بسط و توسعه امور نظامی از نگاه اسلام
به گزارش سرویس پیشخوان خبرگزاری رسا، حجت الاسلام و المسلمین ملکی راد، عضو هیأت علمی پژوهشکده مهدویت و آینده پژوهی در یادداشتی به بررسی نگاه اسلام به توسعه امور نظامی در جامعه اسلامی پرداخته است.
اسلام برای ایجاد زمینههای مناسب جهت بسط و توسعه توحید و یکتاپرستی و نفی شرک و بتپرستی اهمیت خاصی قائل است، و در واقع اکثر جنگهای صدر اسلام بدین سبب صورت گرفته است.
عدهای از افراد که توحید و یکتاپرستی را با منافع مادی و هوی و هوس خود در تزاحم و تضاد میبینند، در مقابل دعوت اسلام به توحید، ایستادگی کرده و حتی تن به جنگ و خونریزی میدهند، با عنایت به این نکته بر مسلمین فرض و لازم است که در مقابل هجوم دشمنان اسلام از نیروی دفاعی قوی برخوردار باشند تا جلوی هرگونه تجاوز به ممالک اسلامی گرفته شود.
بر این اساس امام امیرالمؤمنین(ع) در ارتباط با ضرورت و لزوم قوای نظامی می‌فرماید:
یعنی اولاً: نظامیان وسیلهای برای حفظ امنیت و راحتی برای مردماند برای اینکه با وجود ارتش و نظامیان قدرتمند: نه دشمنان خارجی جرأت هجوم به مملکت اسلامی را دارند، و نه دشمنان داخلی و اشرار و فتنه گران جرأت تجاوز به کیان اسلام و اموال و عرض مردم را دارند.
بنابراین قوای نظامی و انتظامی از عوامل مؤثر حفظ امنیت برای مردم و نظام اند.
ثانیا: وجود ارتش و قوای نظامی قدرتمند و مجهز، نشانگر عزّت و ابهت جامعه اسلامی است.
مباحث مربوط به نظامیان بر اساس رهنمودهای مکتب علوی(ع) در محورهای ذیل مورد بررسی قرار میگیرند:
الف : ضرورت آمادگی نظامی:
چنانکه گفته شد برای دفاع از حوزه اسلام و ممالک اسلامی و جلوگیری از هرگونه تجاوز نظامی دشمنان اسلام، لازم است سپاهیان اسلام از آماگی لازم برخوردار باشند. در ارتباط با ضرورت چنین آمادگی امام علی(ع) به مردم کوفه می‌فرماید:
«فَخُذُوا لِلْحَرْبِ أُهْبَتَهَا وَ أعِدُّوا لَهَا عُدَّتَهَا، فَقَدْ شَبَّ لَظَاهَا وَ عَلاَ سَنَاهَا وَ اسْتَشْعِرُوا الصَّبْرَ فَإِنَّهُ أحْزَمُ لِلنَّصْرِ»
«ای مردم کوفه آماده پیکار شوید و ساز و برگ جنگ فراهم کنید زیرا که آتش جنگ زبانه کشیده و شعلههای آن بالا گرفته است، صبر و استقامت را شعار خویش سازید که پیروزی میآورد.»
در کلام دیگری می‌فرماید:
«وَ لَعَمْرِی مَا عَلَی مِنْ قِتَالِ مَنْ خَالَفَ الحَقَّ، وَ خَابَطَ الغَی مِنْ إِدْهَانٍ وَ لاَ إِیهَانٍ فَاتَّقُوا اللهَ عِبَادَ اللهِ»
«سوگند به جانم در مبارزه با مخالفان حق و آنان که در گمراهی و فساد غوطهورند یک لحظه مدارا و سستی نمیکنم، پس ای بندگان خدا از خدا بترسید و از خدا به سوی خدا فرار کنید.»
و در ارتباط با آمادگی برای نبرد به مردم بصره می‌فرماید:
«فَإِنْ خَطَتْ بِکُمُ الاْهواء الْمُرْدِیَةُ وَ سَفَهُ الاْرَاءِ الْجَائِرَةِ إِلَىُ مُنَابَذَتِی تریدون خِلاَفِی، فَهَا أَنَا ذَا قَدْ قَرَّبْتُ جِیَادِی وَ رَحَلْتُ رِکَابِی وَ لَئِنْ أَلْجَأْتُمُونِی إِلَى الْمَسِیرِ إِلَیْکُمْ، لاَوقِعَنَّ بِکُمْ وَقْعَةً لاَ یَکُونُ یَوْمُ الْجَمَلِ إِلَیْهَا إِلاَّ کَلَعْقَةِ لاَعِقٍ»
«اگر هم اکنون کارهای ناروا و اندیشههای نابخردانه شما را به مخالفت و دشمنی با من بکشاند سپاه من آماده و پا در رکابند و اگر مرا به دوباره مجبور کنید حملهای بر شما روا دارم که جنگ جمل در برابر آن بسیار کوچک باشد.»
ب : ضرورت آموزش لازم نیروهای نظامی:
فلسفه وجودی نیروی نظامی به منظور دفاع از کشور و حفظ و حراست از کیان اسلام و قرآن است، و از طرفی نیروی نظامی کارآمد نیاز مبرم به آموزش و آمادگی لازم را دارد، بنابراین لازم است حکومت اسلامی تدبیری بیندیشد تا نیروهای نظامی در هر زمان و دوره ای مطابق پیشرفت آن زمان، دارای آمادگی بوده باشند و از تجهیزات روز بهره مند گردند، چنانچه قرآن کریم نیز بر این امر سفارش نموده است می‌فرماید:
«وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُم...»
«و هر چه در توان دارید از نیرو و اسبهاى آماده بسیج کنید، تا با این [تدارکات]، دشمن خدا و دشمن خودتان...»
همچنین با مراجعه به کلمات امیرالمؤمنین(ع) بدست می‌آید که آن حضرت روی این مسأله تأکید زیادی نمودهاند گر چه نحوه و روش آموزش بنا بر گذشت زمان و اقتضائات زمانی ممکن است تفاوت داشته باشد اما اصل ضرورت آموزش نظامی از دیگاه آن حضرت اجتناب ناپذیر است.
امام(ع) در ارتباط با آموزش نیروهای نظامی می‌فرماید:
لاَ تَشْتَدَّنَّ عَلَیْکُمْ فَرَّةٌ بَعْدَهَا کَرَّةٌ وَ لاَ جَوْلَةٌ بَعْدَهَا حَمْلَةٌ، وَ أَعْطُوا السُّیُوفَ حُقُوقَهَا»
«عقب نشینیهایی که مقدمه هجوم دیگری است و ایستادگی که حمله در پی دارد نگرانتان نسازد حق شمشیرها را اداء کنید.»
همچنین می‌فرماید:
«مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ: اسْتَشْعِرُوا الْخَشْیَةَ وَ تَجَلْبَبُوا السَّکِینَةَ، وَ عَضُّوا عَلَى النَّوَاجِذِ فَإِنَّهُ أَنْبَى لِلْسُّیُوفِ عَنِ الْهَامِ وَ أَکْمِلُوا اللاَّمَةَ، وَ قَلْقِلُوا السُّیُوفَ فِی أَغْمَادِهَا قَبْلَ سَلِّهَا، وَ الْحَظُوا الْخَزْرَ وَ اطْعُنُوا الشَّزْرَ وَ نَافِحُوا بِالظُّبَا وَ صِلُوا السُّیُوفَ بَالْخُطَا وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ بِعَیْنِ اللهِ، وَ مَعَ ابْنِ عَمِّ رَسُولِ اللهِ (ص)»
«ای گروه مسلمانان لباس زیرین را ترس از خدا و لباس روئین را آرامش و خونسردی قرار دهید، دندانها را بر هم بفشارید تا مقاومت شما در برابر ضربات شمشیر دشمن بیشتر گردد، زره نبرد را کامل کنید پیش از آنکه شمشیر از غلاف بیرون کشید چند بار تکان دهید، با گوشه چشم به دشمن بنگرید و ضربت را از چپ و راست فرود آورید و با تیری شمشیر بزنید و با گام پرداشتن به پیش، شمشیر را به دشمن برسانید و بدانید که در پیشگاه خداوند و پسر عموی پیامبر(ص) قرار دارید.»
در سخن دیگری می‌فرماید:
«فَقَدِّمُوا الدَّارِعَ وَ أَخِّرُوا الْحَاسِرَ وَ عَضُّوا عَلَى الاْضْرَاسِ فَإِنَّهُ أَنْبَى لِلسُّیُوفِ عَنِ الْهَامِ وَ الْتَوُوا فِی أَطْرَافِ الرِّمَاحِ فَإِنَّهُ أَمْوَرُ لِلاْسِنَّةِ، وَ غُضُّوا الاْبْصَارَ فَإِنَّهُ أَرْبَطُ لَلْجَأْشِ وَ أسْکَنُ لِلْقُلُوبِ، وَ أَمِیتُوا الاْصْوَاتَ فَإِنَّهُ أطْرَدُ لِلْفَشَلِ وَ رَایَتَکُمْ فَلاَ تُمِیلُوهَا وَ لاَ تُخِلُّوهَا، وَ لاَ تَجْعَلُوهَا إِلاَّ بِأَیْدِی شُجْعَانِکُمْ...»
«زره پوشیدهها را در پیشاپیش لشکر قرار دهید و آنها را که کلاه خود ندارند در پشت سر قرار گیرند دندانها را در نبرد روی هم بفشارید که تأثیر ضربت شمشیر را بر سر کمتر می‌کند در برابر نیزههای دشمن پیچ و خم به خود دهید که نیزهها را میلغزاند و کمتر به هدف اصابت می‌کند، چشمها را فرو خوابانید که بر دلیری شما میافزاید و دل را آرام می‌کند صداها را آهسته و خاموش سازید که سستی را میزداید بر جسم لشکر را بالا برید و پیرامون آنرا خالی مگذارید و جز به دست دلاوران و مدافعان سرسخت خود بسپارید.»
همچنین در این زمینه می‌فرماید:
«الْزَمُوا الاْرْضَ وَ اصْبِروُا عَلَى الْبَلاءِ، وَ لاَ تُحرِّکُوا بأَیْدِیکُمْ وَ سُیُوفِکُمْ [فِیج هَوَى أَلْسِنَتِکُمْ، وَ لاَ تَسْتَعْجِلُوا بِمَا لَمْ یُعَجِّلْهُ اللهُ لَکُمْ ...»
«لشکریان برجای خود محکم بایستید و در برابر بلاها و مشکلات استقامت کنید، شمشیرها و دستها را در هوای زمانهای خویش به کار مگیرید و آنچه که خداوند شتاب در آن را لازم ندانسته شتاب نکنید.»
امام (ع) به فرزندش محمد بن حنفیه توصیه می‌کند:
«تَزُولُ الجِبَالُ وَ لاَ تَزُلْ عَضَّ عَلَى نَاجِذِکَ أَعِرِاللهَ جُمجُمَتَکَ، تِدْ فی الاْرْضِ قَدَمَکَ، ارْمِ بِبَصَرِکَ أَقْصَى القَوْمِ، وَ غُضَّ بَصَرَکَ وَ اعْلَمْ أَنَّ النَّصْرَ مِنْ عِنْدِ اللهِ سُبْحَانَهُ»
«اگر کوهها از جای کنده شوند تو ثابت و استوار باش، دندانها را برهم بفشار و کاسه سرت رابه خدا عاریت ده، پای بر زمین میخکوب کن به صفوف پایانی دشمن بنگر، از فراوانی دشمن چشم بپوش و بدان که پیروزی از سوی خدای سبحان است.»
و به بعضی از فرماندهان لشکر خویش می‌فرماید:
«فَإذَا نزَلتُمْ بِعَدُوٍّ أَوْ نَزَلَ بِکُمْ، فَلْیَکُنْ مُعَسْکَرُکُمْ فِی قُبُلِ الاْشْرَافِ أَوْ سِفَاحِ الْجِبَالِ أَوْ أثْنَاءِ الاْنْهَارِ، کَیْما یَکُونَ لَکُمْ رِدْءاً وَ دُونَکُمْ مَرَدّاً وَ لْتَکُنْ مُقَاتَلَتُکُمْ مِنْ وَجْهٍ وَاحِدٍ أَوِ اثْنیْنِ، و اجْعَلُوا لَکُمْ رُقَبَاءَ فِی صَیَاصِین الْجِبَالِ، وَ مَنَاکِبِ الْهِضَابِ لِئَلاَّ یَأْتِیَکُمُ الْعَدُوُّ مِنْ مَکَانِ مَخَافَةٍ أَوْ أَمْنٍ وَ اعْلَمُوا أَنَّ مُقَدِّمَةَ الْقَومِ عُیُونُهُمْ، وَ عُیُونَ الْمُقَدِّمَةِ طَلاَئِعُهُمْ وَ إِیَّاکُمْ وَ التَّفَرُّقَ ...»
«هرگاه به دشمن رسیدید یا او به شما رسید لشکرگاه خویش را بر فراز بلندیها یا دامنه کوهها یا بین رودخانهها قرار دهید تا پناهگاه شما و مانع هجوم دشمن باشد، جنگ را از یک سو یا دوسو آغاز کنید و در بالای قلّهها و فراز تپهها دیده بان بگمارید مبادا دشمن از جایی که میترسید یا از سویی که بیم ندارید ناگهان بر شما یورش آورد و بدانید که پیشاهنگان سپاه، دیدهبان لشکریانند ودیدهبانان طلایهداران سپاهند...»
علاوه بر آموزشهای نظامی و تاکتیک جنگی، از دیدگاه آن حضرت آموزش معنوی و ایجاد روحیه مناسب برای رزم و جنگ نیز از آموزشهای ضروری لشکریان اسلام محسوب می‌شود امام(ع) در این زمینه می‌فرماید:
«مَنْ الرائِحٌ إِلَى اللهِ کَالظَّمَآنِ یَرِدُ الْمَاءَ؟ الْجَنَّةُ تَحْتَ أَطْرَافِ الْعَوَالِی...»
«کیست که شتابان و با نشاط با جهاد خویش به سوی خداوند حرکت کند؟ چونان تشنه کامی که به سوی آب میدود؟ بهشت در سایه نیزههای دلاوران است.»
و با تشویق جنگجویان به جهاد در راه خداوند و عدم ترس از کشته شدن می‌فرماید:
«إِنَّ الْمَوْتَ طَالِبٌ حَثِیثٌ لاَیَفُوتُهُ الْمُقِیمُ، وَ لاَ یُعْجِزُهُ الْهَارِبُ إِنَّ أَکْرَمَ الْمَوْتِ الْقَتْلُ وَالَّذِی نَفْسُ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ بِیَدِهِ، لاَلْفُ ضَرْبَةٍ بِالسَّیْفِ أَهْوَنُ مِنْ مِیتَةٍ عَلَى الْفِرَاشِ فِی غَیْرِ طَاعَةِ اللهِ ...»
«همانا مرگ به سرعت در جستجوی شما است آنها که در نبرد مقاومت دارند و آنها که فراز میکنند هیچکدام را از چنگال مرگ رهایی نیست و همانا گرامیترین مرگها کشته شدن در راه خداست سوگند به آن کس که جان پسر ابوطالب در دست اوست هزار ضربت شمشیر بر من آسانتر از مرگ در بستر و استراحت در مخالفت با خدا است.»
ج : ضرورت رسیدگی به امور نطامیان:
برای اینکه حکومت از لشکر و نیروهای مسلح قوی برخوردار باشد یکی از عوامل مؤثر در این زمینه تأمین نیازمندیهای نطامیان و رفع مشکلات آنها است.
امری که مورد توجه و اهتمام ویژه امام امیرالمؤمنین(ع) بوده و در عهدنامه خویش به مالک اشتر ضمن توصیه به اهمیت جایگاه نظامیان، آن را متذکر می‌شود، می‌فرماید:
«ثُمَّ تَفَقَّدْ مِنْ أُمُورِهِمْ مَا یَتَفَقَّدُهُ الْوَالِدَانِ مِنْ وَلَدِهِمَا، وَ لاَ یَتَفَاقَمَنَّ فِی نَفْسِکَ شَیْءٌ قَوَّیْتَهُمْ بِهِ، وَ لاَ تَحْقِرَنَّ لُطْفاً تَعَاهَدْتَهُمْ بِهِ وَ إِنْ قَلَّ، فَإِنَّهُ دَاعِیَةٌ لَهُمْ إِلَى بَذْلِ النَّصِیحَةِ لَکَ، وَ حُسْنِ الظَّنِّ بِکَ. وَ لاَ تَدَعْ تَفَقُّدَ لَطیِفِ أُمُورِهِمُ اتِّکَالاً عَلَى جَسِیمِهَا، فَإِنَّ لِلْیَسِیرِ مِنْ لُطْفِکَ مَوْضِعاً یَنْتَفِعُونَ بِهِ، وَ لِلْجَسِیمِ مَوْقِعاً لاَ یَسْتَغْنُونَ عَنْهُ ....
فَإِنَّ عَطْفَکَ عَلَیْهِمْ یَعْطِفُ قُلُوبَهُمْ عَلَیْکَ. ... فَافْسَحْ فِی آمَالِهِمْ، وَ وَاصِلْ فِی حُسْنِ الثَّنَاءِ عَلَیْهِمْ، وَ تَعْدِیدِ مَا أَبْلى ذَوُو الْبَلاَءِ مِنْهُمْ، فَإِنَّ کَثْرَةَ الذِّکْرِ لِحُسْنِ أَفْعَالِهِمْ تَهُزُّ الشُّجَاعَ، وَ تُحَرِّضُ النَّاکِلَ؟، إِنْ شَاءَ اللهُ.
ثُمَّ اعْرِفْ لِکُلِّ امْرِىءٍ مِنْهُمْ مَا أَبْلى، وَ لاَ تَضُمَّنَّ بَلاَءَ امْرِىءٍ إِلَى غَیْرِهِ، وَ لاَ تُقَصِّرَنَّ بِهِ دُونَ غَایَةِ بَلاَئِهِ، وَ لاَ یَدْعُوَنَّکَ شَرَفُ امْرِىءٍ إِلَى أَنْ تُعْظِمَ مِنْ بَلاَئِهِ مَا کَانَ صَغِیراً، وَ لاَضَعَةُ امْرِىءٍ إِلَى أَنْ تَسْتَصْغِرَ مِنْ یَلاَئِهِ مَا کَانَ عَظیِماً ....»
«پس در کارهای نظامیان بگونهای بیندیش که پدری مهربان درباره فرزندش میاندیشد(بسان پدر و مادر غمخوار نظامیان باش و در رفع مشکلات و گرفتاری آنان تلاش بکن) و مبادا آنچه راکه آنان را بدان نیرومند میکنی در نظرت بزرگ جلوه کند و نیکوکاری تو نسبت به آنان هر چند اندک باشد خوار مپندار زیرا نیکی آنان را به خیرخواهی تو خواند و گمانشان را نسبت به تو نیکو گرداند و رسیدگی به امور کوچک آنان را به خاطر رسیدگی به کارهای بزرگشان وامگذار زیرا از نیکی اندک تو سود میبرند و به نیکیهای بزرگ تو بینیاز نیستند ... همانا مهربانی تو نسبت به سربازان دلهایشان را به سوی تو میکشاند، پس آرزوهای سپاهیان را برآور و همواره از آنان ستایش کن و کارهای مهمی که انجام دادهاند بر شمار، زیرا یادآوری کارهای ارزشمند آنان شجاعان را برمیانگیزند و ترسوها را به تلاش وا میدارد. «انشاءاللّه» در یک ارزشیابی دقیق رنج و زحمات هر یک از آنان را شناسایی کن و هرگز تلاش و رنج کسی را به حساب دیگری نگذاشته و ارزش خدمت او را ناچیز مشمار تا شرافت و بزرگی کسی موجب نگردد که کار کوچکاش را برزگ بشماری و یا گمنامی کسی که باعث شود که کاربزرگ او را ناچیز بدانی.»
نکته قابل توجه در کلام مذکور این است که:
اولاً: حاکم در نظام اسلامی باید به امور نظامیان به دقت بررسی کرده و در رفع مشکلات آنان بکوشد.
ثانیا: یادآوری کارهای مهم و با ارزش چه آن کارهایی که در مسیر رزم و جنگ انجام داده باشند و چه آن کارهایی که در راه خود کفایی نظامی و تولید سلاح و امثال آن انجام داده باشند موجب تشویق آنان گردیده و در نتیجه باعث انجام کارهای مهمتر خواهد شد.
ثالثا: قدر و منزلت هر فردی از آنان باید به اندازه کار و فعالیتی که انجام میدهند سنجیده شود، براین اساس چه بسا از شخص گمنامی که از معروفیت خاصی برخوردار نیست کارهای بسیار بزرگی صورت گیرد، باید قدر و منزلتاش بخاطر کارش مورد دقت و توجه قرار گیرد نه از جهت شخصیت خانوادهاش./997/د101/ب6
منبع: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی