جابجایی قدرت در قطر
خبرگزاری رسا ـ مزیت مدل انتقال قدرت در قطر، این است که نیروهایی روی کار خواهند آمد که همسو با منافع و اهداف آمریکا و کشورهای غربی هستند. از اینرو، باید گفت انتقال قدرت در قطر نوعی اقدام پیش دستانه در مقابل تحرکات ضد حکومتی مردم بود.
1- بازی قدرت در خاندان آل ثانی
جا به جایی مقامات سیاسی، کناره گیری آنان از قدرت و واگذاری و انتقال قدرتشان به افراد دیگر از طرق دموکراتیک یا غیر دموکراتیک، از جمله امور رایجی است که به طور معمول، نه تنها تعجب کسی را بر نمی انگیزد، بلکه به طور پیوسته، مصادیق متعدد و مختلف آن در دنیای سیاست به نمایش در می آید. به عبارت دیگر، تحول در ترکیب هیئت حاکمه کشورها و تغییر در چینش افراد صاحب منصب، به هیچ وجه امری غیرمعمول و دور از انتظار نیست و در هر هفته یا در هر ماه، نمونه های عینی متعددی از آن را می‌توان در نقاط مختلف جهان مشاهده کرد.
بر کشورهای عربی حوزه جنوبی خلیج فارس خاندان هایی حکومت می‌کنند که در درون با مشکلات بسیاری مواجه هستند. یکی از مهم ترین این چالش ها جنگ بر سر دستیابی به قدرت در این خاندان هاست.
پیشتر اشاره شد که شیخ حمد بزرگ(پدر بزرگ امیر فعلی) دارای برادری بود و وی را به عنوان جانشین خود معرفی کرد؛ چون او را صالح تر از پسرش «خلیفه» برای رسیدن به قدرت ملاحظه می‌کرد، اما برادرش بنا به دلایلی ولیعهدی را به پسر خود واگذار کرد و این بذر اختلافات و شکاف هایی را در خاندان ثانی به وجود آورد که وقوع کودتاهای مختلف خانوادگی در این کشور را درپی داشت؛ تا جایی که برخی از آنها خون بار نیز بودند...! برخی دیگر نیز از انقلاب هایی بودند که جز رسوایی ره آوردی برای خاندان ثانی در قطر به همراه نداشتند؛ مثل کودتای شیخ حمد، امیر کنونی قطر علیه پدرش در سال 1995 میلادی. آنچه خواهد آمد نگاهی به این اختلافات و کودتاهاست.
1-1- ریشه اختلافات در خاندان آل ثانی
زمانی‌که قطر در سال 1971 از انگلیس مستقل شد، حاکمیت شیخ «احمد بن علی آل ثانی» بر اثر کودتای نظامی پسر عمویش شیخ «خلیفه بن حمد آل ثانی» سرنگون شد... . پس از کودتا شیخ خلیفه اقدام به تحکیم پایه های حکومت خود از طریق واگذاری مناصب مهم و حساس حکومتی به فرزندانش کرد...؛ اما او نمی دانست از جایی ضربه خواهد خورد که فکرش را نکرده است؛ یعنی از سوی پسر بزرگش «حمد».
شیخ حمد بزرگ ترین پسر شیخ خلیفه، امیر سابق قطر بود...؛ او در تمام دوران تحصیلش شاگردی ضعیف بود و این موجب شد تا پدر، فرزند را قبل از اتمام مرحله متوسطه از مدرسه خارج و او را به دانشکده نظامی «ساند هرست» در انگلیس بفرستد. اما شیخ حمد در آنجا هم نتوانست تحصیلاتش را به پایان برساند. به همین دلیل پس از گذشت 9 ماه از تحصیل، از دانشکده نظامی ساند هرست جدا شد و با درجه فرمایشی ژنرالی به قطر بازگشت تا در سال 1971 میلادی به سمت فرمانده ارتش و ولیعهد قطر انتخاب شود.
1-2- کودتای پسر بر پدر
روز بعد از سفر شیخ خلیفه، یعنی 23 ژوئن 1995 و در اولین ساعات صبح، تلویزیون رسمی قطر پس از پخش اعلامیه شماره یک، شروع به نشان دادن شیوخی از آل ثانی و دیگر قبایل قطر کرد که با شیخ حمد به عنوان جانشین خلیفه که به جای پدر بر قدرت نشسته است، بیعت می‌کردند. بعدها گفته شد، تصاویر بدون صدای نشان داده شده، جعلی بوده و منابع نزدیک به شیخ خلیفه افشا کردند که این فیلم واقعی نبوده و پیش تر فیلم برداری شده و به زمانی باز می‌گردد که شیخ حمد از شیوخ سرشناس قطر دعوت و اقدام به فیلمبرداری از آنها به ویژه درحال دست دادن و سلام کردن به شیخ حمد کرده بود و پس از کودتای شیخ حمد بر پدرش، شیوخ قطر هیچ گاه با وی چنین بیعتی نداشتند و همین موجب شد تا برخی رسانه‌ها این کودتای شیخ حمد را «کودتای تلویزیونی» و برخی دیگر «کودتای سفید» بنامند.
2- دلایل کناره گیری امیر قطر از قدرت
قطر از زمان استقلال در سال 1971 تاکنون، تنها چهار حاکم داشته است. ابتدا شیخ احمد بن علی با کمک استعمار انگلستان حاکم قطر شد؛ اما خلیفه بن حمد آل ثانی، پدر شیخ حمد بن خلیفه آل ثانی و پدربزرگ شیخ تمیم بن حمد آل ثانی، در سال 1972 علیه پسر عموی خود کودتا کرد و خود به قدرت رسید. موضوع مهم این است که شیخ خلیفه تلاش کرد با گماردن فرزندان خود در مناصب حساس حکومتی، مانع از کودتای احتمالی وابستگانش از جمله پسر عموهایش شود؛ اما شیخ خلیفه هرگز تصور نمیکرد که پسرش شیخ حمد در غیاب وی کودتا کند و در ژوئن 1995 در حالی که وی در اروپا بود، به او پیغام دهد که دیگر امیر قطر نیست! به عبارت دیگر شیخ خلیفه که با کودتا روی کار آمد، خود نیز با کودتا از کار برکنار شد. بر این اساس، تا پیش از روی کار آمدن شیخ تمیم، مهم ترین عنصر در جابجایی قدرت در خاندان آل ثانی، عنصر کودتا بود.
شیخ حمد بن خلیفه آل ثانی در طول مدت قدرت خود در قطر، عملکرد مناسبی تا پیش از وقوع بیداری اسلامی در خاورمیانه و شمال آفریقا از خود بر جای گذاشت و این کشور را به یک بازیگر منطقه ای قابل احترام تبدیل کرد. درآمدهای انرژی قطر با توجه به جمعیت اندک این کشور موجب شد تا شاخص های اقتصادی از جمله تورم، بیکاری و فقر که از علل اصلی بروز اعتراض های ضدحکومتی در خاورمیانه و شمال آفریقا بود، در قطر از وضعیت مناسبی برخوردار باشند.
عملکرد امیر سابق قطر تا پیش از وقوع بیداری اسلامی، گویای این است که این کشور در مسیر رشد و توسعه قرار داشته است و همچنین میزان نارضایتی مردم از امیر سابق و دولت وی زیاد نبود. با این حال، ساختار قدرت در قطر به گونهای است که احتمال بروز کودتا در این کشور را امکان پذیر میسازد و این احتمال با توجه به عملکرد امیر سابق، در بیداری اسلامی قوت گرفته بود. شیخ حمد بنجاسم آلثانی، نخستوزیر و وزیر امورخارجه برکنار شده قطر، از جمله اشخاصی در ساختار قدرت این کشور بود که گمانه زنی ها برای کودتای وی علیه امیر سابق زیاد بود. در همین حال، چند همسری بودن امیر سابق و داشتن فرزند ذکور از همسران دیگرش نیز احتمال کودتا و جلوگیری از به قدرت رسیدن شیخ تمیم را افزایش داده بود. پسر عموهای شیخ حمد نیز گزینه دیگری برای کودتا بودند. همان طور که پدر شیخ حمد علیه پسر عموی خود کودتا کرد و قدرت را در اختیار گرفت.
انتقال قدرت در قطر از شیخ حمد به شیخ تمیم الگوی جدید و برنامه ریزی شده ای است که ترکیبی از عوامل داخلی و خارجی و همچنین اجبارهای محیطی نشأت گرفته از موج عظیم بیداری اسلامی در خاورمیانه و شمال آفریقا موجب آن شد و ادعای بیمار بودن شیخ حمد نیز برای این انتقال قدرت نادرست بود. هدف اصلی از این تغییر که با مدیریت کاخ سفید انجام گرفت نیز جلوگیری از تغییرات اجباری در رأس قدرت در قطر و حفظ نظام فعلی این کشور است. شیخ تمیم بنحمد آل ثانی، امیر جدید و جوان قطر، 33 سال سن دارد و دانش آموخته دانشگاه افسری سلطنتی بریتانیا است. تا سال 2003، جاسم بنحمد آلثانی، برادر شیخ تمیم، ولیعهد قطر بود؛ اما در این سال، امیر قطر شیخ تمیم را به عنوان ولیعهد جدید، جانشین برادر بزرگترش کرد. شیخ تمیم که بر زبان های فرانسه و انگلیسی تسلط کامل دارد، روابط نزدیکی با کشورهای غربی و عربستان سعودی دارد. این شرایط موجب میشود که اهداف آمریکا از طریق شیخ تمیم بیشتر و آسان تر تأمین شود؛ به ویژه اینکه جوان بودن امیر جدید زمینه دخالت بیشتر آمریکا در امور داخلی قطر را فراهم می کند.
3- پیامدهای انتقال قدرت در قطر
مدل انتقال قدرتی که در قطر، این امیرنشین کوچک در حاشیه جنوبی خلیج فارس اتفاق افتاد، در بین کشورهای دارای سیستم حکومتی پادشاهی بی سابقه بوده است. شیخ حمد بن خلیفه آل ثانی، روز سه شنبه/4 تیر/1392(2013) طی یک سخنرانی، رسما "انتقال قدرت" به پسرش تمیم را اعلام کرد. اقدامی که مشابه آن در بین کشورهای عرب حاشیه جنوبی خلیج فارس وجود نداشته است. شاهان یا تا زمان مرگ خود در قدرت می مانند و یا بر اثر کودتا در خاندان پادشاهی، از کار برکنار می شوند. حتی در قطر نیز شیخ حمد با یک کودتای سفید علیه پدرش در سال 1995 بر تخت پادشاهی تکیه زد. در خصوص پیامدهای انتقال قدرت در قطر می‌توان به دو پیامد مهم اشاره کرد؛
3-1- تغییر در کادر قدرت قطر
تردیدی نیست که روی کار آمدن امیر جدید موجب جابجایی در رأس قدرت قطر خواهد شد که اولین جابجایی در پست نخست وزیری و وزیر امور خارجه این کشور رخ داد و شیخ حمد بن جاسم بن جبر آل ثانی، نخست وزیر و وزیر امور خارجه دوران شیخ حمد، از کار برکنار شد تا دومین شخص قدرتمند در ساختار سیاسی قطر نیز از قدرت خارج شود. این تغییرات می تواند در دیگر مناصب حساس و مهم نیز ادامه یابد. ([i])
با کناره گیری 2 تن از نخبگان قدرتمند و تاثیرگذار از عرصه سیاسی و اجرایی قطر، بدون شک میزان تاثیرگذاری این شیخ نشین در تحولات جاری منطقه تضعیف خواهد شد. علی رغم آنکه تلاش برای کم رنگ کردن - یا نشان دادن- مداخلات سابق این کشور در مسائل منطقه ای، از اهداف اصلی این تغییر و جابجایی سیاسی به شمار می آید.
با این حال به دلیل حضور بازیگران قدرتمندی چون امیر مستعفی و «شیخه موزه» در پشت پرده قدرت امیر جدید و تاثیرگذاری آنها بر افکار و عقاید وی، احتمال بروز تغییرات اساسی در ساختار فکری و سیاسی این شیخ نشین و تحول در پارادایم های سابق نظام سیاسی حاکم، چندان محتمل نخواهد بود. به تعبیر دیگر روند تحولات این شیخ نشین، غالبا بر مدار برنامه های 17 سال گذشته خواهد گذاشت.
3-2- ارائه الگوی جدید انتقال قدرت در کشورهای عربی
آمریکا با حمایت از انتقال زود هنگام قدرت به شیخ تمیم، علاوه بر تلاش برای تأمین اهداف منطقه ای خود، سبک جدیدی از تغییر قدرت در میان کشورهای عربی را اجرا کرد. با توجه به اینکه کشورهایی نظیر عربستان سعودی و قطر نیز در موج بیداری اسلامی با اعتراض های گسترده مردمی مواجه هستند و این اعتراض ها در آستانه سومین سالگرد خود نیز قرار دارند، احتمال زیادی وجود دارد که برای کاستن از اعتراض های ضد حکومتی، این مدل انتقال قدرت در این کشورها نیز مورد استفاده قرار گیرد. مزیت این مدل انتقال قدرت این است که نیروهایی روی کار خواهند آمد که همسو با منافع و اهداف آمریکا و کشورهای غربی هستند. از اینرو، باید گفت انتقال قدرت در قطر نوعی اقدام پیش دستانه در مقابل تحرکات ضد حکومتی مردم بود([ii]).
اما مهم ترین پیامد منطقه ای این جابجایی را باید در بحران سوریه و تضعیف جایگاه گروه های تکفیری و افراطی ملاحظه کرد. اگر چه این امر به منزله قطع حمایت های مالی قطر از گروه های شورشی مورد حمایت آمریکا نبوده و کماکان شورشیان مذکور از پشتیبانی مالی و نظامی این شیخ نشین جاه طلب برخوردار خواهند شد. احتمال دارد حضور تیمی جوان بر مسند تصمیم گیری های سیاسی- حتی به اتکای پارادایم های سابق- تاثیرات خود را در قالب سلب «ابتکار عمل های تهاجمی» نسبت به مسائل منطقه ای به تصویر درآورد. به عبارت دیگر، قطر در سال های اولیه حکومت امیر جدید، ناگزیر از بازگشت به خط مشی مسالمت آمیز پیشین و در سال های پیش از شروع بهار عربی، خواهد بود. در مجموع و با توجه به وابستگی کامل این شیخ نشین به پشتیبانی آمریکا، مطلوب ترین گزینه برای امیر جدید، کما فی السابق حرکت بر مدار رضایتمندی حامیان غربی است. سیاستی که با توجه به جایگاه متزلزل امیر جدید در ماه ها و سال های نخست، بیش از پیش مد نظر قرار خواهد گرفت([iii]).
نتیجه گیری
ساختار سیاست و حکومت در قطر به صورت خانوادگی بوده و این کشور می کوشد برای تبدیل شدن به یک قدرت منطقه ای، از هویت ذره ای خود فاصله گرفته و در جهت بقاء و امنیت خود به اصلاحات داخلی، اتحادهای منطقه ای و حل و فصل بحران های منطقه ای بپردازد.
هر چند قطر در چند دهه پیش کشوری کوچک و توسعه نیافته بود، اما بعد از به قدرت رسیدن شیخ حمد، این کشور سعی کرده است تا مسیر تحول و پیشرفت در عرصه های مختلف را به سرعت طی کند. قطر کشوری ذره ای با وسعت و جمعیت اندک است و بقاء و امنیت آن همواره در معرض خطر و تهدید بوده است. بر این اساس، هدف عمدۀ تلاش های آن کشور مسأله بقاء و امنیت بوده است. در این راستا دولت قطر به دنبال اصلاحات، برنامه ها و طراحی الگوی خاص و متمایزی در عرصه داخلی و روابط خارجی بوده است. در عرصه داخلی اصلاحات اجتماعی و رسانه ای و ایجاد تحولات اقتصادی به ویژه در عرصه تولید و صدور LNG مورد توجه قرار گرفته است. در عرصه سیاست خارجی نیز ایجاد شبکه ای از روابط با بازیگران دولتی و غیر دولتی مختلف در سطح منطقه ای و فرامنطقه ای، با کمترین آرمان گرایی، رویکرد مورد نظر حاکمیت دوحه بوده است.
این اقدامات و طراحی ها در مجموع باعث ارتقاء موقعیت و نقش آفرینی منطقه ای قطر شده است؛ به گونه ای که این کشور از موقعیت و اندازه کوچک خود فراتر رفته و الگوی خاصی را در منطقه به نمایش گذاشته است. الگو سازی در زمینه های اقتصادی، سیاسی، رسانه ای و دیپلماسی، یک رویکرد راهبردی از سوی حاکمان جدید قطر برای رفع تهدیدات و استمرار حاکمیت و تمامیت ارضی این کشور محسوب می شود.
انتقال قدرت در قطر از شیخ حمد بن خلیفه آل ثانی به پسرش شیخ تمیم بن حمد آل ثانی به شکل غیر منتظره و ناگهانی رخ داد. شیخ حمد اعلام کرده بود که در سال 2016 قدرت را به پسرش واگذار خواهد کرد. انتقال زود هنگام قدرت سبب شد تا برخی از تحلیل گران آن را نوعی کودتای آرام و هدایت شده علیه شیخ حمد بدانند. این انتقال قدرت اگر چه یک موضوع داخلی محسوب میشود، اما در سطح منطقه ای دارای پیامدهای مهمی برای قطر است.
واگذاری قدرت در قطر و جابجایی آن در این کشور بنا به دلایل مشخصی صورت گرفت که در این بین نقش عوامل خارجی، به خصوص آمریکایی ها در انجام این جابجایی کاملاً مبرهن و واضح است. در واقع به روشنی پیداست که کناره گیری شیخ حمد بن خلیفه آل ثانی به نفع پسرش از قدرت، نه یک اتفاق ساده و رویداد عادی و طبیعی، که در حقیقت یک کودتای نرم و خاموش بود که در اصل توسط آمریکایی ها و با چراغ سبز آنها صورت گرفت که در پس آن نیز می توان اهدافی را که آمریکایی ها از این انتقال نرم و آرام قدرت جستجو می کنند، مورد تحلیل و بررسی قرار داد. نکته بعدی در زمینه جابجایی نرم قدرت در قطر، مربوط به برآیندهای منطقه ای و داخلی آن می باشد که می تواند آثار و پیامدهایی بر دیگر کشورهای عربی حوزه خلیج فارس داشته باشد و از این جهت حداقل مدلی را برای انتقال مسالمت آمیز قدرت در این کشورها ارائه دهد. از این جهت دیگر اعضای شورای همکاری خلیج فارس، به خصوص عربستان که با بحران جانشینی روبروست، با نگرانی تحولات داخلی قطر را دنبال خواهد کرد.
علی رضایی پناه
975/701/ر
فهرست منابع
[i]سید رضی، عمادی،« اهداف پیشدستانه انتقال قدرت در قطر»،پایگاه اطلاع رسانی معاونت سیاسی سازمان عقیدتی –سیاسی ارتش، مقالات سیاسی،ص2
ارسال نظرات