تفریح سالم از منظر اسلام حقیقی

به گزارش سرویس اندیشه خبرگزاری رسا، قرآن حکیم به عنوان چراغ راه زندگی، همواره سره از ناسره را برای رهروان راه حق جدا  کرده و به شکل لطیفی بشارت ها و انذارهای خود را به تفکر کنندگان گوشزد می کند. بی تردید تفریح، خوشحالی و شادابی از لحظه زیستن تا لحظه جستن به مرگ همچون دیگر ابعاد زندگی از نیازهای اساسی انسان  است که باید بر اساس رهنمودهای اسلام به روال عقل و اصل الهی هدفمند شود.

بی شک شادی و انبساط خاطر برای آدمی همچون غذای سالمی برای روح است  که می تواند او را از بند ضعف‌های روحی و حتی جسمی برهاند. با دقت و بررسی آیات، روایات و دستورات دین می توان دریافت که این فرهنگ غنی اسلامی با توجه به دو میراث گرانبهای  رسول اکرم (ص) «کتاب خدا، عترت و اهل بیتش(ع)» تمامیت وجودی انسان را با کرامت و عزت نفس والا رقم زده که آن جز با برخورداری توأمان از روح سالم و جسم سالم میسر نمی گردد.

تفریح و شادی به تنهایی به دو بخش نیک و شر تقسیم نمی شود. بلکه می بایست آن را براساس معیارهای معین اخلاق اسلامی در حیطه آیات قرآن و دستورات اسلام، مورد بررسی و داوری قرار داد. با توجه به چنین رویکردی، شادی به دو نوع پسندیده و ناپسند تقسیم می شود. باید این موضوع را مورد توجه قرار داد که نه تنها اسلام موضوع تفریح و شادمانی را هیچ گاه نهی نکرده بلکه نوع آن را در قضاوت رد یا قبول قرار داده است.

تفریح و شادمانی ای که عقل را زایل نشان نداده و معقول باشد، همراه با یاد خدا و به شکرانه ایجاد موقعیت آن پسندیده و شایسته بوده و در قرآن مجید نیز به آن توصیه شده است.

کانون گرم خانواده، شادمانی واقعی

در برابر تفریحات پسندیده و سالم، شادی های زود گذری که بر پایه نافرمانی خدا، لهو و لعب، شهوت‌رانی و خطرآفرین باشد قرار دارد؛ شادی های کاذبی که افزون بر آنکه ناپسند تلقی می شوند، نامعقول بوده و پس از یک شادی آنی کوتاه، ثمره ای جز پشیمانی ابدی نخواهند داشت.

خداوند در قرآن ضمن مذمت و نکوهش این‌گونه تفریحات و بیان عذاب مفرّحان دوزخی می فرماید:« ذلِکُمْ بِما کُنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِی اَلْأَرْضِ بِغَیْرِ اَلْحَقِّ وَ بِما کُنْتُمْ تَمْرَحُونَ؛ این به خاطر آن است که به ناحق در زمین شادی می کردید و از روی غرور و مستی به خوشحالی می پرداختید.»⁽¹⁾ این آیه با عبارت « بِما کُنْتُمْ تَمْرَحُونَ » به پایان رسیده و  نوع و حد تفریح و نشاط را گوشزد می کند. از سوی دیگر شادی بیهوده را ناشی از فساد و گناه معرفی می کند که برای مخاطب عاقل بسی جای تأمل دارد چرا که شادی ناحق، پایانی جز غم، اندوه، ذلت و رسوایی ندارد.

متاسفانه نگاه جامعه امروزی به شادی و تفریح تنها برای رهایی از غم و غصه ها روزمره زندگی، فشارها و استرس‌های خموده و افسرده کننده آدمی است. در حالی که ائمه اطهار(ع) شادی و نشاط اسلامی را همچون محوری محرک برای زندگی به حساب می آورند.

 مصداق کامل این سخن، فرموده حکیمانه حضرت امام رضا(ع) است که می فرمایند: «اوقات روز شما به چهار بخش تقسیم می شود:

1.  بخشی برای تأمین معاش؛

2.  بخشی برای عبادت و راز و نیاز با خدا؛

3.  بخشی برای معاشرت با برادران دینی مورد اعتماد و خویشاوندان خود؛

4.  بخشی را هم به تفریحات و لذایذ خود اختصاص دهید و از مسرّت و شادی آن نیرو بگیرید و از این نیرو برای انجام وظایف استفاده نمایید.⁽²⁾

این سخن حضرت علی بن موسی الرضا(ع)، شادی و تفریح در اسلام و تأثیر مثبت آن را بر دیگر ابعاد زندگی مشخص کرده است تا به کوردلان و جاهلان دین ثابت کند که پرچم اسلام فقط در مسیر حزن، اندوه و رکود نیست بلکه بر پایه شادابی و نشاط سازنده استوار است.

تفریح در قرآن ، اسلام و احادیث معصومین(ع)

قرآن کریم و عترت پیامبر اعظم(ص) راه پیدا کردن شادی جاودان و آرامش بخش را به روشنی معرفی کرده و رهرو طریقت ایمان را به پایانی خوش نوید می دهد. در زیر تنها چندی از بیشمار نکات اسلام ناب محمدی درباره شادی واقعی ذکر می شود.

1.  «الا إِنَّ أَوْلِیَاء اللّهِ لاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ ؛ بدانید به درستی که بر اولیای خدا نه بیمى است و نه آنان اندوهگین مى‏شوند.»⁽³⁾

2. احیای حق و از بین بردن باطل: امام علی(ع) در نامه خود به عبدالله بن عباس می نویسند: «پس بهترین چیز نزد تو در دنیا رسیدن به لذت‌ ها یا گرفتن انتقام نباشد بلکه هدف تو خاموش کردن باطل یا زنده کردن حق باشد.»⁽⁴⁾

3. پرهیز از گناه: به فرموده امام صادق(ع): «هر روزی که در آن گناه نشود عید است.»⁽⁵⁾

4.  شاد کردن دیگران: امام علی(ع)دراین باره فرمودند: «ای کمیل! خانواده‌ات را فرمان ده که روزها را در به دست آوردن بزرگواری و شب‌ها را در رفع نیاز خفتگان بکوشند. سوگند به خدایی که تمام صدا‌ها را می‌شنود، هر کس دلی را شاد کند خداوند از آن شادی لطفی برای او قرار دهد که به هنگام مصیبت چون آب زلالی بر او باریدن گرفته و تلخی مصیبت را بزداید چنان که شتر غریبه را از چراگاه دور سازند.»⁽⁶⁾

5. شادی به وقت اطاعت از خدا: به فرموده امام علی(ع):«شادی مومن به طاعت پروردگارش و غمش بر گناه و عصیان اوست.»

6.  گره‌گشایی: امام کاظم(ع) در این باره می‌فرمایند:« به درستی که زیر عرش سایه‌ای است که ساکن نمی‌شود در آن مگر کسی که کار خیری را برای برادر دینی‌اش انجام دهد یا گرفتاری او را رفع و یا قلبش را شاد نماید.»

7. شادی در روزهای فرح معصومین و اعیاد اسلامی: امام رضا (ع) به ربان بن شبیب در این خصوص می‌فرمایند: «اگر دوست داری در درجات عالی بهشت با ما باشی به حزن ما محزون و به شادی ما شاد باش.»⁽⁷⁾

8.  ورزش و مسابقه: خداوند در آیه 12 سوره مبارکه یوسف می فرماید:« أَرْسِلْهُ مَعَنا غَداً یَرْتَعْ وَ یَلْعَبْ؛ فردا او را با ما بفرست (تا به خارج شهر آید، گردش کند) از میوه‏هاى درختان بخورد و بازى و سرگرمى داشته باشد.»⁽⁸⁾: آن گاه که فرزندان حضرت یعقوب(ع) در تلاش بودند تا نیات شوم خود را عملی کرده و حضرت یوسف(ع) را از آن حضرت جدا کنند، ورزش را بهانه کرده و گفتند: فردا او را همراه ما بفرست تا ورزش و بازی کند و ما هم یقیناً از او محافظت می‌کنیم و این بهانه هایی بود که حضرت یعقوب(ع) در برابر آن سکوت اختیار کرد.  سکوتی که علامت رضایت و بیان‌گر تأیید این کار بوده است.

افزون بر این، قرآن کریم از حضرت طالوت(ع) و حضرت موسی(ع)، به دلیل ویژگی «قوت» و «نیروی بدنی» تعریف و تمجید می‌کند، ورزش‌های سوارکاری، تیراندازی و شنا  نیز سه ورزش مورد تأکید اسلام معرفی می شود  که فرح بخشی این سه، در میان رشته‌های فراوان دیگر بر اهل فن پوشیده نیست.

9. صله رحم و دید و بازدید: دید و بازدید به ویژه صله ارحام، اقوام و خویشان  یکی از بهترین انواع تفریحات سالم است. نشست و برخاست با خویشان و اقوام آن چنان مورد تأکید است که آیات و روایات بسیاری در نیکی این عمل آمده است. خداوند متعال نیکی به دیگران را این گونه بیان می‌فرماید: «وَ إِذْ أَخَذْنا میثاقَ بَنی‏ إِسْرائیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ ذِی الْقُرْبی‏ وَ الْیَتامی‏ وَ الْمَساکینِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَقیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلاَّ قَلیلاً مِنْکُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ؛ و( به یاد آورید) زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش نکنید و به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکی کنید و به مردم نیک بگویید نماز را برپا دارید و زکات بدهید. سپس (با اینکه پیمان بسته بودید) همه شما- جز عده کمی- سرپیچی کردید و (از وفای به پیمان خود) روی گردان شدید.»⁽⁹⁾ همچنین از پیامبر اکرم نقل شده است که فرموده است:«شخصی که برادر مؤمنش را در خانه او بدون درخواست زیارت کند، خداوند باری تعالی، او را از زیارت کنندگان خود می نویسد و بر خدا واجب است که زائر خود را دوست و گرامی بدارد.»⁽¹⁰⁾

10. پذیرایی و میزبانی از میهمان:  از موضوعات مورد تأکید اسلام میهمانی کردن از دیگران است، پذیرایی کردن از میهمانان نقش بسزایی در شادمانی و خوشحالی خود فرد و دیگران دارد. حضرت علی (ع) در این باره فرموده است:« لذت کریمان در خوراندن است و لذت لئیمان در خوردن.»⁽¹¹⁾

11. سیر در طبیعت و گردش: سیر و سفر در قالب زیارت و سیاحت، همراه با تفرج در مناظر طبیعی نیز مورد سفارش دین اسلام است. قرآن کریم به عنوان کتابی جامع برای دریافت آنکه چگونه باید زندگی کنیم در باب مسافرت می فرماید:« سِیرُوا فِی الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ‌؛ در زمین بگردید، آن‌گاه بنگرید که فرجام تکذیب‏کنندگان چگونه بوده است؟»⁽¹²⁾ از پیامبر محبت، حضرت محمد مصطفی(ص) نیز روایت شده است که فرموده:« مسافرت کنید تا صحت یابید و غنیمت به دست آورید.»⁽¹³⁾

12. سیر در طبیعت و استفاده از مظاهر آن : قرآن مجید در باب استفاده از مظاهر طبیعت می فرماید: «وَ لَکُمْ فیها جَمالٌ حینَ تُریحُونَ وَ حینَ تَسْرَحُونَ؛و در آنها برای شما زینت و شکوه است به هنگامی که آنها را به استراحتگاهشان بازمی گردانید و هنگامی که ( صبحگاهان ) به صحرا می فرستید.»⁽¹⁴⁾ باید این نکته را مورد توجه قرار دهیم که صبحگاهان دقیقا مواقعی است که انسان نیازمند آرامش روحی است. خداوند متعال در قرآن مجید برای اشخاصی که در دشت و صحرا  زندگی گذرانده و از مواهب طبیعت برخورداند، می فرماید که به چارپایان و حیواناتی که خدا به شما عطا کرده بیش از پیش توجه کنید که وقت بردن به چرا و بازگشت از آن، حسن نظر وجود دارد. افزون بر این آیه که نشان دهنده توصیه خداوند به انسان برای نگاه به چهارپایان و لذت و آرامش ناشی از آن است؛ آیات دیگری نیز وجود دارد که خداوند انسان را به تدبر و توجه به گیاهان زیبا، آب های روزی زمین، ستاره ها و دیگر مواهب طبیعت دعوت می کند.

13.  آرایش و پیرایش ظاهر : اگر انسان در موضوع خودآرایی، حلال را که همان آراییدن و زینت بستن برای همسر است در نظر گرفته و به ورطه گناه نیافتد، بی تردید افزون بر شادی درونی، سبب افزایش روحیه مثبت زوج و زوجه نیز می شود. از سوی دیگر خداوند تبارک و تعالی، به مؤمنین فرموده است برای حضور در مساجد زینت های خود را بپوشید: «یا بَنی‏ آدَمَ خُذُوا زینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ...؛ ای فرزندان آدم! زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد ، با خود بردارید!» ⁽¹⁵⁾

حضرت امام صادق(ع) نیز در باب پوشیدن زینت و خودآرایی می فرماید:« بپوشید و زینت کنید (خود را بیارائید) که خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد (اما این زینت و خودآرایی) باید از راه حلال باشد.»⁽¹⁶⁾

14. کوشش در کار:  در آخر حضرت امیرالمومنین(ع) بالاترین تفریح را کوشش در کار کردن معرفی کرده و از این طریق تعریف صحیحی از کار همراه با سلامت روح و شادی باطنی ارائه کرده اند.

شادی به دور از افراط

بر اساس آموزه های اخلاقی اسلام، تفریح نیکو و پسندیده است؛ اما این شادی و اعمال فرح بخش همواره می بایست همچون هر عمل و رفتار اجتماعی دیگری عاری از افراط و تفریط باشد؛ چرا که زیاده روی و بی احتیاطی در رفتارهای اجتماعی می‌تواند تأثیرات زیانبار جبران ناپذیری بر جامعه به جا گذارد. از این رو خداوند در آیه 75 سوره مبارکه غافر می فرماید:« ذلِکُمْ بِما کُنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِی اَلْأَرْضِ بِغَیْرِ اَلْحَقِّ وَ بِما کُنْتُمْ تَمْرَحُونَ؛این (عذاب) به خاطر آن است که در زمین به ناحقّ شادی می کردید و در ناز و سرمستی به سر می بردید.»⁽¹⁷⁾ خداوند باری تعالی در این آیه شکل افراطی شادی و سرور را زیر سوال برده و آن را مطلوب نمی شمارد؛ چرا که شادی  گاهی به حق و گاهی باطل و مورد سرزنش است.

شوخی و مزاح

شوخی و مزاح یکی دیگر از موضوعات مهم در روابط اجتماعی است. از مجموع روایات پیامبر اعظم(ص) و ائمه اطهار(ع) اینگونه بر می آید که اصل شوخی و مزاح در صورتی که موجب توهین یا تحقیر دیگری نشود پسندیده و قابل ستایش است. پیامبر اکرم(ص) در این خصوص فرموده است: « إنی لأمزح ولا اقول إلا حقاً؛ براستی که من مزاح می کنم و جز حق چیزی بر زبان نمی آورم.»⁽¹⁸⁾

امام باقر(ع) نیز در این باره فرموده اند: «خداوند متعال آن کس را که در میان جمع شوخی کند دوست دارد به شرطی که شوخی او آمیخته با ناسزا نباشد.» ⁽¹⁹⁾

پیامبر اعظم در روایتی دیگر نیز در باب شوخ طبعی مؤمن فرموده اند: « مؤمن شوخ طبع و خوش مشرب است و منافق گرفته و خشم آلود.» با این حال، ائمه اطهار در روایات متعددی اشخاص را از شوخی بسیار نهی کرده اند. حضرت امیرالمومنین(ع) می فرماید: «شوخی بسیار آبرو را می برد و موجب دشمنی و کینه توزی می شود.» ⁽²⁰⁾

فلسفه شوخی

در باب فلسفه وجودی شوخی، یونس بن شیبانی از امام صادق(ع) نقل می کند: «امام صادق(ص) به من فرمود: محدوده شوخی شما با هم تا چه اندازه است؟ عرض کردم: کم است ایشان فرمودند این گونه نباشید زیرا شوخی از خوش خلقی است و تو با شوخی برادرت را شادمان میکنی همانا رسول خدا با کسی که شوخی میکرد هدفش شادکردن او بود.» ⁽²¹⁾

شوخی به قاعده، در سیره پیامبر عظیم الشأن اسلام(ص) و ائمه اطهار(ع) نیز به وضوح دیده می شود؛  روزی پیرزنی به پیامبر(ص) عرض کرد: «دعا کن خدا مرا اهل بهشت کند.» پیامبر(ص) فرمود: «پیرزن وارد بهشت نمی شود.» آن پیرزن ناراحت شد. پیامبر(ص) خندید و به او فرمود: «آیا نشنیده ای که خداوند در قرآن می فرماید: ما آنان را آفرینش جدیدی بخشیدیم و همه را دوشیزه قرار دادیم؟»⁽²²⁾

در نمونه ای دیگر از روحیه مثبت معصومین آمده است: روزی پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) بر سفره ای در جمع اصحاب نشسته بودند و خرما می خوردند، پیامبر اسلام(ص) هر خرمایی که می خوردند در مقابل حضرت علی(ع) می گذاشتند. زمانی که خرماها به اتمام رسید؛ همه هسته ها در برابر حضرت علی(ع) بودند. پیامبر اسلام(ص) روی به حضرت امیر(ع) کردند و فرمودند: «ای علی، براستی تو بسیار می‌خوری.» حضرت علی(ع) در پاسخ مزاح پیامبر، به ایشان عرض کردند: «کسی بسیار می خورد که خرما را نیز با هسته اش می خورد.»⁽²³⁾

حضرت امام خمینی(ره) نیز در رهنمودهای خود هدف خلقت و هدایت انسان از فرش به عرش را عبادت خدا معرفی کرده و اسلام را عاری از لغو و هزل می داند. می بایست به این نکته توجه داشت که راه نداشتن لهو و لعب و هزل در اسلام به معنای مخالفت اسلام با شادی، تفریح و شوخی نیست بلکه به این معنی است که اسلام، برای انسان با عقاید پوشالی امروزی حرفی جدید و جدی دارد. به شکلی که حضرت امام راحل فرموده اند:« اسلام همه اش جدی است ، لغو وهزل ندارد . هم در امور مادی جدی است هم درامور معنوی . اسلام میخواهد مجاهد درست کند نه یک نفر عیاش که مشغول لغو ولهو باشد.» ⁽²⁴⁾

در مجموع، تفریح سالم و شادی مناسب و عاری از ایراد، افزون بر آنکه می تواند به دیگر برنامه های روزمره زندگی کمک های شایانی کند، توانایی تغییر سبک زندگی کنونی جامعه به سبک زندگی اسلامی را نیز دارد. در مقابل، اگر این تفریحات و شادی‌ها با معیارهای اسلامی همخوانی نداشته باشد برای جامعه اسلامی ایران، مخاطره آمیز خواهد بود. اسلام دینی است که بیش از هر چیز، به تغییر سبک زندگی غلط اشخاص توجه دارد. امور این دنیایی را حرام ندانسته و برای دنیای فانی، نعمت های حلال و تفریحات سالم در نظر می گیرد. اسلام حقیقی می کوشد انسان غوطه ور در لذایذ دنیایی را به کمال الهی برساند.

/704/9466/م

گردآوری و تنظیم مطلب: جعفریان

-----------------------------------------------------------------------------------

منابع

1.        سوره غافر، آیه 75

2.        بحارالانوار، ص 321

3.        سوره یونس، آیه 62

4.        نهج البلاغه، حکمت 257

5.        غررالحکم و دررالکلم، ج 4، ص 139

6.        بحارالانوار، ج11، ص 569

7.        بحارالانوار، ج 44، ص 286

8.        سوره یوسف، آیه 12

9.        سوره بقره آیه 83

10.    منتخب میزان‌الحکمه، محمدی ری‌شهری، تلخیص سید مجید حسینی، ص 247

11.    کافی جلد 28، ص 1

12.    سوره انعام آیه 11

13.    منتخب میزان الحکمه، حدیث 253، به نقل از کنزالعمال 17470

14.    سوره غافر آیه 75

15.    جامع السادات ج2 ص301

16.    اصول کافی ج2 ص663

17.    غررالحکم ج2 ص625

18.    اصول کافی ج2 ص663

19.    سوره واقعه آیات 35 و 36

20.    شرح نهج البلاغه ابن اب یالحدید ج 6 ص 330

21.  بحارالانوار، ج 14، ص 119

22.   بحارالانوار، ج16، ص295

23.   الخزائن، ملا احمد نراقی ( نقل از: 1001 داستان از زندگانی امام علی(ع)، محمّد رضا رمزی اوحدی، انتشارات سعید نوین)

24.    بیانات امام راحل(ره) باکارمندان رادیو و تلویزیون در شهریور 58