اخبار کتابخانه، موزه و مرکز اسناد آستان قدس رضوی
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در مشهد، علی‌اصغر ثابت‌جازاری، رییس اداره حفاظت و مرمت آثار فرهنگی این سازمان گفت: هنر صحافی و مرمت قرآن و کتب خطی در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی رضوی پیشینه‌ای 600 ساله دارد.
وی افزود: از دوره صفویه کار بر روی قرآنها و کتابهای خطی در کارگاه صحافی کتابخانه آستان قدس رضوی آغاز شده و فعالیت آن تاکنون به قدمت 600 سال ادامه دارد.
ثابت‌جازاری با اعلام اینکه از ابتدای سال تاکنون 24 قرآن و جزوه قرآنی مرمت شده است، افزود: برخی از آن‌ها از نفایس قرن پنجم قمری است و در مجموع تعداد 156 قرآن خطی گردگیری ورق به ورق شده و نیز 251 نسخه خطی هم در این اداره مرمت شده است.
وی با اشاره به ریشه لغت صحاف برگرفته از کلمه مصحف که نام دیگر قرآن است، افزود: در طول تاریخ صحافانی همچون ملک حسین صحاف باشی، ملاعبدالله و نیز ملاحسن و فرزندانش از افرادی بودند که به کار صحافی و مرمت قرآن مشغول بوده‌اند.
ثابت جازاری با ابراز اینکه تا پیش از سال 1363 در ایران مرمت آثار تاریخی به صورت دانشگاهی آموزش داده نمی‌شد، بیان کرد: برای اولین بار پس از پیروزی انقلاب اسلامی رشته مرمت آثار تاریخی در دانشکده پردیس اصفهان راه‌اندازی شد و اکنون در دانشگاه‌های هنر تهران، زابل و تبریز در حال تدریس است.
وی کار صحافی امروزی را تلفیقی از هنر قدیم و تحصیلات دانشگاهی روز اعلام کرد و افزود: کارشناسان این دانشگاه‌ها جذب مجموعه اداره حفاظت و مرمت کتابخانه آستان قدس رضوی شده و با ترکیب مهارت قدیم و علوم جدید، با دقت و ظرافتی بیش از گذشته آثار نفیس خطی را مرمت می‌کنند.
ثابت‌جازاری با تشریح نحوه مرمت اسناد و قرآن‌های خطی در گذشته اظهار کرد: مرمت قرآنها و کتابهای خطی به حوزه‌های وصًالی، شیرازه‌بندی و تجلید با استفاده از ابزارها و شیوه‌های مرسوم کارگاه‌های صحافی گذشته مانند کاغذ دست‌ساز و صنعتی خلاصه می‌شد.
وی ابزارهای مرمت کتب و قرآن‌های خطی امروزی را علاوه بر بهره‌گیری از ابزارهای کار پیشینیان، از مواد و تجهیزات جدیدی عنوان کرد که شامل استفاده از دستگاه‌های چرم نازک‌کن، کاغد تیشو و نیز چسب cmc با کیفیت عالی و ماندگاری طولانی می‌شود.
رییس اداره حفاظت و مرمت آثار فرهنگی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی ادامه داد: این اداره از سال 1382 در پی ادغام بخش صحافی کتابخانه قدیم و کارگاه مرمت موزه تأسیس شد و به مرور زمان دامنه فعالیت‌های آن از مرمت کتب و نسخ خطی به مرمت همه اشیاء موزه اعم از فرش، منسوجات، فلز، چوب، سفال و نقاشی گسترش یافت. ثابت جازاری با بیان اینکه در کنار کارگاه‌های مستقل هر بخش آزمایشگاه مجهزی هم برای تکمیل فرایند مرمت در اختیار داریم، گفت: نسخ و قرآن‌های خطی آسیب‌دیده ارسالی به این اداره، بعد از تعیین نوع و مدت مرمت به کارگاه مربوطه جهت ترمیم ارجاع و در صورت لزوم پس از گردگیری، اسیدزدایی و آفت‌زدایی در آزمایشگاه و انجام مستندنگاری لازم به خزانه یا مخزن مربوطه بازگردانده می‌شوند.
وی در بخش دیگری از سخنانش به فعالیت کارگاه نقاشی هم اشاره کرد و گفت: در گذشته تنها با بهره‌گیری از مواد اولیه‌ای مانند رنگ، بست و بتونه به مرمت آثار نقاشی اقدام می‌کردند که در کارگاه‌های نقاشی کنونی ضمن استفاده از مواد مذکور، مسائل خاص مرمتی همچون اصل برگشت‌پذیری، حفظ اصالت اثر و نیز آسیب‌شناسی اثر هم مورد توجه اساتید فن قرار می‌گیرد.
رییس اداره حفاظت و مرمت آثار فرهنگی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در ادامه شیوه مرمت و صحافی قرآن‌های آسیب دیده را تشریح کرد و افزود: برخی از قرآن‌های قدیمی دارای جلد لاکی گل و مرغ (رنگ و روغنی) منقًش به نقوش پرندگان و گل‌ها هستند که در اثر فرسایش و مرور زمان فرسوده شدند و نیاز به بازسازی در کارگاه نقاشی دارند.
وی به مرمت نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای موجود در موزه آستان قدس رضوی هم اشاره کرد و گفت: از دوره قاجار پرده‌های تغزیه‌خوانی موجود است که به توصیف تصویری وقایع عاشورا، نهضت حسینی و نیز واقعه مسموم کردن حضرت رضا(ع) اشاره دارد، که برخی از این پرده‌ها مرمت و بازسازی شده‌اند.
وی همچنین با ذکر آخرین کار کارگاه چوب این اداره هم ابراز کرد: درب مقبره خالصی که یکی از درهای حرم مطهر رضوی و متعلق به دوره تیموریان در قرن هشتم قمری بوده است، به وسیله چند کارشناس خبره پاکسازی، تمیزکاری، ترمیم و استحکام‌بخشی شده است.
ثابت‌جازاری به معرفی دیگر حوزه فعالیت اداره حفاظت و مرمت آثار فرهنگی کتابخانه آستان قدس رضوی پرداخت و اضافه کرد: کنترل شرایط محیطی مخازن نگهداری آثار شامل دما، رطوبت، آلودگی هوا، نور و نیز حفظ مخازن سازمان از عوامل تخریبی و بلایای طبیعی از جمله عوامل شیمیایی، فیزیکی، بیولوژیکی و انسانی نمونه‌ای از امور محوله در این اداره است.
اهدای سکه‌های دو هزار ساله به موزه سکه
محمدحسین یزدی‌نژاد، مسؤول گنجینه تمبر، اسکناس و سکه این سازمان گفت: سکه‌های دوره اِلیمایی با دو هزار سال قدمت را اکبر قوامی الله‌بخش، مجموعه‌دار تهرانی را به به گنجینه سکه موزه آستان‌قدس رضوی اهدا کرد.
وی با اشاره به اینکه جنس این سکّه‌ها از مس است، تصریح کرد: « این مجموعه شامل سکّه‌های ضرب چکشی قبل از اسلام و اوایل دوره اسلامی و متعلق به شاهان اِلیمایی از جمله اُرُد دوم، فرهاد دوم، فرهاد سوم،کامانکیرس اُرُد اول، اُرُد هفتم و اُرُد هشتم و چند شاه ناشناس از این سلسله و سکه‌های نقره سلسله نصریان ، مهربانیان و شمس‌الدین ایلدگز می باشد».
یزدی‌نژاد به سالم بودن این سکه‌ها اشاره کرد و افزود: «با گذشت حدود 2000سال، این سکّه‌ها سالم بوده و تصاویر روی آن‌ها، کاملا مشخص و نمایان است که برخی چهره واقعی شاهان الیمایی را نشان می‌دهد و دیگر سکّه‌ها، تصاویری از شاهان این سلسله است که هنوز شناسایی نشده و ناشناس هستند». وی در این رابطه اضافه کرد: «شناسایی پادشاهان ناشناس سکّه‌های الیمایی، هنوز جای کار بسیار دارد و امید است در آینده بتوان اطلاعات بیشتری در این باره به دست آورد».
مسؤول گنجینه تمبر،اسکناس وسکّه موزه آستان‌قدس رضوی، خاطرنشان کرد: «هربارکه مجموعه‌ای به موزه اهدا می‌شود، بخش‌های بیشتری از گنجینه‌های موزه تکمیل می‌گردد و با این مجموعه ، گنجینه سکه موزه آستان‌قدس رضوی، بیش از پیش تکمیل گشت».
همچنین، طی گفتگو با اهدا کننده این مجموعه، وی عشق و ارادت به امام رضا علیه‌السلام را مهم‌ترین انگیزه خود از اهدای این سکه ها ذکر کرد و افزود: « در درجه اول، به این کار اعتقاد قلبی دارم و نیز معتقدم اگر شیء ارزشمندی در اختیار داریم باید زکات آن را بپردازیم تا دیگران نیز از آن بهره‌مند شوند».
این مجموعه‌دار تهرانی، در این باره خاطرنشان کرد: «بهترین مکان برای عرضه اشیاء همچون سکّه‌های قدیمی، موزه‌ها هستند و موزه‌های آستان‌قدس رضوی، هم از لحاظ معنوی و هم از لحاظ امکانات بهترین جایی است که بتواند این سکّه‌ها را به نمایش بگذارد».
گفتنی است با توجه به اینکه از تاریخ و فرهنگ اِلیماییان، اطلاعات زیادی در دست نیست و اطلاعات بدست‌آمده از این دوره بیشتر بر اساس سکّه‌های به جا مانده از این دوران است، این مجموعه سکّه‌ها، کمک شایانی به کشف زوایای تاریک این دودمان می‌کند.
نگه داری گلوله توپ اصابتی به حرم رضوی در گنجینه تاریخی
گلوله توپی که بر اثر گلوله‌باران حرم مطهر توسط دولت تزاری روسیه، به گنبد مطهر اصابت نمود، در گنجینه تاریخ مشهد موزه آستان‌قدس رضوی نگهداری می‌شود.
مسؤول گنجینه تاریخ مشهد موزه آستان‌قدس رضوی با اعلام این خبر گفت: «در دهم ربیع‌الثانی 1330ق دولت تزاری روسیه، حرم مطهر رضوی را از 18 نقطه مورد اصابت گلوله‌هایتوپ قرار دادند و گلوله توپی که در این حمله به گنبد مطهر اصابت نمود، در حال حاضر در گنجینه تاریخ مشهد موزه آستان‌قدس رضوی نگهداری می‌شود.»
علیرضا افتخاری مقدم در این باره گفت: «در طی اینجمله که از ساعاتی پیش از غروب آفتاب آغاز شده و تا نیمه‌شب ادامه داشت، قشون روسیه با تانک وارد صحن کهنه و مسجد گوهرشاد شدند و به کشتار بی‌رحمانه مردم پرداختند که سرانجام به خاطر فریادهای امان‌خواهی مردم حمله متوقف شد.»
وی با اشاره به اینکه از این حمله با عنوان «فتنه‌الکبری»یا «عاشورای ثانی»یاد شده است، تصریح کرد: «در این حمله که طی آن مردم چهار روز در تصرف قشون روس بودند، خسارات فراوانی به حرم مطهر وارد شد و تعداد کشته‌شدگان در این حمله را 60 تا 70 تن و در برخی منابع 800 تن ذکر کرده‌اند». افتخاری مقدم به بیان اینکه گنجینه تاریخ مشهد موزه آستان‌قدس رضوی، در سال 1372 به دستور تولیت عظمای آستان‌قدس رضوی و به منظور آشنایی بیشتر مردم با مراحل توسعه شهر مشهد و حوادثی که در طی قرون بر اماکن متبرکه رضوی گذشته، بنیاد گردید اظهار داشت:« در این گنجینه که در میان موزه‌های آستان‌قدس رضوی تنها گنجینه‌ای است که تمام اشیای موجود در آن در حرم مطهررضوی مورداستفاده قرار می‌گرفته، از جمله این اشیاء، ضریح‌های حرم مطهر، پنجره‌فولاد، محراب‌های زرین‌فام و آلات و وسایل روشنایی حرم مطهر همچون گلگیر شمع و قندیل‌های متعلق به ادوار مختلف تاریخی را می‌توان نام برد». وی تصریح کرد:« دست نقره مخصوص جمع‌آوری اشیاء بالای ضریح مطهر و عصای تزیینی برجسته و قلمزنی‌شده دربانان حرم مطهر با روکش نقره و با قدمت اواخر دوره قاجار از جمله دیگر اشیاء این گنجینه است».
«وقایع اتفاقیه» در مرکز اسنادآستان‌قدس رضوی
کارشناس نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی گفت: نسخه اصلی و دست‌نویس روزنامه وقایع اتفاقیه؛ اولین روزنامه رسمی ایران، در مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
ابراهیم حافظی افزود: «این روزنامه که قدیمی‌ترین نشریه فارسی موجود درآرشیو مطبوعات آستان‌قدس رضوی است، طبق وصیت مرحومه "اشرف‌السلطنه" که همسر "اعتمادالسلطنه"؛ وزیر انطباعات دربار ناصر‌الدین شاه بوده است، به دست "حاج سید حسین نایب‌التولیه عرب" در شعبان 1334 قمری به همراه یکصد و پنجاه جلد کتاب، وقف کتابخانه آستان قدس‌رضوی شده است».
وی تصریح کرد: «در این وقف‌نامه مهر و امضای "مرتضی قلی طباطبایی"؛ متولی وقت آستان‌قدس رضوی و "حسین‌بن سعید حسینی موسوی"؛ نایب‌التولیه آن زمان به چشم می‌خورد.
وی در این باره گفت: «37 شماره نخست این روزنامه به دو صورت دست نویس و چاپ‌سنگی منتشر شده که نسخه دست نویس آن به جز آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی در آرشیو دیگری در ایران مشاهده نشده است».
حافظی در ارتباط با این روزنامه توضیح داد: «روزنامه وقایع اتفاقیه سومین روزنامه ایرانی، دومین روزنامه فارسی، و اولین روزنامه رسمی کشور است که برای نخستین بار در تاریخ جمعه پنجم ربیع‌الثانی 1267 قمری و با عنوان «روزنامچه اخبار دارالخلافه طهران»، به همت امیر کبیر و مدیریت میرزا جبار تذکره‌چی در تهران منتشر شد.»
وی ادامه داد: «از شماره دوم این روزنامه، نام آن به «وقایع اتفاقیه» تغییر کرد که به صورت هفته‌نامه و به تعداد 470 شماره به مدت 57 سال انتشار یافت و پس از آن با نام «روزنامه وقایع» و بعد از یک شماره با عنوان «روزنامه دولت علیه ایران» چاپ شده است و نیز این روزنامه، نخستین روزنامه‌ای است که آگهی و اعلان بازرگانی در آن چاپ شده است».
گفتنی است بخشی از مطالبی که در این وقف‌نامه آمده است، بدین شرح است: «...عموم مؤمنین و مسلمین از قرائت و مطالعه آن‌ها منتفع و بهره‌مند گردند و واقفه معظمه را به دعای خیر یاد و شاد نمایند، مشروط بر اینکه از شهر بند ارض اقدس بیرون نبرند و کمال محافظت را در ضبط و حفظ آن‌ها نموده بدون قبض به کسی ندهند و زیاد از سه ماه در خارج کتابخانه مبارکه نگاه ندارند و تولیت آن‌ها در هر عصری از اعصار به متولی‌باشی سرکار فیض آثار منقوض نمودند...»
بازدید رییس سازمان اسناد و کتابخانه ملی در از کتابخانه مرکزی
رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران از کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی بازدید کرد.
رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران و هیات همراه از بخش‌ها و تالارهای تخصصی و عمومی مانند تالار نفایس خطی، تالار کتابهای چاپ سنگی، تالار محققان چاپی، تالار تخصصی محققان مخطوطات، بخش میکروفیلم و مخزن بسته کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی بازدید و اظهار کرد: آنچه که درکتابخانه آستان قدس رضوی مشاهده کردم در کشور و جهان اسلام بی‌نظیر است.
سیدرضا صالحی امیری افزود: گنجینه مخطوطات آستان قدس رضوی موجب غرور و افتخار ملی و فراملی است.
وی با بیان اینکه افتخار ما نفت و انرژی هسته‌ای نیست بلکه افتخار ما به مجموعه آثار خطی منحصر به فرد و ارزشمند کتابخانه آستان قدس رضوی است، ابراز کرد: این مجموعه ممتاز مایه غرور و هویت ایرانی و اسلامی است. دکتر صالحی امیری از همکاری سازمان اسناد و کتابخانه ملی با کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی خبر داد و افزود: دیجیتال‌سازی نسخ خطی کاری بسیار ارزشمندی است که در کتابخانه آستان قدس رضوی انجام گرفته است.
وی تقویت این مجموعه را تقویت نظام فرهنگی کشور دانست و گفت: ما در راستای حفاظت و نگهداری آثار خطی با کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی در راستای حفاظت از آثار خطی، دیجیتال‌سازی و تهیه نسخه‌پشتیبان تفاهم نامه منعقد و همکاری می کنیم.
وجود صد نسخه قرآن منحصر به فرد پوست آهو
مجموعه منحصر به فردی افزون بر یکصدنسخه قرآن روی پوست آهو مزیَن به ترقیمه ائمه معصومین(ع) به خط کوفی در گنجینه مخطوطات آستان قدس رضوی موجود است.
سیدمحمدرضا فاضل‌هاشمی، رییس اداره مخطوطات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ، با استناد به مدارک موجود در این کتابخانه ابراز کرد: اسناد و مدارک موجود در این سازمان نشان می‌دهد که آستان قدس رضوی به عنوان قدیمی‌ترین و مطمئن‌ترین موسسه موقوفاتی فعال و دارای تشکیلات اداری وسیعی بوده است و کتابخانه آستان قدس رضوی نیز از دوره صفویه دایر بوده است.
وی با بیان اینکه کتابخانه آستان قدس رضوی با دارا بودن قرآن‌های و کتابهای خطی در موضوعات مختلف مانند حدیث، فقه، اخلاق، اخبار، ریاضیات و... از نمونه‌های ممتاز هنرهای خوشنویسی، کتاب‌آرایی و تجلید برخوردار است، اظهار کرد: البته با حمله غزها و ازبک‌ها در قرن دهم قمری به ایران برخی از کتابها و اسناد هم از بین رفت.
وی با اشاره به قرآنها و جزوات قرآنی مربوط به سده اول قمری که منسوب به دست خط ائمه معصومین(ع) هستند، افزود: همچنین مجموعه نفیسی بالغ بر یکصد جلد قرآن روی پوست آهو مزیَن به ترقیمه امام معصوم(ع) به خط کوفی در گنجینه مخطوطات آستان قدس رضوی موجود است.
رییس اداره مخطوطات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ادامه داد: برخی از قرآنها و جزوات موجود منتسب به حضرت علی(ع)، امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، امام سجاد(ع)، امام موسی‌کاظم(ع)، امام جعفر صادق(ع) و امام رضا(ع) است که قرآن به دست‌خط امام رضا(ع) به خط کوفی مربوط به سده دوم قمری از آن جمله به شمار می‌رود.
فاضل‌هاشمی با بیان سیر تاریخی تحول خط یادآور شد: سیر تحول و تطور خط از ابتدای دوره اسلامی، با خط کوفی دوره تکامل( نزدیک به خط نسخ بوده است) آغاز شد و بعدها با اقلام سته(رقاع، ثلث، نسخ، توقیع، ریحان، محقق) به وسیله ابن مقله و ابن بواب ادامه یافته و با ظهور نابغه خوشنویس یاقوت مستعصمی خط نسخ به عنوان خط رایج مسلمانان برای کتابت قرآن تثبیت شد.
وی به برخی از آثار نفیس کتب مذهبی گنجینه اعم از فقه، حدیث، اخلاق و ادعیه و … اشاره کرد و افزود: اربعین جامی به خط سلطان علی مشهدی به زبان‌های عربی و فارسی، ادعیه ایام هفته به خط محمد شفیع تبریزی به زبان عربی به خط نسخ ممتاز و مبدأ و معاد ، معراج‌نامه و ادویه قلبیه متعلق به قرن هفتم به زبان عربی از ابن سینا از جمله آثار نفیسی است که بصورت چاپ عکسی نفیس منتشر شده است.
رییس اداره مخطوطات کتابخانه آستان قدس رضوی همچنین مناجات منظوم منسوب به حضرت علی(ع) با خط نستعلیق ممتاز به خط میرعلی هروی متعلق به قرن دهم قمری، و نهج‌البلاغه نفیسی به خط یاقوت مستعصمی به خط نسخ 13 سطری با قدمتی 800 ساله را از نمونه‌های برجسته کتب خطی مذهبی کتابخانه آستان قدس رضوی عنوان کرد.
فاضل‌هاشمی خاطرنشان کرد: آثار نفیس گنجینه مخطوطات آستان قدس رضوی در چند جلد تحت عنوان شاهکارهای هنری در آستان قدس، منتخب قرآنها از آغاز تا سده نهم هجری چاپ 1392 و نیز جلد دوم این کتاب با بررسی سده‌های 10 تا 14 هجری چاپ 1393 و منتخب قطعات نستعلیق از مجموعه مرقعات و منتخب نفایس کتب خطی ادبی نیز به کوشش سازمان کتابخانه‌ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی ومرکز آفرینش‌های هنری آستان قدس به چاپ رسیده و در دست اقدام است./1308/پ203/ب6