مسجد، محور جامعهپردازی و حلقههای میانی در تحقق اهداف گام دوم انقلاب

اشاره: مسجد در گام دوم انقلاب اسلامی فراتر از جایگاه عبادی بهعنوان محور تمدنسازی و جامعهپردازی عمل میکند. نقش اصلی مسجد ایجاد «حلقههای میانی» در محلههاست که با مشارکت امام جماعت، فعالان و مردم جریانهای اجتماعی و فرهنگی مؤثر شکل میگیرد. این حلقهها ظرفیت تحقق عدالت، حل مشکلات اجتماعی، کارآفرینی و توسعه فرهنگی را دارند. چالش اصلی، کمباوری ائمه جماعت و فعالان نسبت به جایگاه تمدنی مسجد است که با گفتمانسازی، الگوسازی و معرفی نمونههای موفق قابل رفع است. مسجد میتواند نقطه اتصال دو نوع ولایت باشد: ولایت طولی، ارتباط فرد با ولیفقیه و ولایت عرضی، تنظیم روابط بین مردم بر اساس آموزههای اسلامی. همچنین تعامل هوشمندانه با نهادهای دولتی باید در قالب حمایت و خدمات بدون دخالت مستقیم باشد تا استقلال مردمی مسجد حفظ شود. در مجموع مسجد اساس تحقق جامعه اسلامی ولایی و منظم است.
در همین راستا خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، گفتوگویی با حجت الاسلام مهدی موحد معاون پژوهش بنیاد هدایت انجام داده است که در ادامه تقدیم خوانندگان گرامی می شود:
رسا ـ با توجه به بیانیه گام دوم انقلاب، به نظر شما مهمترین نقش مسجد در مسیر تمدنسازی نوین اسلامی چیست؟
مهمترین نقشی که مسجد میتواند ایفا کند، راهاندازی جریانهای «حلقههای میانی» است که از دل محلهها شکل میگیرند. رهبر معظم انقلاب پس از صدور بیانیه گام دوم انقلاب در بهمن ۹۷ در خرداد ۹۸ با فاصله کوتاهی به این موضوع پرداختند و بر اهمیت جریان حلقههای میانی تأکید کردند. در این جریان مردم نقش اصلی را دارند و مسجد به عنوان مردمیترین و پرنفوذترین نهاد دینی با حضور مستمر در محلهها و سابقه تاریخی غنی بهترین بستر برای ایجاد چنین جریانهایی است. این حلقههای میانی شامل امام جماعت، فعالان مسجد و اهالی محل میشوند.
رسا ـ در سند توسعه پیشرفت کشور، نقش مساجد به صورت مستقیم یا غیرمستقیم چگونه دیده شده و آیا نیاز به تأکید بیشتری در این زمینه وجود دارد؟
من از این زاویه بررسی نکردهام، اما محلهها ظرفیتهای زیادی دارند که میتوانند به عنوان معیاری برای پیشرفت مطرح شوند. برخی فعالیتها نیز در بنیاد هدایت اجرا شده است که نشان میدهد با مشارکت امام جماعت و فعالان مسجدی میتوان رویدادها و برنامههایی در سطح کشور برگزار کرد. این اقدامات نمونهای از آن است که چگونه یک محله میتواند به عنوان معیار پیشرفت جامعه اسلامی ایرانی در عصر جدید عمل کند.
رسا ـ از نظر شما چه موانع و چالشهایی در مسیر احیای نقش تمدنساز مساجد وجود دارد و چگونه میتوان بر آنها غلبه کرد؟
یکی از چالشهای اصلی خودباوری ائمه جماعت و فعالان مسجد نسبت به جایگاه واقعی مسجد است. بسیاری هنوز مسجد را صرفاً به عنوان مکانی برای نماز و چند مناسک محدود میبینند و حاضر به اختصاص وقت، هزینه و انرژی بیشتر برای فعالیتهای تمدنی آن نیستند. اگر ائمه جماعت، فعالان و مردم مسجد را در نقش یک نهاد تمدنی و اجتماعی ببینند وضعیت کاملاً متفاوت خواهد بود.
برای رفع این چالش چند راهکار وجود دارد: نخست گفتمانسازی؛ یعنی ترویج دیدگاههای تمدنی درباره مسجد. دوم تقویت و الگوسازی برای مساجدی که فعالیتهای شاخص دارند تا بتوان آنها را نمونهای از نقش تمدنساز مسجد معرفی کرد. بنیاد هدایت نیز در این زمینه برنامههایی داشته است، از جمله معرفی مساجد فعال از طریق رسانهها که نگاه تمدنی به مسجد را ترویج میدهد.
چالش دیگر مربوط به مسئولین است؛ آنان باید به مسجد اعتماد کنند و بدانند که مسجد میتواند برخی از وظایف حاکمیتی و اجتماعی در گام دوم انقلاب را محقق کند. نمونههای موفقی از این دست وجود دارد مانند پروژه «سازمان داوری هدایت» که در آن امام جماعتهای دارای دانش حقوقی پیش از مراجعه به دادگاه در محلهها داوری و صلح و سازش انجام میدهند. چنین اقدامات اجتماعی از جمله کارآفرینی، حل معضلات اجتماعی و مقابله با آسیبها نشان میدهد که مسجد میتواند نقش گسترده و اثرگذاری در جامعه ایفا کند.
در کنار اینها لازم است قوانین و سیاستهای کلان کشور نیز از این نگاه پشتیبانی کنند تا ظرفیت مساجد برای فعالیتهای تمدنساز به شکل مؤثری توسعه یابد.
رسا ـ مفهوم «مسجد جامعهپرداز» را چگونه تعریف میکنید و برای تحقق آن چه اقداماتی ضروری است؟
به نظر ما جامعهپردازی به معنای تحول ساختاری و اجتماعی محله و جامعه است به گونهای که بر اساس آموزههای اسلامی شکل گیرد. برای تحقق این ساختار اجتماعی روابط ولایی میان مردم اهمیت اساسی دارد. مسجد میتواند این جامعهپردازی را محقق کند، چرا که محور تحقق دو نوع ولایت است: ۱. ولایت طولی: رابطه فرد مسلمان با اولیای الهی، از خدا تا پیامبر اعظم و معصومان و ۲. ولایت عرضی: روابط ولایی میان مردم در جامعه.
مسجد با نقش امام جماعت میتواند نقطه اتصال این دو نوع ولایت باشد؛ هم ارتباط مردم با ولی فقیه و اندیشههای او را برقرار کند و هم روابط بین مردم را بر اساس ولایت تنظیم نماید.
این روابط ولایی در سه حوزه اساسی امکانپذیر است: حقوق همسایگی، صله رحم و حقوق اخوت. اگر مردم بتوانند با هدایت امام جماعت این سه حوزه را رعایت کنند ولایت عرضی میان آنان شکل میگیرد و جامعهای ولایی و منظم پدید میآید.
به طور خلاصه جامعهپردازی ولایی با محوریت مسجد کلید واژه طلایی تحقق یک جامعه اسلامی است و ما معتقدیم که مسجد ظرفیت عملی کردن آن را دارد.
رسا ـ همکاری و تعامل میان مساجد، نهادهای دولتی و مردم در راستای تحقق اهداف گام دوم انقلاب را چگونه ارزیابی میکنید؟
ابتدا باید نقش مردم و نهادهای دولتی در ارتباط با مسجد را تفکیک کرد. مردم بهویژه فعالان و خادمان مسجد مسئول احیای مسجد هستند. همانطور که در قرآن آمده است، هدف ارسال پیامبران و انزال کتابها ایجاد عدالت و برپایی حق در جامعه است و مسجد میتواند پایگاه حضور مردم برای تحقق این اهداف باشد.
از سوی دیگر نهادهای حاکمیتی که تعدادشان بیش از هفت تا هشت نهاد است باید نحوه ارتباط خود با مسجد را به صورت هماهنگ و بدون موازیکاری تعریف کنند. این نهادها باید پشت صحنه و در حمایت از مسجد فعالیت کنند، خدمات خود را در اختیار امام جماعت و فعالان مردمی مسجد قرار دهند اما بدون دخالت مستقیم در مدیریت مسجد.
نمونههایی از این نهادها شامل بسیج، اوقاف، معاونت تبلیغ حوزه علمیه، ارشاد، کمیته امداد و شورای سیاستگذاری ائمه جمعه هستند. خدمات این نهادها باید به گونهای ارائه شود که استقلال مردمی مسجد حفظ شود و مدیریت امام جماعت و ارکان مسجد محترم شمرده شود، چرا که مسجد باید همچنان مردمی باقی بماند.