به مناسبت سالروز وفات ابن قره حرانی؛
ثابت بن قره حرانی و فرهنگ و تمدن اسلامی
خبرگزاری رسا ـ بیست و ششم صفر هر سال مصادف است با سالگرد درگذشت یکی از فحول دانشمندان اسلامی و یکی از حلقههای درخشان دوران زرین تمدن اسلامی، ثابت بن قره حرانی.
بیست و ششم صفر هر سال مصادف است با سالگرد درگذشت یکی از فحول دانشمندان اسلامی و یکی از حلقههای درخشان دوران زرین تمدن اسلامی، ثابت بن قره حرانی.
دوران
حرانی حکیم، منجم، ریاضیدان، طبیب و طبیعیدانی بزرگ بود که با وجود صابئی مذهب بودن اما در آغوش تمدن علمپرور اسلامی، مانند بقیه دانشمندان غیرمسلمان جهان اسلام که در زمره عالمان اسلامی خوانده میشوند، در سلسله دانش اسلامی ایفای نقش تمدنی کرده است.
این مسأله یعنی غیر مسلمان بودن ابن قره حرانی و دانشمندان غیر مسلمان دیگری مانند موسی بن میمون یهودی مذهب و محسوب شدن آنان در ذیل تمدن درخشان اسلامی، خود مسألهای مهم است که پرده از یک اصل بسیار مهم در نرم افزار تمدنی اسلامی بر میدارد.
این اصل مهم، تساهل و رواداری علمی و دوری فضای تمدنی اسلام از تعصبات دینی، قومی و نژادی است که مستقیما تحت تعلیمات دانش پرور قرآن، پیامبر اکرم(ص) و ائمه دین(ع) به وجود آمده است. پیش از پرداختن به شناخت نامه ثابت ابن قره حرانی، نیکو است در باب این مسأله نرم افزاری به قدر وسع این مقال و مقاله مطالبی را بیاوریم.
تسامح، مادر تمدن انسانی اسلام
عبارت بالا سر فصل، یکی از فصول کتاب "کارنامه اسلام" دانشمند معاصر، مرحوم دکتر عبدالحسین زرین کوب است. این عبارت خود به نیکی کلید دوران درخشان تمدن اسلامی را معرفی مینماید.
در دینی که کتاب آن به دانش اهمیت وافری نشان داده و دانشمندان را قدر بسیار نهاده است و آنها را افضل از انبیاء بنی اسرائیل شمرده است و از سویی دانش را کالایی شمرده که باید از دست کافر و مشرک نیز گرفت و دورترین مکانها را برای کسب آن در نوردید، به روشنی میتوان دید که دانش که هم چون گلی لطیف جز در هوای امنیت اجتماعی و تمدنی نمیروید را در دامان خود پروریده است که نشانه آن تمدن زرین اسلامی در قرون سوم، چهارم و پنجم هجری قمری است.
در همین فضای دانش پرور است که دانشندان اقلیتهای مذهبی که در جهان اسلام در کمال امنیت میزیستهاند، در این رشد تمدنی سهیم بوده و بسیاری از کتابهای علمی یونانی و سریانی را برای استفاده در تمدن اسلامی ترجمه کرده و در دانشهای اسلامی، تبحری در خور، به هم رساندهاند.
دکتر زرین کوب در این باب میگوید: «شک نیست که سهم اقوام گوناگون که در توسعه این تمدن بذل مساعی کردهاند، نباید از نظر محقق دور بماند؛ اما آن‌چه این مایه ترقیات علمی و پیشرفتهای مادی را برای مسلمین میسر ساخت، در حقیقت همان اسلام بود که با تشویق مسلمین بر علم و ترویج نشاط حیاتی، روح معاضدت و تساهل را جانشین تعصبات دنیای باستانی کرد و در مقابل رهبانیت کلیسا که ترک و انزوا را توصیه میکرد، با توصیه مسلمین به "راه وسط" توسعه و تکامل صنعت و علم انسانی را تسهیل کرد».(کارنامه اسلام ص23)
«در چنین دنیایی که اسیر تعصبات دینی و قومی بود، اسلام نفحهای تازه دمید. چنان‍که با ایجاد دارالسلام که مرکز واقعی آن قرآن بود و نه شام و عراق، تعصبات قومی و نژادی را با یک نوع جهان وطنی چاره کرد و در مقابل تعصبات دینی نصارا و مجوس، تسامح و تعاهد با اهل کتاب را توصیه کرد و علاقه به علم و حیات را... این تسامح نسبت به اهل کتاب که نزد مسلمین اهل ذمه و معاهد خوانده میشدند، مبتنی بر یک نوع هم زیستی مسالمت آمیز بود که اروپای قرون وسطی به هیچ وجه آن را نمیشناخت».(همان ص24)
این هم زیستی و مسالمت در تاریخ علم مسلمین و روایات تاریخی مسلمین نمودی در خور دارد. برای مثال میتوان به داستان بسیار قابل توجه شریف رضی، جامع نهج البلاغه و دوست صابی مسلکش، ابو اسحاق صابی یاد کرد.
شریف رضی دانشمند شیعه و نقیب علویان، با یکی از صابیان ادیب و دانشمند دوران خود که از قضا با او اختلاف سنی بسیار داشت، دوستی بسیار صمیمی و مکاتبات و جلسات علمی فراوانی با همدیگر برگزار می‌کردند. از قضا ابواسحاق صابی در سن 91سالگی در گذشت؛ در حالی که سید رضی، 25 سال بیشتر نداشت. سید از مرگ ابو اسحاق بسیار اندوهگین شد و در مرگ او سه قصیده سرود که یکی از آنها بسیار مشهور است:
«دانستی چه کسی را بر چوبها بر داشتند؟ دیدی که چگونه شمع انجمن خاموش گردید؟
کوهی فرو ریخت که که اگر در دریا در میغلتید، از شدت بر خوردش دریا پی در پی خروشان میشد.
پیش از دفن تو در زیر خاک، نمیدانستم که خاک بر چکاد کوه‌ها فراز میگردد.
ای نفس، پس از او به دنبال دوست صمیمی مرو، زیرا جست‌وجوگر نخواهد توانست چون او کسی را یابد».(سید رضی ص100)
بسیاری سید رضی را به خاطر این دوستی و این قصاید سرزنش کردند که مسلمان شیعه و فرزند رسول خدا(ص) و نقیب شیعیان را به صابی مسلکی شاعر چه کار است؟ که سید در جوابی که چکیده نگاه اسلامی در سلم و هم زیستی و تساهل علمی جاری است، میگوید که من بر دانش او مرثیه سرودم.
مرحوم زرین کوب افول آفتاب تمدن اسلامی را هم زمان با از میان رفتن روحیه تحمل و تساهل علمی و رشد تعصبات در تمدن اسلامی میداند.(ن.ک: کارنامه اسلام ص22)
پس از این مقدمه مبسوط، به خوبی روشن میگردد که چگونه ثابت بن قره حرانی جزء دانشمندان اسلامی به حساب میآید؛ گر چه دینش غیر از اسلام بوده است و این همان معجزه اسلام و بازتاب خلق عظیم پیامبر آن است.
شناخت نامه ابن قره حرانی
ابن ندیم در کتاب بسیار مهم خویش در باره ابن قره حرانی میگوید:«ابو الحسن ثابت بن قرة بن مروان بن کرایا بن ابراهیم بن کرایا بن مارینوس بن سالاموبوس، ولادتش در سال دویست و بیست و یک و وفاتش در سال دویست و هشتاد و هفت بود و شصت و هفت سال شمسی زندگی نمود». (الفهرست، فن دوم از مقاله هفتم ص489)
آن چنان که از نسب نامه ابن قره بر میآید او از صابئیانی بوده است که قبل از اسلام و در دوران هلنیستی(یونانی مابی) به زبان یونانی تکلم میکردهاند و بعدها با طلوع اسلام در فرهنگ اسلامی جذب شدند و اسامی عربی برای خود انتخاب مینمودند و برای سالهای طولانی با امنیت در سایه اسلام میزیستهاند و بسیاری از آنها بعدا اسلام آوردهاند؛ چنان که ابن ندیم در باره پسر ثابت بن قره، که خود دانشمندی توانا بود، میگوید: «سنان بن ثابت بن قره، مسلمان در گذشت».(همان ص489)
در باب این که آیا دین صابئیان الهی است و یا نه سخن بسیار است ولی در هر صورت اقلیتی بودند که طبق قواعد اسلامی تحت حمایت اسلام بودهاند. در حالی که در آیهای در سوره بقره در کنار یهود و نصارا از آنها یاد شده است.(ن.ک: المیزان ج1 و نیز آثار الباقیه)
این دین آیینی بوده است مبتنی بر رمزیگری سیارات. این آیین در سنت ریاضی و اسراری فیثاغورس بسیار مورد توجه بود در دوره اسلامی نیز باقی ماند.(علم و تمدن در اسلام ص28)
«ثابت بن قره مانند بسیاری دیگر از افراد خاندانش در نجوم و ریاضیات تبحر داشت. در نتیجه اختلافات دینی که با هم کیشان خود پیدا کرد، راه بغداد در پیش گرفت و خوشبختانه محمد بن موسی بن شاکر ریاضیدان با نفوذ، به شایستگی او پی برد و وی را تحت حمایت و تربیت خود گرفت. ثابت به زودی در بغداد شهرت یافت و در مقام منجمی دربار خلیفه رسید.(همان ص28)
آفاق علمی ابن قره حرانی
آن چنان که گذشت، ابن قره در علوم مختلف تخصص داشت به همین دلیل شاخههای علمی مختلفی را مورد کنکاش علمی قرار داد و در علوم مختلفی کتاب و رساله نوشت.
از مهم‌ترین شاخصههای او ترجمه از زبان یونانی به سریانی و عربی بوده است که تأثیر بسیاری در انتقال علوم یونانی به جهان اسلام داشته است و رشته علمی جهانی را تا به امروز متسلسل نگاه داشته است.
«ثابت در تسلط بر ترجمه هم پایه حنین بود و مانند وی آثاری جاودان در طب و فلسفه از خود بر جای گذاشت. بعد او رسالههای چندی در نجوم و نظریه اعداد و سایر رشتههای مختلف ریاضی نوشت که بر دانشمندان مسلمان تأثیر فراوان داشته است. پژواک نظریههای علمی وی، خاصه در مورد حرکت میزان زمین سراسر قرون وسطی در مغرب زمین شنیده میشده است».(همان ص28)
میراث علمی ثابت بن قره را میتوان در شاخههای علمی مختلف میتوان اینگونه بر شمرد:
ریاضیات
«نوشتههای ریاضی او که بیشتر از آثار دیگرش مورد پژوهش قرار گرفته است، در هموار کردن راه برای کشفهای مهم ریاضی از قبیل تعمیم دادن مفهوم عدد به اعداد حقیقی(مثبت)، حساب انتگرال، قضایایی در مثلثات کروی، هندسه تحلیلی و هندسه نا اقلیدسی نقشی مهم داشته است.
ثابت تقریبا در همه شاخههای ریاضی کار کرد. چند کتاب ریاضی قدیمی از یونانی ترجمه کرد، بخصوص همه کتابهای ارشمیدس را که اصلشان به زبان یونانی بر جا نمانده است. از قبیل، قضایای مقدماتی، در دایرههای متماس و در مثلث‌ها و نیز مخروطات آپولونیوس و نیز او شرحهایی بر اصول اقلیدس و مجسطی بطلمیوس نوشت».(زندگی نامه علمی دانشمندان اسلامی ص332)
نجوم و مکانیک
«در نجوم وی از اولین کسانی است که به اصلاح دستگاه بطلمیوس پرداخت و در مکانیک از بنیاد گذاران استاتیک بود».(همان ص332)
طب
«ثابت از مشهورترین پزشکان قرون میانه شرق بود. ابن قفطی در تاریخ الحکما سخن از درمان قصابی به وسیله ثابت میگوید که مرده اش میپنداشتند».(همان ص334)
داستان این قصاب اینگونه بوده است که ثابت در دکان قصابی، میبیند که قصاب دنبه و جگر را نمک میزده و خام میخورده است و همین مسأله باعث سکته او شده است از این رو ثابت او را احیای قلبی میکند؛ به طوری که پس از زنده شدن قصاب، مردم ثابت را زنده کننده مردگان میخواندهاند.(ن.ک: تاریخ الحکماء)
کتابهای او در طب عبارتند از: الذخیره فی علم طب، کتاب الروضه فی الطب، کتاب فی علم العین(چشم پزشکی)، کتاب فی الجدری و الحصبه(درباره آبله و سرخک).
ثابت بن قره کتابهای بسیاری نیز در علوم دیگر از جمله فلسفه، منطق، روانشناسی، اخلاق، طبقه بندی علوم، دستور زبان سریانی و علم سیاست دارد. کوتاه سخن اینکه او جهان علمی بوده است در کالبدی انسانی.
ابن ندیم بقیه آثار ثابت بن قره را اینگونه بر میشمارد: کتاب حساب الاهلة، کتاب رسالته فی سنة الشمس، کتاب رسالته فی استخراج المسائل الهندسیه، کتاب رسالته فی الاعداد، کتاب الشکل القطاع، کتاب رسالته فی الحجة المنسوبة الی السقراط، کتاب ابطال الحرکة فی الفلک البروج،کتاب رسالته فی السبب الذی من اجله جعلت میاه البحار مالحة.(الفهرست ص489)
وفات ابن قره
ابن قفطی وفات ثابت بن قره را روز پنجشنبه 26صفر سال 228 بر میشمرد.(تاریخ الحکما ص169)
سرگذشت علمی ثابت بن قره نه تنها شرح مجاهدات علمی یک انسان دانشمند را یادآور میگردد، بلکه عطر علم پروری و دانش خواهی اسلام و تمدن اسلامی را به گوش جان میرساند؛ چه اینکه در دامان خود دانشمندانی را پروریده است که معتقد به دین اسلام نبوده، ولی خواهان و طالب علم بوده اند و این رمز جهانی بودن اسلام است.
منابع:
1. الفهرست ابن ندیم- ترجمه رضا تجدد
2. کارنامه اسلام- عبدالحسین زرین کوب
3. تاریخ الحکماء- ابن قفطی
4. المیزان-سید محمد حسین طباطبایی
5. آثارالباقیة عن القرون الخالیة- ابوریحان بیرونی- ترجمه اکبر داناسرشت
6. سید رضی- محمد مهدی جعفری
7. علم و تمدن در اسلام- سید حسین نصر- ترجمه احمد آرام
8. زندگینامه علمی دانشمندان اسلامی-چالرزکولستون-ترجمه گروه مترجمان
9. نسمة السحر بذکر من تشیع و شعر-صنعانی
هادی شاملو
/979/701/ر
ارسال نظرات