هیچ تئاتری غیردینی نیست

به گزارش سرویس پیشخوان خبرگزاری رسا، در حاشیه برگزاری جشنواره تئاتر رضوی، پای صحبت های «حسین مسافر آستانه» مشاور هنری دبیر جشنواره رضوی نشستیم و با او درباره وضعیت تئاتر دینی کشور بویژه موضوعات رضوی به گپ و گفت پرداختیم که اگر محدودیت زمان نبود می توانست مفصل تر و با نگاهی جزئی تر از این باشد.

در کارنامه هنری و حرفه ای مسافر آستانه که در حال حاضر مدیر عامل موسسه رسانه های تصویری است، کارگردانی و بازیگری در نمایش های متعدد از سال 1366 تاکنون و مسئولیت هایی چون، مدیر هنرهای نمایشی بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس، دبیر جشنواره های سراسری دفاع مقدس و جشنواره بین المللی تئاتر فجر، تدریس در دانشگاه های سوره اراک و اصفهان و همچنین ریاست مرکز هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دیده می‌شود.

«حسین مسافر آستانه» متولد 1339 در آستانه اشرفیه و دارای مدرک کارشناسی کارگردانی از دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران و کارشناسی ارشد کارگردانی از دانشکده هنر و کارشناسی ارشد بازیگری از دانشگاه تربیت مدرس است.

عنوان «تئاتر دینی» گاه موجب سوتفاهم می شود که انگار منحصر به نمایش هایی با موضوعات مستقیم دینی ست، شما چه تئاتری را دینی می دانید؟

من ذاتاً هیچ تئاتری را غیر دینی نمی دانم. یعنی اساساً همه گونه های تئاتری را با همه موضوعاتی که به زندگی انسان می پردازد و به وجه هایی از شخصیت انسان می پردازد و موضوع آن انسانی ست که البته هیچ تئاتری غیر از این هم نیست، غیر دینی نمی دانم. اما اصطلاحاً تئاتر دینی به تئاترهایی گفته می شود که موضوعاتش مستقیماً برگرفته از تاریخ ادیان یا شخصیت های بزرگ دینی باشد. شخصیت پیامبران و سایر شخصیت های تاثیر گذران تاریخ ادیان.

و تئاتر دینی به این زمینه ها محدود نمی شود.

بله. من حتی در اصطلاح هم این تعریف را منحصر به آن نمی دانم. تئاتر دینی چه برگرفته از مسائل تاریخی باشد چه برگرفته از شخصیت های تاریخی و یا برگرفته از مسائل اجتماعی و امروزی جامعه بشری، اگر در موضوعاتی که به آنها می پردازد دغدغه تفکرات دینی داشته باشد، آن تئاتر دینی ست.

با این تعریف، بسیاری از نمایش های روی صحنه، دینی محسوب می شوند؟

بله. همین حالا در میان تئاترهای مدرنی که چه در ایران و چه خارج از کشور روی صحنه می روند، تئاترهایی که بر اساس تفکرات دینی ارائه می شوند، مشهودند و در کشور هم نمونه های آن بسیارند.

پس به نظر شما تئاتر دینی، حوزه گسترده ای است و حتی محدودیتی در نوع و گونه های مختلف نمایشی ندارد. پس یک نمایش کمدی که ظاهرا هیچ ارتباطی با دین ندارد هم می تواند دینی باشد؟

کاملا. حتی در کمدی. نمایشی می تواند در سراسر اثر تماشاگر را بخنداند و مسئله ای اجتماعی را مطرح کند اما روح اثر نشات گرفته از تفکری دینی باشد. برای مثال می توانم به نمایشی از فرهاد آئیش اشاره کنم. نمایش «کمدی شام آخر» که به مسئله زندگی خانواده ای درگیر مسائل و دغدغه های جامعه امروز می پردازد و همه جور شوخی و حتی غیبت گفتن و... که انسان امروز در زندگی به آن مبتلاست را نشان می دهد. اما وقتی تئاتر تمام می شود احساس می کنیم که سایه مرگ روی سر ماست و وقتی تماشاگر از سالن خارج می شود احساس می کند که مراقب خودم نیستم. نه در حرف زدنم، نه در قضاوت هایی که درباره دیگران دارم و در مورد خیلی مسائل دیگر، در حالیکه مرگ مداوم روی سر من است. حس اینکه در زندگی مرگ را عامل بازدارنده ببینیم یک تفکر دینی ست که مانع بروز اشتباهات می شود. مرگ، هرآن در کمین هرکسی و با هر سن و سالی نشسته، این یک موضوع دینی ست که در سراسر این نمایش کمدی نمود پیدا می کند. در حالیکه هیچ نشانی نه از نظر لباس و نه از نظر شخصیت ها اشاره ای به ادیان نمی کند.

اما در نگاه مدیران «تئاتر دینی» فقط همان مستقیم گویی در پوشش لباس های قدیمی و طراحی صحنه تاریخی است.

بله متاسفانه. وقتی این عنوان به کار می رود، تئاتر کلیشه ای دینی و مناسبتی مدنظر است اما امیدوارم با گفتمان های تئاتر دینی که اخیرا به برکت همین جشنواره تئاتر رضوی شکل گرفت و انشاالله ادامه خواهد داشت، این بحث ها پیش از پیش شکافته شود و ابعاد آن برای مدیران، اهالی تئاتر و مردم روشن شود تا بدانند که تئاتر دینی در همه انواع و گونه های نمایشی قابل پرداخت است. تئاتر دینی باید نه در حصار مناسبت ها گرفتار شود و نه در حصار موضوعات و شخصیت های تاریخی. بلکه بایست یک تئاتر فعال، به روز و تاثیرگذار باشد که در همه موضوعات اجتماعی که انسان امروز با آن مواجه است، نمود کند.

تئاتر رضوی پس از وقفه ای دوباره به جریان افتاده، چرا جشنواره هایی نظیر تئاتر دفاع مقدس و یا تئاتر عاشورایی به برگزاری چند دوره محدود شده و نتوانستند به جریانی پویا و مستمر بدل شوند؟

بسیاری از این جریانات بر اساس انگیزه های شخصی افرادی که در آن دوره خاص مسئولیتی بر عهده داشته اند بوجود آمد و چون مبتنی بر یک سیاست مشخص، مستمر و مداوم نبود، اندکی بعد با مشکل مواجه شد و سرانجام به تعطیلی کشید. همین جشنواره تئاتر رضوی دو سال پیش تعطیل شد و حالا پس از این وقفه دو ساله دوباره آغاز به کار کرده است. در آن مقطع این روند متوقف شد چون کار زیربنایی لازم برای توجه به موضوعات تئاتر دینی انجام نگرفت. تئاتر دینی واقعا خودجوش توسط هنرمندان شکل گرفته و هیچ راهکاری برای اینکه تحلیل و یا نقد شود تا دستاویزهای تازه ای پیدا کند، برایش وجود نداشته است.

اما برخی نه تنها در عنوان، که ماهیت تئاتر دینی یا رضوی و برگزاری جشنواره هایی در این باره را کلیشه می دانند.

بله. فکر می کنند تئاتر رضوی در همین موضوعاتی که در 9 دوره گذشته به نمایش درآمده، تمام شده. متاسفانه من بارها این را هم از مسئولان و هم از هنرمندان شنیده ام که موضوعات تئاتر رضوی همین هایی هست که پیش تر اجرا شده اند و موضوع جدیدی برای ارائه آن وجود ندارد.

که تفکری ناآگاهانه است؟

بله و نه تنها ناآگاهانه ست که ساده انگارانه و تحقیق نشده است. تفکر تئاتر دینی چشمه جوشانی ست که اصلا تمامیت ندارد و دائما در حال جوشش است و این مائیم که نمی توانیم به آن دسترسی پیدا کنیم.

بخشی از این نگاه کلیشه ای ناشی از این نیست که ما اصولا گستردگی موضوعات رضوی را به شفا، نذر و پنجره فولاد محدود کرده ایم؟

دقیقا. نمایش های مان از یک سطح عامیانه و عوامانه نسبت به شخصیت آقا امام هشتم (ع) فراتر نرفته است.

راهکار گذر از این تفکرات سطحی چیست؟

باید این خواست وجود داشته باشد که اگر می خواهیم فراتر برویم نیاز داریم تا محققین و پژوهشگران بزنگاه های نمایشی را چه درباره زندگی امام رضا (ع) و چه درباره کاربرد امروزی ما نسبت به معنویت ایشان را در دسترس قرار بدهند تا هنرمندان بر اساس آن بزنگاه های نمایشی آثار را با تفکراتی تازه و بدیع تولید کنند و به مردم ارائه بدهند. در آنصورت است که ما جریان جوشانی از تئاتر رضوی را در کشور شاهد خواهیم بود.

جشنواره امسال را چه طور ارزیابی می کنید؟

با در نظر گرفتن نمایش هایی که در طی یک روز دیدم، به نظرم آثار ارائه شده در یک سطح قابل قبولی قرار دارند. در بخش خارج از مسابقه نمایش «نیم مرده» با تفکری بسیار بدیع، تحقیق شده و اتفاقا منطبق بر نیاز روز درباره مسائل امروز جهان، نظیر جنگ، تکفیری ها و خیلی مسائل دیگر که اشاره کرده کاربرد این زمانی موضوعات دینی را در عمل نشان داده و با تماشاگر هم ارتباط می گیرد.

«نیم مرده» نه تنها یک کار سفارشی به معنای کلیشه ای نیست که شاید تعریف تازه ای برای سفارشی کار کردن باشد.

دقیقا. تئاتر سفارشی یه معنای اینکه پولی بگیریم و برای رفع مسئولیت کاری انجام بدهیم نیست. اتفاقا تئاتر سفارشی لازم است به شرط آنکه برای نیاز موضوع سفارش، تحقیق شود و برای شکل گیری آن در فرصت کافی زحمت بکشیم، کاری که آقای عابدی انجام داده اند.

سایر نمایش ها چطور بود؟

اگر این کار را که اثری فوق العاده بود استثنا بدانیم، سایر نمایش ها هم قابل توجه بودند. اگرچه باز بیشتر هنرمندان بر اساس شناخت شخصی خود نسبت به مفاهیم رضوی تئاترهایی روی صحنه آورده اند ولی از نظر فنی و مفهومی قابل قبول بودند و به نظرم قابلیت اجرای عمومی برای مردم را هم دارند. اما این توقع تئاتر دینی را برطرف نمی کند، تئاتر دینی نیازمند تحقیق بیشتر و موضوعات جدیدتری ست که امروزه انسان با آنها مواجه است و گاهی حتی تفکرات دینی را تهدید می کنند.

لطفا مثالی بزنید.

مثل شفاخواهی که یک فلسفه ای دارد. اینطور نیست که ما هر بیماری را برای شفا به صحن حرم ببریم و آخر نمایش خوشحال از شفای او باشیم، اگر شفا پیدا نکند تکلیف چیست؟ آیا همیشه باید شفا بگیریم؟ اگر نگرفتیم چه فلسفه ای دارد؟ باید در خیلی از موضوعات عمیق تر فکر کنیم و با تحقیقات و پژوهش به سمت اینگونه آثار برویم.

ادامه مباحثی نظیر گفتمان تئاتر دینی می تواند راهکار مورد نظر برای گسترش جریان تئاتر رضوی و تئاتر دینی باشند؟

بله. گفتمان های تئاتر دینی اگر سلسه مراتبی باشند و مداومت هم داشته باشند قطعا می توانند راهکاری برای کمک به این جریان محسوب شوند./1325/د102/س

منبع: شبستان