مهر و حکاکی سنتی معنوی در سیره بزرگان دینی و ملی ما

مهر و حکاکی یکی از نمادهای اصیل و معنوی برجای مانده از سنت پیشینیان و نمودی از فکر و اندیشه و هویت دینی و ملی ایرانیان و همه مسلمانان جهان از روزگار دور تا کنون است. سنتی که در آن می توان وجوهی زیبا و تلألویی دلنشین از فکر و ذکر را ی گرفت و در طرح و نقش و نام و نشانی که بر مهر حک می شود و بر صفح نقش می بندد، نماد و نمود هویت فکری و نشانی ارزشهای اصیل انسانی و آسمانی را نگریست.

مهر و نشانی که بر صدر و ذیل برگ می نگارد علامتی است برای یادآوری داشته های غنی فرهنگی و وجهی بارز از گنجینه معارف اسلامی که همواره تذکر و تذکاربخش آدمی در سرای فانی و جهت دهنده ای به سوی دیار باقی و سرای اخرت است.

در مسیر بازنمایی و یادآوری و تأکید بر این ماد دینی و ملی، مراسم رونمایی از کتاب «دانشنامه مهر و حکاکی ایران» و اعلام ثبت ملی «مهر و حکاکی» به عنوان یکی از هنرهای دانش بنیان با حضور اندیشمندان، پژوهشگران و علاقه مندان شامگاه دیشب در تالار ایران فرهنگستان هنر برگزار شد.

محمدعلی معلم دامغانی رییس فرهنگستان هنر، در این محفل معنوی فرصت پرداختن به موضوع مُهر و حکاکی را با توجه به گستردگی مسئله کوتاه شمرد و در توضیحاتی اظهار داشت: فرصت آنقدر محدود است که از همان اول حد و رسم می شود که ماموریت چیست و تا چه حد می توان به آن اشارت داشت؛ در عین حال مسئله و موضوع بسیار وسوسه کننده است. مُهر، مِهر، حکاکی، امضاد و آیات قرآنی که اشاره به این موضوع داشت از موضوعاتی است که شاید اگر طبیعی رفتار می کردیم به آسانی به آن نمی رسیدیم.

وی با اشاره به معنی واژه رحیق در ادبیات فارسی افزود: رحیق در ادبیات ما شراب بسیار صاف است اما رحیق در بهشت چیست، نمی دانم و رحیق مختوم، رحیقی است که مُهر دارد و به زبان امروزی باندرول دارد. چه چیز در جهان مختوم نیست؟ همه چیز مختوم است چشم، دهان، گوش، آب، آتش، باد، خاک، مرده مختوم است. هنگامی که مرده را بر خاک می سپارند اعلام می کنند که کارش خاتمه یافته است.

استاد معلم در تشریح بیشتر این موضوع به امضاء در نامه ها اشاره کرد و خاظر نشان کرد: امضا نیز خود مُهری است که در پایان هر کتیبه و نامه ای آورده شده و اختتام آن را نشان می دهد. هر نامه ای دو نشان دارد، یکی در سطر و دیگری در پایان آورده می شود و امضایی که در پایان می آید، نشان از اختتام آن دارد. چه چیزی است که آغاز و پایان نداشته باشد؛ هر روز در صبح صادق، مُهر شب را می شکنند و بر پیشانی روز می زنند و آن را رها می کنند تا مجددا مهری بر پیشانی روز زده شود و این ماجرایی شگفت انگیز است که در قرآن به قاعده ای از طلوع و غروب اشاره شده که روز و شب گردش خود را داشته باشد.

وی کتاب «دانشنامه مُهر و حکاکی در ایران» را از جمله آثار ارزشمند شمرد و تصریح کرد: این کتاب از کتاب های ارجمندی است که اشاراتش از بشارات آن بیشتر است و بزرگوارانی که جدی چنین اثری تولید کرده اند، می دانند این جلد می تواند مجلدات فراوانی داشته باشد. رییس فرهنگستان هنر با ذکر مثال هایی از مُهر و حکاکی در گذشته اشاره کرد و از معانی گسترده واژه مُهر در ادبیات فارسی نام برد و ابراز امیدواری کرد که پژوهش های این چنینی ادامه یابد.

در ادامه این نشست محمد رجبی، رییس کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی که در نشر این اثر ارزشمند با فرهنگستان هنر همکاری داشت، گفت: ما با تلاش استادجدی و همت فرهنگستان هنر توانستیم سهم کوچکی در انتشار این اثر ارزشمند داشته باشیم و امیدواریم این قبیل همکاری ها ادامه یابد.

وی در دوره ای تاریخی مُهرها را تثبیت کننده هویت فردی شمرد و عنوان کرد: مُهر جدا از اینکه هویت یک فرد را تثبیت می کرد و تعلق و هویت مالکیت آن را نشان می داد، در شکوفایی هنر خوشنویسی نیز ارزش فراوانی داشت. نکته ای که به عنوان ختم می شود به آن اشاره کرد رسیدن به کمال و تمامیت است همانظور که پیامبران در ظول یکدیگر و برای رسیدن به کمال انسانی اط سوی پروردگار برگزیده شدند و ما پیامبر (ص) را خاتم می دانیم که مظهر کمال و تمامیت هستند؛ در هنر خوشنویسی نیز این ختم و رسیدن به کمال را می توان مشاهده کرد.

رجبی به مُهرهایی اشاره کرد که بر روی انگشتری شخصیت های تاریخی و دینی حک می شد و خاطر نشان کرد: بسیاری از امامان انگشترهایی داشتند که مزین به آیات الهی بود، مانند امام حسین (ع) که انگشتری داشتند که بر روی آن تسبیح الله به معنای «خدا مرا کافی است» حک شده بود.

رییس کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در ادامه به آوردن مثال هایی از گذشتگان به اعتقادات آنها درباره جاودانگی و ماندگاری آثار حکاکی اشاره کرد و افزود: یکی از مواردی که حکاکی را مورد توجه قرار داد ویژگی خاص زمانی آن بود و در گذشته معتقد بودند؟آثار حکاکی تا زمانی که پروردگار اجازه دهد ماندگار می ماند و آیندگان می توانند به آن دست یابند.

دکتر رجبی کتاب دانشنامه مهر و حکاکی را یکی از برجسته ترین آثار پژوهشی شمرد و تصریح کرد: کتابخانه مجلس شورای اسلامی بر روی انتشار کتاب هایی تمرکز دارد که از آثار فاخر پژوهی به شمار می رود و این کتاب نیز از جمله این آثار است که کلیدهایی را برای محققان آماده ساخته تا بتوانند آثار برتری داشته باشند و امیدوارم تا زمینه همکاری بیشتری با فرهنگستان هنر در حوزه نشر کتاب های فاخر داشته باشیم.

فرهاد نظری مدیر کل اداره ثبت میراث فرهنگی، ثبت ملی «مهر و حکاکی» را اعلام کرد و گفت: میراث فرهنگی ناملموس به طور خاص ذخیره فرهنگی ما هستند و در تعریف میراث فرهنگی آمده: شامل آثار باقی مانده از گذشتگان است که می توانند نقشی در فرهنگ داشته باشند و یا فرهنگ در آن ها رخنه کرده است. هنر مهر و حکاکی بخشی از آن یا مصداقی از آن است.

وی از ثبت و پیگیری 1160 مورد میراث فرهنگی و معنوی کشور نام برد و تصریح کرد: هنوز 77 مورد در معرض خطر فراموشی وجود دارد که متاسفانه مهر حکاکی از جمله این موارد هستند. نظری از ثبت آثاری نام برد که با استمداد از مواریث زنان و نقش محوری آنان صورت گرفته است و تصریح کرد: بیش از 50 درصد از این آثار محورشان بانوان هستند و در مابقی نیز زنان دوشادوش مردان همکاری داشتند که این خود احترام نقش بانوان در زندگی را نشان می دهد.

مدیر کل اداره ثبت میراث فرهنگی، از دیگر مواردی که به عنوان فن آوری و دستاوردهای عظیم گذشتگان هستند نامبرد و گفت: فن آوری که در ساخت بادگیرها و ساخت قنات ها استفاده می شده، از دیگر مواردی است که بهثبت جهانی رسیده خصوصا قنات قصبه گناباد که بیش از 2500 سال قدمت دارد و سدهایی در زیر این قنات ها ساخته می شد که شاید چندین نسل طول می کشید اما برنامه ریزی برای استفاذه آیندگان از این منابع بود.

وی همچنین به ثبت ملی درختان کهنسالی که 2و 3 هزار سال قدمت دارند، اشاره کرد و گفت : یکی از مشکلاتی که امروز با آن دست به گریبانیم مشکلاتی است که برای خود و طبیعت بوجود آوردیم. که امیدواریم با تدبیر مانند پیشینیان خود بتوانیم در رفع آن بکوشیم.

محمد جوادجدی مولف کتاب دانشنامه مهر و حکاکی گفت: شاید از روزی که انسان بدوی با انگشت خود خطی بر روی گل یا ماسه ترسیم کرد هنر آغاز شد. بهترین سند به جا مانده از کهن ترین خط انسان یعنی پایه و اساس پیدایش تصویری قلمداد می شود. بی تردید قدمت مهر به قدمت مفهوم مالکیت آدمی و تثبیت فردیت ومهمترین رکن در اعتبار بخشی و شناخت اسناد بوده است.

وی با اشاره به ابیاتی از اشعار فردوسی افزود: مهر یکی از ارکان اصلی جاه و جلال پادشاهی به شمار می آمده و اشاره او به خداوند شمشیر و گاه نگین دلیل اهمیت آن و نشانه اقتدار و شهریاری است. چنانچه واژه مهر پارسی است که در دیگر زبانهای ترکی و تازی وارد شده است. مولف کتاب سپس به دوره های اسلامی و مهرهای مختلفی که مورد استفاده قرار می گرفتند اشاره کرد و صنعت چاپ را مرهون مهر و حکاکی دانست.

/830/303/م