معاشسازی و معادسازی؛ مأموریت سرمایه اجتماعی متعالی
راضیه زارعی، کارشناس و پژوهشگر علوم سیاسی در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری رسا به ظرفیت‌های اندیشه سیاسی اسلام در تولید سرمایه اجتماعی اشاره کرد و گفت: سرمایه اجتماعی نیاز همه حکومت‌ها است؛ از اینرو همه نظامهای سیاسی برای افزایش سرمایه اجتماعی تلاش میکنند.
بدون سرمایه اجتماعی قویترین و سختترین ابزارها هم ناکارآمد است
وی سرمایه اجتماعی را قدرت نرم خواند و ابراز داشت: بدون سرمایه اجتماعی، قویترین و سختترین ابزارها هم ناکارآمد است؛ زیرا سرمایه اجتماعی میتواند بسیاری از ضعف‌ها در حوزه ابزارهای سخت را جبران کند.
کارشناس و پژوهشگر علوم سیاسی خاطرنشان کرد: پس از انقلاب اسلامی، حکومت ایران برای پیشبرد سیاستهای داخلی و خارجی خود بهشدت به سرمایه اجتماعی وابسته شد؛ بنابراین همه بر لزوم کسب و افزایش سرمایه اجتماعی اتفاقنظر دارند.
وی تصریح کرد: نسخههای پیچیده شده برای افزایش سرمایه اجتماعی در نظام اسلامی که از غرب گرفته شده است، همان نسخههای متداول است و چون متناسب با زیست بومی و فرهنگی ایران نیست؛ ناکارآمد است.
سرمایه اجتماعی به سه نوع متعالی، متعارف و متدانیه تقسیم میشود
زارعی، سرمایه اجتماعی را به سه نوع متعالی، متعارف و متدانیه تقسیم کرد و گفت: مفهوم متعالی در مقابل مفهوم متداول یا متعارف فلسفه مدرنیستی، طبیعی و تک ساحتی قرار دارد و به دو ساحت مصنوعی و مادی توجه میکند.
وی یادآور شد: انسان یا جهتگیری الهی دارد و در نتیجه متعالیه است و یا جهتگیری غیر الهی دارد و در نتیجه، باورها، گرایشها و رفتارهایش ممکن است، عرفی یا متدانیه شود.
زارعی تأکید کرد: بر این اساس، در حوزه الگوهای سرمایه اجتماعی نیز سه الگو استنباط میشود؛ نخست الگوی متعالی که بقای ابدی انسان، کانون توجه آن است که جز در«قرب الهی» تحقق نمییابد؛ دوم الگوی متعارف، که بقای دنیوی انسان در کانون توجه آن قرار دارد، بدون این‌که با اهل حق به دشمنی برخیزد و سوم، الگوی متدانیه که اصالت را به دنیا میدهد و در وضعیت جنگ با اهل حق قرار میگیرد.
تفکر سرمایه اجتماعی متعالی، دغدغه‌مند و داعیه‌دار انقلاب اسلامی است
وی تفکر متعالی را دغدغه‌مند و داعیه‌دار انقلاب اسلامی خواند و خاطرنشان کرد: تفکر متعالی اسلامی، عمران و توسعه مادی، ابزاری، اقتصادی و رفاهی را بر میتابد و تعیین میکند؛ اما آن را کافی نمیداند؛ زیرا سرمایه اجتماعی متعالیه تعالی بخش است و چون متعالی و متعادل است، بر محور صراط مستقیم می‌باشد.
کارشناس و پژوهشگر علوم سیاسی، ریشه همه انتقادها به سرمایه اجتماعی متعادل و متدانی را فقدان «عدالت» برشمرد و تصریح کرد: سرمایه اجتماعی به معنای مرسوم و غربی‌اش، براساس بی‌عدالتی بنا نهاده شده است.
وی افزود: خلاصه کلام منتقدان سرمایه اجتماعی این است که عدهای دور هم جمع می‌شوند و با تشکیل شبکه شبه مافیایی، منافعی را جذب میکنند؛ تا فقط اعضای گروه از آن بهرهمند شوند که استفاده از این منافع به قیمت محرومیت افراد غیر عضو تمام میشود و این با اصل انصاف و عدالت همخوانی ندارد.
عدالت در سرمایه اجتماعیای غربی مغفول مانده و به سود اقتصادی حاصل از آن توجه شده است
زارعی ابراز داشت: به طور کلی سرمایه اجتماعیای که در غرب مطرح میشود؛ خاستگاه لیبرالیستی دارد و نمیتواند از ریشههای نظری خود فراتر رود که این غفلت میتواند پاشنه آشیل نظریه سرمایه اجتماعی باشد.
وی به کاستی‌های سرمایه اجتماعی غربی اشاره کرد و افزود: عدالت در این تفکر مغفول مانده و در عوض، به سود اقتصادی حاصل از سرمایه اجتماعی، بسیار پرداخته شده است.
کارشناس و پژوهشگر علوم سیاسی با اشاره به سرمایه اجتماعی در تفکر دینی تأکید کرد: دین و مذهب میتواند به مثابه بستر اندیشهای سرمایه اجتماعی بهکار گرفته شود و نوع متفاوتی از سرمایه اجتماعی را تولید کند؛ در این صورت، بسیاری از عوارض منفی سرمایه اجتماعی نیز از بین میرود و مشاهده نخواهد شد.
وی گفت: دین به مفهوم عدالت، بسیار توجه دارد؛ بنابراین سرمایه اجتماعی تولید شده در این مسیر ناعادلانه نیست و گروه‌های مذهبی مولد سرمایه اجتماعی، اعضای خود را به افراد خاص محدود نمیکنند و تبعیض جنسیتی، نژادی و طبقاتی ساختارمند ندارند.
زارعی افزود: دین انگیزههای غیر مادی برای تولید سرمایه اجتماعی بهوجود میآورد و مردم را به ایثار و ازخودگذشتگی برای اهداف والا تشویق میکند؛ از اینرو سرمایه اجتماعی در اندیشه اسلامی، چون جهتگیری الهی دارد، متعالی است.
وی تأکید کرد: سرمایه اجتماعی متعالی در خدمت تصاحب قدرت نیست؛ بلکه در خدمت بشریت و به دنبال تربیت خلیفه الهی است؛ زیرا انسانی که خلیفه خدا باشد، حرف خدایی میزند، عمل خدایی میکند و سبک زندگیاش خداپسندانه خواهد بود.
کارشناس و پژوهشگر علوم سیاسی افزود: انسان سیاست متعالیه در عین حال ساختن دنیا، آخرتساز نیز هست؛ زیرا انسان منهای خدا، انسانشناسی متعالیه نیست؛ از اینرو سیاست متعالیه به هدایت انسان ایمان دارد و سعادتمندی آدمی، دغدغه مهم سیاست متعالیه است.
سرمایه اجتماعی متعالی بر سه عنصر اعتماد سیاسی، مشارکت سیاسی و امر به معروف و نهی از منکر استوار است
وی خاطرنشان کرد: سرمایه اجتماعی متعالی برآمده از اندیشه سیاسی اسلام بر سه عنصر اعتماد سیاسی، مشارکت سیاسی و امر به معروف و نهی از منکر استوار است؛ بنابراین «تقویت کنترلکنندههای درونی» در رویکرد اسلام، مهمترین عامل ایجاد اعتماد محسوب میشود.
زارعی، تقوا را یکی از ابزارهای بسیار قوی برای ایجاد کنترل درونی در انسان خواند و گفت: تقوا در بعد سیاسی این توانایی را دارد که کاگزاران و مردم را از انجام گناه فردی و اجتماعی بازدارد و به این وسیله قابلیت اعتماد میان افراد را افزایش دهد.
وی مشارکت سیاسى را مبارزه با تمرکز قدرت دانست و تأکید کرد: یکى از شیوه‌هاى مهم مبارزه با تمرکز قدرت و فساد ناشى از آن، اصل مشارکت سیاسى است؛ از اینرو همه شهروندان بدون توجه به مسائل نژادى، جنسیتى، اجتماعى و مانند آن میتوانند به گونه‌اى مستقیم یا غیر مستقیم در سرنوشت اجتماعى خود دخالت کنند واجازه ندهند دیگران به جاى آنها بیندیشند و تصمیم بگیرند.
عالى‌ترین جنبه اصل مشارکت در نظام اسلامى، امر به معروف و نهى از منکر است
کارشناس و پژوهشگر علوم سیاسی به اصل امر به معروف و نهى از منکر اشاره کرد و گفت: عالى‌ترین شکل اصل مشارکت در نظام اسلامى، امر به معروف و نهى از منکر شناخته شده است که طبق این اصل همه شهروندان حق دارند، درباره مسائل مختلف در حوزه عمومى اظهارنظر کنند و از راه‌های گوناگون به اعمال نظریات خود بپردازند.
وی با اشاره به ابعاد سرمایه اجتماعی در اندیشه اسلام ابراز داشت: امنیت سیاسی، عدالت و آزادی سیاسی از سرمایه‌های اجتماعی متعالی برآمده از اندیشه سیاسی اسلام است.
زارعی گفت: استمرار و بقای هر نظامی بر بازتولید مشروعیت از سوی کانون‌های قدرت متکی است که بدون آن نظام مستقر به تدریج توجیه‌پذیری و معقول بودن خود را از دست میدهد و دستخوش استحاله درونی و در نتیجه سستی یا اضمحلال میشود.
وی به کانون‌های قدرت در اندیشه سیاسی اسلام اشاره کرد و یادآور شد: کانون‌های قدرت در اندیشه سیاسی، خدا و مردم هستند؛ از اینرو عدالت و آزادی از منبع مشروعیت آنان اخذ میشود.
کارشناس و پژوهشگر علوم سیاسی گفت: کاهش ارزش‌های مرتبط با اصول بنیادی اندیشه سیاسی اسلام باعث میشود سرمایه اجتماعی نیز از بین برود؛ بنابراین امنیت سیاسی در اندیشه اسلامی از راه مقابله با تهدیدات مختلف خارجی و همچنین تضمین حقوق سیاسی مردم، جهت مشارکت در تعیین سرنوشت اجتماعی و سیاسی آنها بهدنبال افزایش سرمایه اجتماعی است.
زارعی با اشاره به مشارکت مردم در نظام اسلامی تأکید کرد: نظام سیاسی در راستای امکان بخشی و تسهیل مشارکت و دخالت مردم در تعیین سرنوشت خود و جامعه؛ باید امنیت، حضور آزادانه و برابری مردم را فراهم آورد و هیچ فردی را به داشتن باور سیاسی خاصی وادار یا بازداشت نکند.
مأموریت سرمایه اجتماعی متعالیه، معاشسازی و معادسازی است
وی به رویکرد توحیدی کارگزاران و نهادها در نظام اسلامی اشاره و خاطرنشان کرد: کارگزاران و نهادهای سرمایه اجتماعی متعالی برآمده از اندیشه سیاسی اسلام، همه رویکردی توحیدی و دغدغه اجرای شریعت را دارند و میان معنویت و مادیت، رویکرد معنوی دارند و میان قدرت و هدایت، هدایت محور هستند.
زارعی، مأموریت سرمایه اجتماعی متعالیه را معاشسازی و هم معادسازی خواند و افزود: هدف سرمایه اجتماعی متعالیه این است که امت را الهی کند و آنها را به اسماء حسنای الهی آراسته کند./908/ت300/س