حدود چهار هزار نفر یاد کرده‏اند .

اینها تنها پاره‌ای از سخنان عالمان فرقه‌های مختلف اسلامی درباره شخصیت علمی و عبادی حضرت صادق (علیه السلام) است. صرف نظر از این سخنان، شیعه تکامل علوم خود در تمامی زمینه‌ها را مرهون مجاهدتهای علمی آن امام است.

در واقع اگرچه برای پیشوای ششم شیعیان مانند برخی دیگر از پیشوایان زمینه زعامت و خلافت فراهم نبود، آن امام فرزانه از زمینه و بستر دیگری برای رشد و تعالی جامعه اسلامی بهره جست. در حقیقت باید گفت حرکت‌های علمی دنیای اسلام اعم از شیعه و سنی مربوط به دانشگاه علمی امام صادق (علیه السلام) در مدینه و کوفه است. این سخن گزافی نیست، بلکه از چکیده کلمات عالمان فرق اسلامی است.

مسلم اگر زمینه حکومت و خلافت برای ایشان فراهم می‌شد بر نشر معارف پاک و زلال قرآن و اسلام به مراتب افزوده می‌شد. اما باید دانست که اگر ائمه حکومت و خلافت را می‌خواستد، برای نشر اسلام بود و حال اگر آن زمینه برای توزیع مساعد نبود، هر امام از بسترهای موجود در جامعه برای این مهم سود می‌برد.

 درود الهی  بر صادق آل محمد (علیهم السلام) و سلام بر قبر بی‌‌سایبانش در قبرستان بقیع!

هادی الیاسی

/919/ی702/ن