درس خارج؛ محیطی برای کسب معلومات یا تولید علم؟
به گزارش خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام مرتضی ولیان‌پور، پژوهشگر و محصل سطح خارج حوزه علمیه مشهد در نشست «بازنگری در سبک دروس خارج» با توجه به نکات قوّت درس خارج کنونی به آسیب‌شناسی درس خارج، چالش‌ها و بایسته‌های آن پرداخت.
درس خارج؛ از تقوای علمی تا تعصب ممدوح
حجت‌الاسلام ولیان پور: آسیب‌شناسی دروس خارج نیازمند یک کار ستادی جدی در این عرصه است که بایستی نقاط قوت و آسیب دروس خارج در آن به درستی دیده شده و شرایط علمی و اجتماعی و نیازهای جامعه رصد شود، با این حال تقوای علمی می‌طلبد که هرکسی در رفتار علمی خود بازنگری داشته باشد و منتظر کار تشکیلاتی نماند [اگر چه ظرفیت کار تشکیلاتی و کلان در طلبه‌های همدل و نخبه وجود دارد و خود آن‌ها می‌توانند گام‌های مهمی در این عرصه بردارند]، مثلا استاد درس خارج از خود بپرسد که در این چند سالی که درس خارج ارایه کرده‌ام چه نیازی از جامعه را پاسخ گفته‌ام؟ چند نفر متخصص در دین تربیت کرده‌ام و چه مسئله ناگشوده‌ای را پاسخ گفته‌ام؟ آیا توانسته‌ام یک تیم نخبه علمی را ایجاد کنم و با اهداف مشخص در مسیر تعالی اسلام گام بردارم؟
دانش‌پژوه مقطع خارج نیز بایستی از خود بپرسد که چه مقدار به تحصیل خود جهت بخشیده؟ و در چه عرصه‌ای توانمند گشته است و چه مقدار توانسته با طلبه‌های نخبه ارتباط بگیرد و متناسب با زمان و فراقتش کار جدی گروهی انجام دهد.
در روایات گهربار معصومین علیهم السلام [بر اساس فحصی که داشته‌ام] تعصب فقط در یک زمینه مورد مدح قرارگرفته است و آن هم عبارت است از تعصب در دستگیری از شیعیان و تعبیر "المتعصب للائمه الاطهار" فقط در مورد کمک کننده به شیعیان و کسی به کار رفته است که از شیعیان امامان علیهم‌السلام دستگیری می‌کند، حال از خود بپرسیم که در رفع نیازهای علمی و فکری جامعه شیعه چقدر گام برمی‌داریم؟ می‌توانیم از دستگیری دوستانمان در درس خارج شروع کنیم و بعد به این فکر کنیم که چگونه به مطالعه و حضور در درس جهت بدهیم تا بتوانیم همگام با مرزهای دانش، نیازهای جامعه را رصد کرده و به بشریت خدمت کنیم.
چشم انداز درس خارج شناخت تخصصی احکام در تمام عرصه‌های زندگی
فقیه باید از عدالت و تقوا برخوردار باشد و اگر ما نتوانیم سنتهای حسنه را ببینیم نمی‌توانیم دست به تحول بزنیم نکات قوّتی مانند: چشم پاکی اساتید ما، روابط پاک و سالمشان در عرصه اجتماع و مسائل حکومتی، حریت، آزادگی و استقلال اساتید خارج و این همه نکات مثبت که در هر درس خارجی که ولو به صورت تصادفی در آن شرکت کنید مشاهده می‌کنید، مانند این نقطه مزیت که طلبه 18 ساله تا طلبه 60 ساله پای درس می‌نشینند، تواضع وخزوع و خشوع و این‌همه در این درس‌ها دیده می‌شود. ما اگر آسیب شناسی می‌کینم اینها را هم نباید نادیده بگیریم، اما این تقوی که در افراد هست باید سرایت داده بشود به فضای حرفه‌ای، به فضای علمی، بعد وارد آسیب شناسی شویم و آسیب‌ها را برطرف کنیم این همان چیزی است که شاید بشود نامش را گذاشت تقوای جمعی! چشم انداز درس خارج شناخت تخصصی احکام است در تمام عرصه‌های زندگی فردی و اجتماعی انسان. طبیعتا طلبه در پایان این دوره آموزشی مهارتی باید بتواند موضع دین در عرصه‌های فردی و اجتماعی را بیابد و تبیین کند.
درس خارج؛ محیطی برای کسب معلومات یا تولید علم؟
به نظر این حقیر در آسیب‌شناسی درس خارج ابتدا باید یک مسئله را حل کنیم و آن اینکه درس خارج را صرفا یک محیط کسب دانش و به تعبیر دقیقتر یک محیط برای کسب و انباشت معلومات می‌دانیم یا یک محیط کارورزی که دارای خروجی‌های مشخص علمی است؟
اینجاست که زاویه‌ها مشخص می‌شود و پاسخ‌ها جهت می‌گیرد، به برخی پرسش‌ها در حوزه آسیب‌شناسی درس خارج توجه کنید:
رسالت درس خارج چیست؟ دانش پژوه برای چه هدفی در درس خارج شرکت می‌کند؟ درس خارج چه خروجی‌هایی دارد؟ درس خارج کنونی چه آسیب‌هایی دارد و درس خارج بایسته چه چالش‌هایی؟. اگر درس خارج را صرفا محیطی برای فراگیری معلومات و نظریات بدانیم دیگر لازم نیست که درس خارج باری را ازدوش جامعه بردارد و نیازهای فقهی شیعیان رادرجهان اسلام مرتفع سازد؟
تشکیل حلقه‌های علمی؛ گام اول برای ارتقاء درس خارج
بنده درس خارج مطلوب را محیطی جدی برای کارورزی می‌دانم که از همان ابتدا با راهبری استاد در مسیر تولید علم و توسعه دانش فقه نیز گام برمی‌دارد. برای رسیدن به این مقصود اولین گام تشکیل حلقه‌های علمی است که در این حلقه‌های علمی، تجربه استاد و خلاقیت دانش‌پژوهان درهم می‌آمیزد و منجر به پردازش یک دستگاه فکری و نظریه‌پردازی در موضوعی از پیش تعیین شده می‌گردد.
مشهد مقدس با توجه به ظرفیت‌های تاریخی خود می‌تواند آغازگر این تکاپوی علمی باشد و تحول در حوزه را با عمل خود معنایی دیگر بخشد.
اولویت‌ها در تحول درس خارج
1. تدوین منهج علمی استاد درس خارج: مبانی رجالی، اصولی و فقهی اساتید درس خارج توسط خودشان یا با کمک گروهی ازطلاب برگزیده قابل تولید و ارایه است.
2. انضباط علمی: نقطۀ شروع و پایان هر درس خارج در بازه زمانی مشخص یک‌ساله تعیین شود و سرفصل‌هایی که اساتید می‌خواهند به آن بپردازند، در هر سال تحصیلی معین شود تا مشخص گردد طلبه در این بازه زمانی به چه افقی می‌رسد و در چه زمینه‌ای مهارت پیدا می‌کند. اگر ریز موضوعات هم در تیمی از نخبگان حوزه با مدیریت استاد درس خارج تنظیم شود، گمان می‌برم درس خارج کارآمدی بیشتری پیدا می‌کند.
3. تدوین شاخص‌های درس خارج برتر: با تعیین شاخص‌های درس خارج مطلوب و شاخص‌گذاری آن، هر ساله درس خارج برتر معرفی شود. برخی از شاخص‌ها را به عنوان نمونه ذکر می‌کنم: توان راهبری و هدایتگری استاد، میزان توفیق استاد در اولویت‌بندی نیازهای دینی جامعه، میزان توفیق استاد در رصد کردن موضوعات و شرایط داخلی و بین‌الملل، کیفیت پاسخ دهی به اشکالات وچالش‌ها و میزان کمی و کیفی تربیت نیروی انسانی کارآمد در عرصه فقه و علوم وابسته.
4. تدوین شاخص‌های تقریر برتر: با بهره‌گیری از نخبگان حوزه و این میوه‌های پرشکوه انقلاب اسلامی، معیاری جامع برای سنجش تقریرات درس خارج تدوین شود و هر ساله برترین تقریر درس خارج معرفی شود، این امر می‌تواند به تقریرات دروس خارج جهت ببخشد.
اگر وارد این فضا شدیم می‌توان طلاب را به سمت تقریرات جمعی هدایت کرد و حتی می‌توان با تبدیل تقریرات به طرح‌های حمایتی و قراردادی، تقریرات را به سمت برآورده کردن نیازهای کوتاه مدت و بلند مدت در عرصه دانش فقه و حل مشکلات جامعه، سوق داد تا درس‌های خارج خروجی‌هایی متناسب با نیازهای جامعه داشته باشد.
در ادامه این نشست علمی حجت‌الاسلام مهدی علوی آزیز، معاون سابق پژوهش و مسئول دفتر طرح و برنامه حوزه علمیه خراسان به طرح بحث پرداخت.
الف. آسیب‌شناسی درس خارج بر پایه اهداف درس خارج
برای رسیدن په پاسخی صحیح و مطلوب در رابطه با آسیب شناسی دروس خارج ابتدا باید اهداف درس خارج ترسیم شود و بعد این مسئله را مورد بررسی قرار دهیم که اهداف از پیش تعیین شده برای دانش پژوهان و طلاب چقدر محقق شده است؟ به نظر می‌رسد هدف درس خارج در دو موضع قابل پیگیری است:
1.تربیت مجتهد و مستنبط
2.گسترش مرزهای دانش فقه واصول
ب. آسیب شناسی درس خارج بر پایه ارکان نظام آموزشی درس خارج
نظام آموزشی ما در مقطع خارج چهار رکن اساسی دارد که آسیب‌ها نیز از همین چهار جهت قابل بررسی است. این چهار رکن عبارتند از: طلبه، استاد، شیوۀ آموزش و نظام ارزشیابی.
در رابطه با طلاب یکی از آسیب‌ها این است که أکثر دانش پژوهان معلومات کافی در درس خارج ندارند و بسیاری از آن‌ها فاقد انگیزه لازم برای شرکت در درس هستند.
استاد در مرز دانش حرکت کند
در رابطه با صلاحیت اساتید برای ارائه درس خارج یکی از شرایط تدریس این است که استاد درمرز دانش حرکت کند یعنی دانش پیشینان در مشتش باشد و در کنار گزاره‌ها، نظریه بدهد در حالی که در أغلب دروس خارج این مطلب مغفول مانده است و این یک آسیب است.
در شیوۀ آموزشی علاوه برمعین بودن منهج علمی استاد، باید مراحل حل یک مسئله به گونۀ کامل مدون شود مثل اینکه شخص فقیه برای رسیدن به فلان استفتاء چه کارهایی را انجام می‌دهد.
درنظام ارزشیابی نیز نیاز است که نظام آموزشی، دانش پژوه و استاد را به تکاپو وا دارد. دورۀ تقلید پس از شیخ طوسی یکی از دلایل عدم داد و ستد علمی بین اهل سنت و امامیه بوده است و به نظر می‌رسد برای جلوگیری از چنین آسیب‌هایی رونق دادن به تعاملات علمی به صورت مقارنه‌ای ضروری است و در این صورت انگیزۀ عرضۀ علم و تکاپوی علمی از سمت اساتید و طلاب شدت و حدت بیشتری پیدا می‌کند.
شیوۀ امتحانات درس خارج عوض شود
به عنوان نقطۀ شروع پیشنهاد می‌شود که شیوۀ امتحانات درس خارج عوض شود و به روشی مثل شیوه‌ای که در تعیین اعضای شورای نگهبان می‌باشد سوق پیدا نماید و همچنین درس خارج از حوزۀ معیشت خارج شود و راه‌های دیگری بدل از آن برای تأمین معیشت تعیین گردد./916/د102/ع
منبع: اختصاصی شبکه اجتهاد