حریم حرم در جغرافیای زمینی و آسمانی

این روزها که مصادف است با دهه اول ماه ذی الحجه، بیش از هر زمانی از سال، سرزمین مقدس مکه و مسجد الحرام و خانه امن الهی، کعبه منظور نظر و مورد توجه موحدان عالم قرار می گیرد؛ خانه کعبه یگانه قطب مکانی عالم توحید، چونان شجره‌ای طیبه که ریشه‌ای در خاک و جغرافیای این عالم دارد، برگ و باری در هوا و جغرافیای ملکوتی دارد و از همین برگ و شاخ است که زائران آن، میوه‌های نورمی‌خورند و جان خویش را فربگی می‌بخشند. در این مقال به هر دو ساحت و جغرافیای زمینی و آسمانی حریم و حرم الهی خواهیم پرداخت.

مکه و کعبه در جغرافیای زمینی

شهر مقدس مکه در وادی حجاز در سرزمین جزیرة العرب یا شبه جزیره عربستان قرار دارد؛ این شهر مانند سایر نقاط این سرزمین دارای صحاری سوزان و زمین بدون پوشش گیاهی است؛ اما با این حال خاستگاه یکی از بزرگترین ادیان و محل بعثت خاتم رسولان و مهد تمدن درخشان اسلامی است.

«مهمترین شهر و مقدس‌ترین نقطه حجاز، بلکه جزیرة العرب، شهر مکه است... فلسفه پیدایش این شهر که به نام "ام القراء" نیز شناخته می‌شود، به دو جهت است: نخست مرکزیت عبادی و دوم تجاری.

این شهر در قرآن "بکه" هم نامیده شده است. در برخی از روایات، مکه نام حرم و بکه نام مکان کعبه دانسته شده است. در برخی نقل‌ها بکه به معنای بکاء و گریه مردم و در بعضی دیگر "یبک الناس بعضهم بعضا" به معنای مزاحم‌شدن برخی بر برخی دیگر و ازدحام معنی شده است.

درباره نام‌گذاری آن به مکه، اقوال مختلفی نقل شده است، از آن جمله گفته‌اند: مکه در اصل ترکیبی از "مک" و "رب" بود؛ مک به معنای بیت است و مکه یعنی بیت الرب یا بیت الله. ذر نقلی دیگر آمده است: بک به عنوان یک پسوند، به معنای واحه و وادی آمده، مثل بعلبک که به معنای زادی بعل است.

به این ترتیب بر اساس نامی که بطلمیوس برای مکه گفته است(یعنی ماکارابا)، باید این شهر را با نام وادی رب بشناسیم؛ برخی هم ماکارابا را از کلمه "مقرب" گرفته‌اند؛ اصطلاحی که به احتمال فراوان مربوط به کسانی باشد که مدعی نزدیکی به خدا یا خدایان بوده‌اند... . در این نام‌گذاری یکی از عناصر اصلی رب و خانه رب است.

این مسأله نشان دهنده شکل‌گیری این شهر بر گرد خانه خداوند است که خود تقدس کهن این شهر را آشکار می‌سازد. نام‌های دیگر مکه "البلد الامین" و "البلد الحرام" است که به تناسب مرکزیت عبادی آن، برای آن به کار رفته و در قرآن به این بعد شهر اشاره شده است». (آثار اسلامی در مکه و مدینه، ص33 و 34)

"یاقوت حموی" در کتاب مهم خود در علم جغرافیا -معجم البلدان- مباحث گوناگونی را درباره موقعیت و تاریخ مکه آورده است(ن.ک: معجم البلدان ج8 ص307) و نیز به دلیل تقدس و اهمیت این شهر برای مسلمانان و حضور چشمگیر آن در حوادث تاریخ اسلام و این‌که هر ساله مقصد سفر عبادی بسیاری از حاجیان است، تک نگاری‌های بسیاری در باره آن و شهر مدینه در درازنای تاریخ اسلام نوشته شده است.

خانه مقدس کعبه در میانه مسجد الحرام در شهر مکه، در پایین‌ترین نقطه دره‌ای که شهر مکه در آن واقع شده است، قرار دارد و خانه‌ایست مکعب شکل که نام کعبه نیز مربوط به همین ساختار مکعبی است.

از آن‌جا که موقعیت کنونی مسجدالحرام و کعبه از ابتدا تا کنون به همین شکل بوده است، از باب نمونه چگونگی کعبه و مسجد الحرام را از متنی که از قرن ششم هجری قمری به یادگار مانده، یعنی سفرنامه حکیم ناصر خسرو قبادیانی، می آوریم. او در باب چگونگی مسجد الحرام می گوید: «گفته‌ایم که خانه کعبه در میان مسجد حرام و مسجد حرام در میان شهر مکه و طول آن از مشرق به مغرب است و عرض آن از شمال به جنوب... . مسجدالحرام را هیجده در است، همه به طاق‌ها ساخته‌اند بر سر ستون‌های رخام و بر هیچ‌کدام دری ننشانده‌اند که فراز توان کرد.

بر جانب مشرق، چهار در است. از گوشه شمالی باب النبی(ص)... چون از این در بیرون شوی، بازار عطاران است که خانه رسول(ص) در آن کوی بوده است و بدین در به نماز اندر مسجد شدی و چون از این در بگذری، هم بر این دیوار شرقی باب علی(ع) است و این آن در است که امیرالمومنین علی(ع) در مسجد رفتی به نماز».(سفرنامه ص 125 )

ناصرخسرو در باب خانه کعبه می‌گوید: «و خانه کعبه به میان ساحت مسجد است، مربع که طولش از شمال به جنوب است و عرضش از شرق به غرب... و در خانه سوی مشرق است.

چون در خانه روند، رکن عراقی بر دست راست باشد و رکن حجرالاسود بر دست چپ و رکن مغربی را رکن شامی می‌گویند و حجرالاسود در گوشه دیوار بر سنگی بزرگ ترکیب کرده‌اند و در آنجا نشانده، چنان‌که مردی تمام قامت بایستد با سینه او مقابل باشد». (همان ص 129)

"حکیم قبادیان" تمام صفات کعبه و مسجدالحرام را آن‌چنان که در آن روزگار دیده است، وصف می‌نماید.‌(ر.ک سفرنامه) ولی کسانی که خواهان اطلاعات امروزین خانه و مسجد هستند، به کتاب "آثار اسلامی مکه و مدینه"، نوشته رسول جعفریان مراجعه نمایند تا از اطلاعات دقیقی که نویسنده فراهم آورده استفاده کنند.

مکه و کعبه در جغرافیای آسمانی

بی‌شبهه، مقدس‌ترین و باشرافت‌ترین سرزمین‌ها و مکان‌ها سرزمین مکه، مسجدالحرام و خانه کعبه است. عظمت و شرافت آسمانی و تقدس و جایگاه ماورایی مکه و کعبه به حدی است که در روزگاری که تمام کره ارض را آب پوشانده بود، خداوند اولین مکانی را که از زیر آب بیرون آورد، سرزمین مقدس مکه و ساحت زیرین خانه کعبه بود.

حضرت امام جعفر صادق‌(ع) در این باره می‌فرماید: «ان الله تبارک و تعالی دحا الارض من تحت الکعبة الی منی ثم دحاها من منی الی عرفات ثم دحاها من عرفات الی منی فالارض من عرفات و عرفات من منی و منی من کعبة؛ خداوند تبارک و تعالی گسترش داد زمین را از زیر کعبه به سوی منا و سپس آن را گسترش داد از منا به سوی عرفات و سپس از عرفات به سوی منا؛ پس زمین از عرفات است و عرفات از منا و منا از کعبه».(من لا یحضره الفقیه کتاب الحج باب 3 ص210)

در همین سرزمین مقدس بود که آدم برای نخستین بار به دیدار حوا نایل آمد و علت نامیدن سرزمین عرفات همین دیدار است و نیز در همین سرزمین مقدس بود که به آدم دستور ساختن کعبه داده شد.

حضرت امام جعفر صادق(ع) درباره جایگاه سرزمین مکه و خانه کعبه برای خداوند تعالی می‌فرمایند: «أحب الارض الی الله تعالی مکة ما تربة احب الی الله عزوجل من تربتها و لاحجر احب الی الله عزوجل من حجرها و لا شجر احب الی الله عزوجل من شجرها و لا جبال احب الی الله من جبالها ولا ماء احب الی الله عزوجل من مائها؛ دوست داشتنی‌ترین مکان زمین برای خدای تعالی سرزمین مکه است و هیچ خاکی دوست داشتنی‌تر برای خدای عزوجل از خاک آن نیست و هیچ سنگی برای خدای عزوجل دوست داشتنی‌تر از سنگ آن نیست و هیچ درختی دوست داشتنی‌تر برای خدای عزوجل از درخت‌های آن نیست و هیچ کوهساری دوست داشتنی‌تر از کوهستان مکه برای خدای عزوجل نیست و هیچ آبی دوست داشتنی‌تر برای خدای عزوجل از آب آن نیست».(همان ص211)

نیز همان حضرت در خبری دیگر در همین باب می‌فرمایند: «ان الله عزوجل اختار من کل شیء شیئا و اختار من الارض موضع الکعبه؛ همانا خداوند عزوجل اختیار کرد از هر چیزی چیزی را و اختیار کرد از زمین مکان کعبه را».(همان ص211) در شرافت این خانه همین بس که یکی از ارکان اسلام که حج گزاردن باشد، با عزم به سوی این خانه و سرزمین و طوف و اقامت در این مکان پر شرافت است.

«مکه، ام القراء و الگوی مدینه فاضله است. ابراهیم خلیل(ع) بنیان گذار کعبه و معمار تمدن، اساس مدینه فاضله را بر چهار رکن و حول یک محور مرکزی تنکیم و آنها را از خداوند در خواست کرد. دعای آن حضرت در این باره چنین بود:

1- پروردگارا! این سرزمین غیر ذی زرع را آباد کن و به صورت شهر در آور! «رب اجعل هذا بلدا»

2- امنیت ساکنان آن را فراهم کن! «رب اجعل هذا بلدا امنا»

3- ساکنان این منطقه را از اقتصاد سالم بهره مند کن! «وارزق اهله من الثمرات»

4- تحقق مدینه فاضله در سایه گرایش دل‌های مردم به رهبران سیاست‌مدار و فرزانه آن است. خدایا دل‌های عده‌ای را مشتاق پیشوایان این سرزمین کن تا به سویشان مهاجرت کنند! «فاجعل افئدة من الناس تهوی الیهم»

5- محور اصلی که این چهار رکن در مدار آن می‌گردد و ضامن تأمین و تحکیم و بقای امنیت و آرامش و سلامت اقتصادی جامعه است، حکومتی است که بر اساس وحی و در سایه رهبری انسان کامل تشکیل شده باشد. ربنا وابعث فیهم رسولا منهم یتلوا علیهم آیاتک و یعلمهم الکتاب و الحکمة و یزکیهم انک انت العزیز الحکیم. حضرت ابراهیم این عنصر را به عنوان رکن پنجم در ردیف ارکان چهارگانه نیاورد؛ بلکه آن را محور دانسته، ارکان چهارگانه را بر گرد آن طواف می‌دهد».(صهبای حج ص147 و 148)

در پایان این مقال آرزو می‌کنیم که تمام امیدواران حضور در این سرزمین مقدس و همه امیدواران درآویختن به پرده کعبه، به آرزو و امید خویش برسند و پا در حریم و حرمی بگذارند و به زیارت کسی بروند که لقای او خود ره آورد سفر است!