حرمت دعوت به ترک مستحبات و انجام مکروهات
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، سی و دومین نشست علمی تخصصی حریم مستحبات با ارائه مقاله «حرمت اقدام و دعوت مردم به ترک مستحبات و انجام مکروهات با سخن یا عمل» از سوی حجت‌الاسلام سیدمحمد نجفی یزدی و با نقد حجت‌الاسلام داود غائبی، پیش از ظهر امروز 14 آذرماه در سالن امام خمینی(ره) مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) قم برگزار شد.
حجت‌الاسلام نجفی که به عنوان نظریه‌پرداز در این مراسم حضور داشت با اشاره به بحث مورد نظر خود اظهار کرد: اگر واجبات و محرمات الهی را به منزله ارکان بنای رفیع دین بدانیم، احکام ترجیحی دین یعنی مستحبات و مکروهات را باید به منزله ظرافت کاری این ساختمان بلند دانست که بدون آن، دارای جاذبه نیست و مقبولیت شایسته‌ای ندارد.
نقش عمیق سنت‌های دینی در فرهنگ جامعه
وی افزود: سنت‌های دینی اعم از مستحب و مکروه نقش عمیقی در فرهنگ دینی جامعه و افراد دارد به ویژه آن دسته از سنت‌ها که جزء شعائر دینی و جلوه اسلامیت جامعه به حساب می‌آیند مانند سلام کردن، اذان و صلوات که بسیاری از مبانی روحی و فکری افراد جامعه بر همین سنت‌ها استوار است.
این پژوهشگر حوزوی مقاله خود را درصدد بیان این نکته ارزیابی کرد که تبلیغ و تشویق مردم به مخالفت با این سنت‌ها و تلاش برای تضعیف آن، شرعا جایز نیست و تجربه ثابت کرده است که برای نابودی یک جامعه و تهاجم فرهنگی به آن، بهترین راه، شروع از راه تضعیف احکام ترخیصی است.
وی با تأکید بر اینکه دشمنان با تضعیف این سنت‌ها، به تخریب باورهای دینی مردم نزدیک شده و با شکستن حریم واجبات راه را برای نابودی احکام الزامی هموار می‌کنند، تصریح کرد: حفظ احکام الهی، حتی مستحبات و مکروهات بر همه لازم است و هیچ‌کس حق ندارد آن را تغییر دهد و مردم را منحرف کند.
ترغیب مردم بر ضد مستحب یا مکروه حرام است
وی مقصود از مستحب و مکروه را اموری دانست که استحباب آن با دلیل معتبر ثابت باشد، گفت: آن دسته از مستحبات که به جهت حساسیت فوق العاده، جزء شعائر اسلامی گردیده از محور بحث خارج است، چراکه اقامه شعائر دینی واجب است و تبلیغ بر ضد واجبات، قطعا جایز نیست.
حجت‌الاسلام نجفی ابراز کرد: تبلیغ و ترغیب مردم بر ضد مستحب یا مکروه اگر سبب انحراف فکری مردم شود به گونه‌ای که مستحب یا مکروه را مباح بدانند تا چه رسد به آنکه مستحب را مکروه و مکروه را مستحب بشمارند، قطعا حرام است زیرا داخل در اضلال مردم و مصداق بدعت در دین است.
وی ترغیب مردم به اختلاط زن و مرد که سبب وقوع در حرام می‌شود را داخل در این بحث ندانست و افزود: هرگاه ترغیب و تشویق مردم به ترک مستحب یا فعل مکروه، مقدمه حرام گردد به گونه‌ای که به تدریج مردم را به حرام اندازد، داخل در عنوان اعانه بر اثم بوده و شرعا و عقلا حرام و قبیح است.
این پژوهشگر حوزوی متذکر شد: مستحب یا مکروهی که احیانا به جهت عناوین ثانوی دیگری، محکوم به وجوب یا حرمت باشد، از محل نزاع خارج است، زیرا بحث درباره عملی است که استحباب یا کراهت بالفعل دارد.
وی گفت: در این مقاله حکم تبلیغ و تشویق دیگران بر مخالفت با احکام ترجیحی اسلام خواه به غرض مقابله با حکم اسلام باشد یا دلسوزی یا منافع شخصی، خواه به صورت گسترده در سطح عموم یا نسبت به افراد خاص و خواه با تبلیغ گفتاری یا در عمل به اینکه کاری کند که مردم عملا مستحب را رها کنند، بررسی می‌شود.
ادله حرمت دعوت به ترک مستحبات و انجام مکروهات
وی ادله حرمت تبلیغ و تلاش برای دور کردن مردم از مستحب و یا تشویق به انجام مکروه را با توجه به آیات قرآن، روایات و حکم عقل مورد تبیین کرد و با اشاره به آیاتی که تعبیر صد عن سبیل الله یعنی ممانعت مردم از پیمودن راه خدا را مورد مذمت شدید قرار می‌دهد مانند آیه 36 سوره انفال، گفت: صدّ در این آیات به معنی ممانعت و منع است، نه به معنی اعراض و پشت کردن و انحراف از چیزی، زیرا کلمه صدّ به هر دو معنی لازم و متعدی به کار می‌رود.
حجت‌الاسلام نجفی ادامه داد: کلمه سبیل الله به معنی مطلق کارهای خیر است که مرضیّ خداوند است، خواه انجام واجب باشد یا ترک حرام و یا مثل مستحبات باشد و اختصاص به جهاد هم ندارد، به همیت سبب فقها درباره سهم سبیل الله که از مصارف زکات در آیه مبارکه است، آن را به همین معنی دانسته‌اند.
وی تصریح کرد: آیات مذکور به وضوح نشان دهنده ذم شدید کفار و منافقان و شیطان به جهت انجام صدّ از سبیل الله است، یعنی چون این اعمال قبیح است، آنها مذمت شده‌اند نه آنکه قبح عمل آنها مرتبط با عنوان کافر و منافق و شیطان باشد به گونه‌ای که صدّ سبیل الله از مؤمن قبیح نباشد و بسیاری از آن آیات دلالت بر علیت مذمت آن افراد به جهت صدّ عن سبیل الله دارد.
منحرف خواستن راه خدا به معنی انحراف فکری نیست
این استاد حوزه علمیه قم با بیان اینکه منحرف خواستن راه خدا، تنها به معنی انحراف فکری نیست، آیه 67 سوره توبه را به عنوان دومین آیه مطرح کرد و گفت: سیاق و لحن آیه ظهور در حرمت آن اعمال منافقان دارد نه کراهت آن، و این ظاهر است.
وی ابراز کرد: حرمت مذکور برای نفس آن اعمال است نه آنکه مقید به منافقان باشد، یعنی حرمت نهی از معروف به جهت صدور آن از منافقان نیست بلکه ظهور آیه مبارکه آن است که نفس آن عمل مذموم است و منافقان به جهت آن عمل مذموم، مورد مذمت قرار گرفته‌اند.
حجت‌الاسلام نجفی با بیان اینکه کلمه معروف شامل واجب و مستحب هر دو می‌شود و عنوان نهی، شامل هرگونه ممانعت می‌شود، نتیجه گرفت: ممانعت و تبلیغ و تلاش برای دور کردم مردم از اطاعت احکام الهی خواه واجب یا مستحب، حرام یا مکروه، شامل آیه مبارکه بوده و از صفات منافقان است.
وی آیه 17 سوره لقمان و آیه 104 سوره آل عمران را در این‌باره مورد تبیین قرار داد و ابراز کرد: از نظر عرفی همچنان که وجوب امر به معروف در واجبات، با تجویز نهی از معروف تنافی دارد، هیچ قانون‌گذاری اجازه نمی‌دهد تا دیگران بر علیه قانون وی تبلیغ و مردم را به مخالفت با آن تحریک و تشویق کنند.
گستره حرمت تبلیغ بر ضد احکام ترجیحی و محدوده آن
این پژوهشگر حوزوی افزود: قانون‌گذار حکیم و مقتدر هرگز اجازه نمی‌دهد تا دیگران، مردم را به سوی مخالفت با قانون مستحب خویش دعوت کنند، به همین سبب است که دعوت مردم و تشویق آنها و یا دادن جایزه به مردم برای مثلا کشیدن سیگار یا گران‌فروشی و بی‌انصافی مورد پذیرش عرف نیست تا چه رسد به اینکه خود قانون‌گذار آن را تجویز کند.
وی در بخش دیگری از سخنان خود به بیان ادله روایات پرداخت و با اشاره به روایتی از پیامبر اکرم(ص) که دلالت بر حرمت امر به منکر و نهی از معروف می‌کند، گفت: منکر و معروف شامل مستحبات و مکروهات نیز می‌شود و اراده واجب و حرام از معروف و منکر در صدر حدیث نمی‌تواند عرفا قرینه بر اختصاص معروف و منکر در فقره دوم باشد زیرا در فقره اولی سخن از فساد و فسق است که مناسب با واجب و حرام نیست.
حجت‌الاسلام نجفی با اشاره به گستره حرمت تبلیغ بر ضد احکام ترجیحی و محدوده آن، اظهار کرد: اقدام بر خلاف احکام ترجیحی دارای مصادیق و انواعی است که هر کدام باید با توجه به ادله مذکور مورد بحث قرار گیرد.
وی بیان داشت: گاهی اقدام مذکور به غرض مقابله با حکم الهی است و گاهی به اغراض دیگر مانند دلسوزی والدین یا رؤسا و یا جهت سودجویی و منافع شخصی نه مقابله با حکم الهی و در هر دو صورت، گاهی عموم مردم یا گروه بسیاری مورد خطاب هستند.
تلاش دشمن برای رویگردانی مردم از مستحب
این استاد حوزه در موارد نام برده شده، اقدام را گاهی با سخن و گاهی در عمل دانست و با تبیین چهار صورت برای مدعای خود، گفت: دشمن کاری می‌کند تا مردم را از مستحب روی گردان کند و این مرحله نیز مراتبی دارد از جمله قرار دادن جایزه جهت ترک مستحب و یا تهدید برای آنجام آن، مثل آنکه بگوید هر کس ازدواج کند، او را از کارخانه اخراج می‌کند.
وی با اشاره به صورت سوم و چهارم، ابراز کرد: آنکه مردم را به ترک مستحب دعوت کند اما نه به گونه‌ای که مقابله با حکم الهی تلقی شود و بدون آنکه غرض مقابله داشته باشد، مثل تشویق به عدم ازدواج تا استغنای کامل و مانند اینها که چه بسا با انگیزه خیرخواهانه نیز همراه باشد، اینگونه اقدامات اگر در سطح عموم باشد، صدّ عن سبیل الله و نهی از معروف بوده و اشکال دارد.
حجت‌الاسلام نجفی افزود: آنکه دعوت او بر ترک احکام مستحب، تنها به صورت خصوصی باشد و نه در سطح گسترده و برای عموم مانند آنکه رفیق خود را به تماشای فیلم سینما، در اول وقت نماز دعوت کند، بدون آنکه غرض او مبارزه و مقابله با حکم الهی باشد، بلکه تنها برای یک هوس زودگذر و مانند آن و به صورت مقطعی کسی را به ترک مستحب دعوت می‌کند.
نقد نظریه حرمت دعوت به ترک مستحبات و انجام مکروهات
در ادامه این مراسم حجت‌الاسلام داود غائبی به نقد دیدگاه حجت‌الاسلام نجفی درباره حرمت دعوت به ترک مستحبات و انجام مکروهات پرداخت و گفت: نظریه‌پرداز وقتی واجبات و محرمات الهی را به منزله ارکان بنای رفیع دین می‌دانند، بهتر بود آن را در بخش شریعت یا فروع دین به کار می‌بردند.
وی افزود: نظریه‌پرداز محترم در مقدمه می‌خواهند بگویند که این تلاش مبانی فکری و روحی را خدشه‌دار می‌کند و سبب ترک واجبات و اباحی‌گری می‌شود، اما در تحریر محل نزاع این موارد را از بحث خارج کرده‌اند.
ناقد نظریه حرمت دعوت به ترک مستحبات و انجام مکروهات در ادامه این عبارت را که تبلیغ و ترغیب مردم بر ضد مستحب یا مکروه اگر سبب انحراف فکری مردم شود به گونه‌ای که مستحب یا مکروه را مباح بدانند تا چه رسد به آنکه مستحب را مکروه و مکروه را مستحب بشمارند، داخل در بحث ندانست.
وی گفت: این امر مصداق بدعت در دین است، چراکه آن تبلیغ و تلاش سبب انحراف فکر مردم نمی‌شود؛ اگر انسان همه موضوعات را مورد بحث قرار دهد، اشکالی ندارد اما اگر کسی موضوع مقاله را محدود به این عنوان کرد، پس موضوع و محور بحث این است و چیز دیگری نیست.
حجت‌الاسلام غائبی، عبارت «هرگاه ترغیب و تشویق مردم به ترک مستحب یا فعل مکروه، مقدمه حرام گردد به گونه‌ای که به تدریج مردم را به حرام اندازد، داخل در عنوان اعانه بر اثم و شرعا و عقلا حرام و قبیح است» را بر موضوع وارد ندانست و اظهار کرد: برخی علما مانند آقای خوئی ترغیب و تشویق مردم به ترک مستحب را مقدمه گناه نمی‌دانند.
روایت پیامبر اکرم(ص) مبنی بر حرمت امر به منکر و نهی از معروف که به عنوان نخستین ادله روایات از سوی حجت‌الاسلام نجفی مطرح شده بود نیز مورد اعتراض حجت‌الاسلام غائبی قرار گرفت که وی متذکر شد: پیامبر اکرم(ص) این عمل را بدتر از ترک امر به معروف و نهی از منکر شمرده‌اند، یعنی این فسق و فساد ارتکاب به حرام است و نه تنها نهی از منکر نمی‌کند، بلکه امر به منکر هم می‌کند.
دیدگاه فلاسفه غرب درباره بد و خوب
وی با بیان اینکه دیدگاه فلاسفه غرب اینچنین است که خوب وقتی است انسان خوشش بیاید و بد زمانی است که انسان بدش بیاید، گفت: اگر از جوانان و مسلمانانی که در دام مشروبات الکلی و دام اعتیاد افتاده‌اند بپرسید اعتیاد و شرب خمر خوب است یا بد، می‌گویند بد است، اما در بیان این ادله مصیبت زمانی است که جای بد و خوب با هم عوض شود.
این پژوهشگر حوزوی، روایات و ادله مورد نظر نظریه‌پرداز را با موضوع بحث سازگار ندانست و تصریح کرد: شیطان قائل به ربوبیت تکوینی بود اما قائل به ربوبیت تشریعی نبود و می‌گفت دعوت من به سجده بر انسان صحیح نیست و ما از زمانی می‌ترسیم که انسان نیز اینگونه بی‌اندیشد.
وی متذکر شد: برخی رسانه‌ها در داخل کشور مسأله تعدد ازدواج را خیانت به زن می‌دانند و برخی در عین حال که مستحبات را قبول دارند، تلاش می‌کنند که شرایط کاری را بهانه قرار داده و بگویند این شرایط رعایت این مستحبات را ایجاب نمی‌کند که باید این مسائل را مورد بحث قرار دهیم./920/ز503/ن