قاعده لاضرر و لاضرار در مذاهب فقهی
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، پایان نامه «قاعده لاضرر و لاضرار در مذاهب فقهی» پژوهشی از «آقای محمد حسین صاعد رازی» به بررسی اقوال مطرح در مذاهب خمسه در خصوص قاعده لاضرر و لاضرار و یافتن مشترکات و متفرقات آنان تعیین قول حق اهتمام ورزیده است.
بر اساس این گزارش، در چکیده این پایان نامه می‌خوانیم:
چکیده:
قاعدهی «لاضرر» یکی از 4 یا 5 قاعدهی کلی است که بسیاری از فقهای اسلام آن را اساس تشکیل فقه دانسته‌اند. از این رو بررسی و مطالعهی این قاعده در مذاهب فقهی و در نتیجه، بهره مندی از نظرات در ابعاد مختلف آن ضروری به نظر میرسد. لفظ این قاعده از نص حدیث مشهور نبوی «لاضرر و لا ضرار» گرفته شده است که بسیاری از محدثان شیعه و سنی آن را نقل نموده‌اند، تا جایی که در مورد آن ادعای تواتر شده است؛ البته این در حالی است که ادلهی دیگری هم برای این قاعده به ویژه از قرآن کریم ارائه شده است. این قاعده مهمترین مستند برای جلوگیری از اعمال ضروری است و از هر ضرر مادی و معنوی به آبرو، مال و جان مؤمنان منع مینماید. در این رساله نخست دربارهی اهمیت، وسعت و کلیات مربوط به قاعده بحث گردیده و سپس به مفهوم شناسی اصل قاعدهی «لاضرر» پرداخته شده است. در ادامه ادله قاعده از «کتاب» و «سنت» ذکر گردیده است و در بخش سنت که مهمترین دلیل قاعده است، سند، معانی مفردات و مبانی مختلف در معنای حدیث مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین به برخی از مباحث در خصوص این قاعده که اغلب از سوی فقهای شیعه و با عنوان «تنبیهات قاعدهی لاضرر» مورد بررسی قرار گرفته است، در این رساله به دلیل اهمیت و عمق علمی آن در ضمن فصلی با همین عنوان اشاره اجمالی شده است.
از مباحث دیگری که مورد بررسی قرار گرفته است، قواعد متفرق بر قاعدهی «لاضرر» است که کاربردهای فقهی زیادی دارند و به ویژه نزد مذاهب فقهی اهل سنت از اهمیت قابل توجهی برخوردارند. بخش پایانی این رساله هم اختصاص به تطبیقات و کاربردهای فقهی این قاعده دارد که در بخش آخر آن چند نمونه از احکام مستحدثه و روش فقها در بهره گیری از قاعدهی لاضرر و قواعد متفرع بر آن صدور فتوا در اینگونه مسائل درج گردیده است.
ضرورت و اهمیت تحقیق:
علی رغم بحث‌های مختلفی که پیرامون قاعده در هر یک از مذاهب خمسه به طور مستقل مطرح گردیده است. مطالعهی تطبیقی در مورد آن بسیار اندک است. البته در بین مذاهب اربعهی اهل سنت مطالعات تطبیقی صورت گرفته است اما در آنها به مسائل ابتدایی این قاعده از دیدگاه مذاهب اربعه پرداخته شده است. بی تردید مطالعات تطبیقی جامع و بررسی نظرات مختلف میتواند از یک سو برخی از نقاط مبهم و پیچیدهی قاعده را روشن نماید و از سوی دیگر بستری را برای بهره مندی از دیدگاه‌های علمی مرتبط با این موضوع را فراهم سازد. به بیان روشن‌تر کاربردهای وسیع این قاعده و تأثیر قابل توجه آن در بخش‌های عظیمی از مسائل فقهی و اصولی و اخلاقی و ... ایجاب میکنند که مطالعات دقیق‌تری در آن صورت گیرد و با برشمردن نظرات علمای مذاهب مختلف نتایج مطلوبی حاصل گردد.
اهداف تحقیق:
1- بررسی اقوال در مذاهب خمسه در اصول قاعده و یافتن مشترکات و متفرقات آنان و جمع بندی مطالب و تحلیل آن و تعیین قول حق.
2- دستیابی به مفاد حجت این قاعده جهت تطبیق آن در ابواب مختلف فقهی.
با دستیابی به مفاد جهت این قاعده علاوه بر تطبیق آن بر فروعات مستحدثهی فقهی، میتوان از آن در حوزههای قانونگذاری کشور بهره مند گردید.
مفهوم شناسی قاعدهی لاضرار:
مفهوم قاعده با توجه به نظرات و مبانی مختلف متفاوت است که در جایگاه خود در فصل دوم مورد بررسی قرار خواهد گرفت. اما به طور کلی میتوان گفت بنا بر نظر کسانی که قائل به دلالت قاعده بر نهیند، جمله «لاضرر و لا ضرار» از وارد کردن ضرر به صورت مطلق منع میکند. در نتیجه ضرر چه عام باشد و چه خاص، قاعده ناهی از آن است. مقصود از نهی ضرر توسط قاعدهی «لاضرار» هم این است که قاعده موجب توقف ضرر قبل از وقوع آن و نیز از بین بردن آثار ضرر بعد از وقوع آن میشود و همچنین از تکرار ضرر جلوگیری میکند. در نتیجه قاعده درصدد جلوگیری از ایجاد و باقی ماندن هرگونه ضرر است. مگر این که دستور خاصی از سوی خداوند متعال برخلاف آن صادر شده باشد. پس وارد کردن ضرر و ضرار به دیگران در دین اسلام جایز نیست و مفهوم این قاعده همین است. اما به نظر کسانی که معتقدند قاعده دلالت بر نفی حکم ضرری دارد، مفهوم قاعده این است که همه تشریعاتی که ضرر بر مؤمنین وارد نماید، در شریعت اسلام نفی شده است.
اهمیت قاعده:
قاعدهی «لاضرر و لا ضرار» فی‌الجمله مورد توافق همه مذاهب فقهی است و در ابواب مختلف فقه در هر دو بخش عبادات و معاملات جاری میباشد. این قاعده، از قواعد عظیم اسلامی است. زیرا از مقاصد شریعت، محافظت بر نفس انسانی و حمایت آن و دفع ضرر از آن است.
مستندات قاعدهی «لاضرر»:
1- قرآن کریم: آیات زیادی در قرآن کریم وجود دارد که بعضی به طور صریح و برخی دیگر با تفسیر و تأویل بر نفی و نهی ضرر دلالت دارند. البته برخی از آیاتی که در این بخش به آنها میپردازیم و بر نهی از ضرر دلالت دارند، معنای ملازمی قاعده را که نهی از ضرر است، تقویت میکند.
الف) قول خداوند متعال «لا تُضَارَّ والِدَةٌ بِوَلَدِها وَ لا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ» (البقره:233) یا «إِنَ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسان»(النحل:90) و ...
تحلیل: از مجموع این آیات که بیشتر فقهای اهل سنت به آن استدلال کرده‌اند یک ضابطهی کلی فهمیده میشود و آن این است که اسلام تمام انواع ضرر را ممنوع میداند و این نکته نیز برداشت میشود که متعلق ضرر منحصر به مال نیست. بلکه گاهی مراد از ضرر، ضرر مالی، و گاهی مراد از ضرر، ضرر نفسی؛ یعنی انسانی را در زحمت و ناراحتی قرار دادن است و گاهی هم ضررهای دیگر مقصود است.
2- سنت: مستند اصلی این قاعده، حدیث نبوی مأثور «لاضرر و لا ضرار» است که از معجزات بلاغت حضرت رسول(ص) است. این حدیث به دلیل کثرت نقل و رواتش نزدیک به تواتر است. زیرا جمع زیادی از صحابه رسول خدا(ص) آن را نقل نموده‌اند که از آن جمله عبدالله بن عباس، ابوهریره، جابر بن عبدالله، ابو سعید خدری، ثعلبة ابن مالک، عباده بن صامت، ابولبابه، ابوعوانه و ... را میتوان اشاره کرد. در این رساله چون اصلی‌ترین دلیل قاعده روایات است که همه مذاهب خمسه آن را پذیرفته‌اند و لفظ قاعده هم مطابق با نص برخی از آن‌هاست، بیشتر به آن پرداخته میشود البته به دلیل کثرت روایات و روات، تنها برخی از آنها که در نتیجه گیری تأثیر خواهد داشت، ذکر میگردد.
نتیجه:
از بررسی مجموع روایات ذکر شده، و همچنین روایات دیگری که مضامینی شبیه به آنها دارند این مطالب برداشت میشود که دلیل روایی قاعده «لا ضرر» منحصر در حدیث نبوی «لاضرر و لا ضرار» نیست و در قضایا و موارد مختلف این دستور از سوی پیامبر(ص) و اهل بیت بزرگوارشان(ع) صادر گردیده است.
مفهوم لاضرر:
مبانی مختلف پیرامون مفهوم این قاعده بدین شرح است:
1- نفی احکام ضرری: برخی از فقها معتقدند که مراد از نفی ضرر در حدیث، نفی مشروعیت ضرر در احکام تکلیفی و وضعی است. یعنی حکمی که ضرر از آن ناشی میشود، منفی است.
2- نفی حکم به لسان نفی موضوع: این نظر مختار آخوند خراسانی است و موضوعاتی که در اسلام ضرری هستند شرع مقدس میخواهد، احکام این موضوعات را نفی کند اما نه به لسان تقدیر حکم و نه به این که «ضرر» گفته و حکم اراده کرده است بلکه وی میفرماید ضرر نیست و یا موضوع ضرری نیست بدین معنی که حکمش نیست.
3- نفی ضرر غیر متدارک.
4- نهی از واقع کردن ضرر.
5- تحریم ضرر به نهی سلطانی و حکومتی.
شایان ذکر است، پایان‌نامه «قاعده لاضرر و لاضرار در مذاهب فقهی» پژوهش پایانی «محمد حسین صاعد رازی»، برای اخذ مدرک کارشناسی ارشد دانشگاه ادیان و مذاهب است که در سال 1390 دفاع شده است و استاد راهنمای آن «حجت الاسلام سید محسن فتاحی» و استاد مشاور آن «حجت الاسلام حسنعلی علی اکبریان» است./9193/پ201/ن