دانش هدایت گر از منظر امام مجتبی علیه السلام

به گزارش سرویس پیشخوان خبرگزاری رسا، در تبیین و تفسیر سخن نورانی امام مجتبی(ع) بودیم که طبق نقل مرحوم کلینی آن حضرت چنین فرمود: کُونُوا اُوعِیَه العِلْم وَ مَصابیحَ الهُدی(1)، جامعه را به دو عنصر محوری تمدّن و فرهنگ اسلامی دعوت کرده‌اند؛ یکی علم نافع و دیگری عمل به آن علم. فرمود: جان شما ظرف است،‌ یک. مظروفش فقط دانش است، دو. باید بدانید که در این ظرف مظروفی غیر از معارف الهی نریزید، سه. و این معرفت‌ها و علوم را به عمل برسانید، چهار. تا راه خود را بیابید، رهرو آن راه شوید و دیگران را هم راهی این راه کنید و هدایت کنید. اگر عده‌ای گفتند: ای برادر تو همان اندیشه‌ای، این معنا را از احادیث نورانی اهل بیت (علیهم‌السَّلام) استفاده کرده‌اند؛ زیرا وجود مبارک امام مجتبی نفرمود عالم بشوید! فرمود: فقط ظرف دانش باشید. یعنی هویت شما به منزله ظرف باشد، و دانش به منزله مظروف باشد؛ و بدانید که این دانش راه‌شناسی است و راهبرشناسی است و رهروشناسی است و کیفیّت پیمودن این راه است و به دنبال این حرکت کردن است. انسان دانشی دارد که با این دانش راه را می‌شناسد.

علم بشر، عقول بشری، بحث‌های تجربی و تجریدی؛ همه اینها به منزله چراغ است و از چراغ کار صراط ساخته نیست. این چراغ تشخیص می‌دهد که یک راهی هست و راهنمایی هست. صراط و راه را خدای سبحان معیّن کرده است، راهیان این راه انبیاء و اولیایند، راهنمایان این راه هم همانهایند. به انسان چراغی داد که با این سراج منیر آن صراط را، آن راه را می‌شناسد.

و چون انسان مسئول است، به صورت امر به معروف و نهی از منکر از یک سو و چون خلیفه خداست باید معلّم کتاب و حکمت و مزکّی نفوس باشد از سوی دیگر؛ این راه را باید به دیگران نشان بدهد. ارائه این راه تنها به سخن گفتن یا کتاب نوشتن نیست. بنان و بیان، گوشه‌ای از رهنمایی و راهنمایی است؛ عمده پیمودن عملی این راه است. فرمود: راهی را که به وسیله عقل تشخیص دادید، آن راه را که صراط است خدا ترسیم کرد، با مهندسی خدا راه بین شما و مقصد مشخص شد؛ آن راه را به دیگران نشان بدهید و عملاً طی کنید و مصباح هدایت باشید.

اگر قرآن کریم معلّم کتاب و حکمت است به وسیله انبیاء، شما هم معلّم کتاب و حکمت باشید، بعد از فراگیری از انبیاء و اگر انبیاء هادیان مردمند و قرآن نیز هادی مردم است: اِنَّ هذَا القُرآنَ یَهدِی لِلَّتِی هِیَ اَقوَم (2)؛ شما چون خلیفه خدایید، کار انبیاء را در حد‌ّ خود انجام بدهید، کار قرآن کریم را در حدّ خود انجام بدهید. زیرا رسالت افراد با ایمان این است: کتاب الهی را عملاً منتشر کنند، رهنمود انبیاء (علیهم‌السَّلام) را هم عملاً منتشر کند؛ لذا امام مجتبی فرمود: کُونُوا اُوعِیَه العِلْم وَ مَصابیحَ الهُدی.

از این کاری که ذات أقدس إله برای اوّلین بار در صحنه جان ما انجام داد،‌ می‌فهمیم که در این ظرف، غیر علم نباید جا پیدا کند.قصّه، افسانه، داستان، خرافات، خواب و خیال، آنچه که علمی نیست، آنها را ما وارد صحنه نفس نکنیم.
افزایش ظرفیت عالم، از آثار علم نافع.

از بیانات نورانی امیرالمؤمنین (ع) برمی‌آید که: اِنَّ هذِهِ القُلُوبْ اُوعِیَهٌ فَخِیرُهَا اُوعاها (3). این دل‌ها ظرف علوم است؛ بهترین دل آن قلبی است که ظرفیتش بیشتر باشد. ظرفی ظرفیّتش بیشتر است که از آن به عنوان مشروح و مبسوط یاد می‌شود. شرح صدر داشتن، آنکه گفت: سینه خواهم شرحه شرحه؛ مشروح بودن، مُنشرح بودن، مبسوط بودن؛ نشانه گسترش قلب است. بارها این حدیث نورانی از وجود مبارک امیر مؤمنان (ع) مطرح شد که برخی از مظروف‌ها بر سعه ظرف می‌افزاید، همین علم ظرفیّت عالم را بیشتر می‌کند. اگر علم نافع باشد، به انسان ظرفیّت بیشتر عطا می‌کند. اینچنین نیست که هر علمی ظرف خود را بیشتر کند! اگر از سخنان نورانی آن حضرت در آمد که: کُلُّ وِعاءٍ یَتَضَیَّقُ بِمَا فِیهْ اِلا وِعاءَ العِلْم فَاِنَّهُ یَتَّسِع(4)، این ناظر به علم نافع است. حضرت فرمود: هر ظرفی با آمدن مظروف از ظرفیّت آن کاسته می‌شود، مگر ظرف دانش. اگر کسی در اوایل تحصیل است، ظرفیّت فراگیری 10 مطلب را دارد؛ وقتی آن 10 مطلب را فرا گرفت، هم‌اکنون ظرفیّت فراگیری 20 مطلب را دارد. علم یک مظروفی است که بر ظرفیّت می‌افزاید؛ این سخنی است که بسیار افراد گفتند و بسیار افراد شنیدند، در بسیاری از کتاب‌ها هم هست.

کاهش ظرفیت، از پیامدهای علم غیر نافع در ظرف جان
علم دو قسم است: برخی از علوم شرح صدر می‌آورد، برخی از علوم تنگ‌نظری. آن دانش خاصی که مادی‌گرایی را به همراه دارد، تنگ‌نظری را به همراه دارد، خودخواهی و غرور را به همراه دارد؛ هر جا سخن از اَنَا خِیرٌ مِنْه(5) است، این صدای نَحس ابلیسی است؛ هر جا سخن از این است که اَلحَقُّ خِیرٌ، اَلعَدلُ خِیر‏، اَلاِحسانُ خِیرٌ، اَلصِدقُ خِیرٌ؛ حرف الهی است. فرمود: علمی فراهم بکنید که بر ظرفیتتان بیفزاید، نه از ظرفیتتان بکاهد! این را ما می‌توانیم بیازماییم. اگر شرح صدر پیدا کردیم، دیگران را تحمّل کردیم، آراء و مکتب های دیگران را تحمّل کردیم، در نقد و بررسی، شتاب‌زده سخن نگفتیم، شتاب‌زده چیزی ننوشتیم، دیگران را تحمّل کردیم؛ گفتیم بگذار حرف‌هایشان را بزنند، ما هم نقد عالمانه داریم؛ این نشانه شرح صدر است. نشانه آن است که علمی تهیه کرده‌ایم که نه تنها از ظرفیت ظرف نکاست، بلکه بر ظرفیت آن افزود؛ این همان علمی است که وجود مبارک حضرت امیر فرمود: هر ظرفی با آمدن مظروفش تنگتر می‌شود، مگر ظرف دانش! و این همان علمی است که امام مجتبی فرمود: ظرف دانش باشید! این همان علمی است که از آن به عنوان «علم نافع» یاد می‌شود.

نمونه‌ای از سیره عملی رسول اکرم (ص) در برخورد با مخاطبان
نمونه این را ما در سیرت و سنّت و سریرت رسول خدا (ص) می‌بینیم. آن حضرت به همه جوامع بشری خیر رساند و خیر می‌رساند؛ شده کافَّهً لِلنّاس(6)، شده رَحمَهً لِلعالَمین(7). قونوی در شرح این حدیث از وجود مبارک پیامبر چنین نقل می‌کند، که وقتی حضرت با کسی سخن می‌گفت، تمام چهره و تمام رُخ با او گفت‌وگو می‌کرد و او را می‌دید، نیم‌رخ نگاه نمی کرد.گاهی ممکن است انسان با کسی حرف می‌زند، گوشه چشمش متوجه دوربین و عکس و امثال اینها باشد، نیم رخ به مخاطبش نگاه کند؛ این روش، روش رسول خدا (ص) نبود. چرا وجود مبارک آن حضرت با هر که سخن می‌گفت، تمام چهره و تمام رُخ به او نگاه می‌کرد؟ برای اینکه این خلیفه الله است. خدای سبحان با هر که سخن بگوید، با هر که گفتگو کند و به هر که بخواهد چیزی عطا کند؛ گرچه او صورت ندارد، گرچه او جزء ندارد، چهره و رُخ ندارد؛ امّا با تمام حیثیّت به شخص عنایت می‌کند و توجه دارد.

اینکه در شب‌های جمعه خوانده می‌شود: یا باسِطَ الیَدَینِ بِالعَطِیَّه(8)، او با دو دست بی‌دستی چیز می‌دهد، یعنی چیزی را فروگذار نمی‌کند. او با تمام چهره بی‌چهرگی با انسان روبرو است، با انسان سخن می‌گوید، سخنان انسان را می‌شنود و پاسخ می‌دهد. او باسِطُ الیَدَین است؛ کِلْتَا یَدَیهِ یَمین(9). دستی ندارد‌، هر دو دستِ بی دستی او راست است؛ ولی با هر دو دست عطا می‌کند. پیغمبر (ص) هم با تمام رُخ با مخاطبانش سخن می‌گفت، مسئولان ما هم با تمام رُخ با جامعه سخن بگویند، معلّمان و مبلّغان ما هم به شرح ایضاً؛ هر یک از ما هم نسبت به دیگری به شرح ایضاً. این گرامیداشت دیگری است، این علم، نظریه‌پردازی را، نظریه دادن را، احترام به نظرات دیگران را ترویج می‌کند؛ زیرا علمی است که بر ظرفیت عالم می‌افزاید./998/د101/ب6

منبع: روزنامه کیهان؛ بیانات حضرت آیت‌الله جوادی‌آملی در برنامه تلویزیونی دانش هدایتگر