یادداشت؛
فراتر از محراب؛ مسجد جامعه‌پرداز، پیشرانِ گام دوم انقلاب و سند توسعه
مسجد، از صدر اسلام تاکنون، نقشی محوری در سیاست، فرهنگ، آموزش و حتی اقتصاد ایفا کرده و در گام دوم انقلاب، با بازتعریف “مسجد جامعه‌پرداز”، شاهد احیای این کانونِ همه‌جانبه برای تحقق اهداف توسعه و پیشرفت کشور خواهیم بود.
به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا،مسجد، به عنوان کهن‌ترین نهاد اجتماعی و فرهنگی در تمدن اسالمی، همواره کارکردی فراتر از صرفا ً یک مکان عبادی داشته است. از صدر اسالم، مسجد نه تنها محل عبادت، که مرکز ثقل فعالیتهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، آموزشی و حتی نظامی بوده و در شکلگیری و پیشرفت تمدن اسالمی نقشی بی‌بدیل ایفا کرده است.
در دوران معاصر و با مطرح شدن بیانیه گام دوم انقالب اسالمی توسط رهبر معظم انقالب، مجددا ً تأکید بر احیای کارکردهای تمدنساز مسجد در کانون توجه قرار گرفته است. این یادداشت تحلیلی، به بررسی عمیق نقش مسجد در فرآیند تمدنسازی نوین اسلامی، جایگاه آن در بیانیه گام دوم و ارتباطش با سند توسعه و پیشرفت کشور می‌پردازد و راهکارهایی را برای بازیابی مرجعیت مسجد در جامعه امروز ارائه می‌دهد.
پیشینه تاریخی: مسجد از صدر اسالم تا امروز
تاریخ اسلام گواهی می‌دهد که مسجد، از همان آغاز، محور تمامی کنش‌های اجتماعی بوده است. مسجد قبا، به عنوان اولین پایگاه عبادی و اجتماعی، و به دنبال آن مسجدالنبی در مدینه، نمونه‌های بارز این کارکرد جامع هستند. در این مساجد، پیامبر اکرم (ص) نه تنها به اقامه نماز می‌پرداختند، بلکه به تربیت نیرو، تدوین قوانین، سازماندهی امور دفاعی، رسیدگی به مشکالت مردم، آموزش و گسترش فرهنگ اسالمی نیز اهتمام می‌ورزیدند. این مساجد، کانون فعالیتهای سیاسی، قضایی، اقتصادی و اجتماعی بودند و نقش کلیدی در شکلگیری «جامعه اسالمی» و پیشرفت آن ایفا کردند.
این الگو، برای قرن‌ها در جهان اسالم تکرار شد و مساجد به عنوان مراکز شهرها، محالت و کانونهای اصلی رشد و توسعه تمدن اسلامی عمل کردند. با گذشت زمان و گسترش نهادهای تخصصی، از کارکردهای جامع مسجد کاسته شد، اما هیچگاه جایگاه محوری آن به طور کامل از میان نرفت. امروز، نیاز به بازیابی این مرجعیت و بازگرداندن مسجد به کانون جامعهپردازی بیش از پیش احساس می‌شود.
مفهوم «مسجد جامعه‌پرداز» در گام دوم انقالب
بیانیه گام دوم انقالب اسلامی، یک نقشه راه برای حرکت چهل ساله دوم انقالب و رسیدن به «تمدن نوین اسلامی» است. در این بیانیه، تأکید ویژهای بر «جامعهپردازی» و «تمدنسازی» شده است. در این چارچوب، مفهوم «مسجد جامعه‌پرداز» معنا می‌یابد. مسجد جامعه‌پرداز، مسجدی است که صرفا ً محدود به اقامه نماز نمی‌شود، بلکه به محوری برای تمامی رویدادهای محله یا شهر تبدیل شده و عهدهدار بازگرداندن مرجعیت مسجد در ابعاد فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و حتی اقتصادی است.
این نوع مسجد، باید کانون خودسازی فردی و اجتماعی، سازماندهی هسته‌های دفاعی و فرهنگی، و ارائه خدمات اجتماعی به نیازمندان باشد. در مسجد جامعه‌پرداز، امام جماعت نقش محوری و مرجعیت‌بخش را ایفا می‌کند و با همکاری فعالان مسجد و مردم، برنامه‌هایی را تدوین و اجرا می‌کند که به ارتقای سطح معنوی، فکری و اجتماعی جامعه کمک کند. این مفهوم، در حقیقت بازگشت به الگوی مسجد صدر اسلام است که در آن، مسجد به مثابه یک نهاد فعال و پویا، تمامی ابعاد زندگی فردی و جمعی را در بر می‌گرفت.
نقش مسجد در تحقق اهداف گام دوم انقالب
گام دوم انقالب بر هفت سرفصل کلیدی شامل علم و پژوهش، معنویت و اخالق، اقتصاد، عدالت و مبارزه با فساد، استقلال و آزادی، عزت ملی، روابط خارجی و مرزبندی با دشمن و سبک زندگی تأکید دارد. مسجد، به عنوان کانونی که میتواند تمام این سرفصل‌ها را در سطوح مختلف محلی و ملی پوشش دهد، نقشی حیاتی در تحقق اهداف گام دوم ایفا می‌کند: معنویت و اخلاق: مسجد، مهمترین پایگاه برای پرورش معنویت، ترویج ارزشهای اخالقی و ارتقای تقوا در جامعه است. کلاسهای اخلاق، حلقه‌های معرفت و برنامه‌های عبادی، زمینه خودسازی فردی و جمعی را فراهم می‌آورد.
علم و پژوهش: مساجد میتوانند به پایگاههایی برای ترویج علم و دانش، برگزاری جلسات علمی، حلقه‌های مطالعاتی و حتی ارائه مشاورههای تحصیلی تبدیل شوند. ارتباط با حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها، این نقش را تقویت می‌کند.
اقتصاد مقاومتی و جهاد اقتصادی: با توجه به وضعیت اقتصادی کشور، مسجد میتواند به مرکزی برای ترویج فرهنگ کارآفرینی، حمایت از تولید ملی، ارائه مشاورههای اقتصادی و حتی راه‌اندازی صندوقهای قرض‌الحسنه محلی تبدیل شود.
عدالت و مبارزه با فساد: مسجد میتواند محلی برای مطالبه‌گری عمومی، رصد مشکالت محله و جامعه و ارائه راهکارهای عادلانه برای حل آنها باشد. امام جماعت و هیئت امنای مسجد، میتوانند نقش میانجی را در حل و فصل اختلافات محلی ایفا کنند.
استقلال و آزادی و عزت ملی: مسجد، پایگاه حفظ هویت دینی و ملی است، برگزاری مناسبتهای ملی و مذهبی، تبیین آرمانهای انقلاب و دفاع مقدس، و ترویج فرهنگ مقاومت، به تقویت عزت ملی و استقلال کشور کمک می‌کند.
سبک زندگی اسلامی-ایرانی: مسجد با ترویج سبک زندگی مبتنی بر آموزههای اسلامی، میتواند در مقابل تهاجم فرهنگی و الگوهای غربی مقاومت کرده و خانواده‌ها را به سمت الگوهای بومی و دینی سوق دهد.
ارتباط نقش مسجد با سند توسعه و پیشرفت کشور
سند توسعه و پیشرفت کشور، به عنوان سندی بالادستی، اهداف کلان نظام را در ابعاد مختلف برنامه‌ریزی و تبیین می‌کند. اگرچه ممکن است در متن این سند به طور صریح و مستقیم به «مسجد» اشاره نشده باشد، اما با دقت در مبانی و اهداف آن، می‌توان دریافت که مسجد به عنوان یک نهاد کلیدی، میتواند نقش مؤثری در تحقق بسیاری از فصول این سند ایفا کند.
بخشهایی از سند که بر تربیت نیروی انسانی متعهد و متخصص، توسعه عدالت اجتماعی، ارتقای فرهنگی، تقویت انسجام ملی و مقابله با آسیب‌های اجتماعی تأکید دارند، همگی با کارکردهای مسجد جامعه‌پرداز همپوشانی و ارتباط مستقیم دارند. در واقع، مسجد با پرورش انسانهایی با ایمان، متعهد و مسئولیت‌پذیر، بستری را فراهم می‌کند که اهداف بلندمدت سند توسعه و پیشرفت، از سطح نظری به مرحله عمل درآیند. مسجد میتواند بازوی اجرایی این سند در سطح محالت و روستاها باشد و با مشارکت مردم، به تحقق اهداف آن کمک کند.
چالشها و راهکارها در مسیر احیای نقش مسجد
با وجود پتانسیل عظیم مسجد، در مسیر احیای کامل کارکردهای آن چالش‌هایی نیز وجود دارد: چالشها: - محدود شدن کارکرد مسجد به امور عبادی - عدم شناخت کافی از پتانسیلهای مسجد توسط برخی فعالان - عدم هماهنگی کافی بین نهادهای مرتبط - کمبود امکانات و منابع - عدم استقبال برخی نسل‌ها از فعالیتهای سنتی مسجد.
راهکارها: - آموزش و توانمندسازی: برگزاری دوره‌های آموزشی برای ائمه جماعات، هیئت امنا و فعالان مسجد با هدف آشنایی با کارکردهای مسجد جامعه‌پرداز. - تنوع‌بخشی به فعالیت‌ها: افزودن فعالیتهای ورزشی، هنری، علمی، مشاورهای و کارآفرینی متناسب با نیازهای نسل جوان به برنامه‌های مسجد. - مشارکت‌جویی: ایجاد فضایی برای مشارکت فعال جوانان، بانوان و نخبگان محلی در برنامه‌ریزی و اجرای فعالیتهای مسجد. - هماهنگی بین نهادی: افزایش همکاری و هماهنگی بین نهادهایی مانند سازمان تبلیغات اسالمی، حوزه‌های علمیه، اوقاف و امور خیریه و شهرداری‌ها. - تأمین منابع: حمایت مالی و معنوی از مساجد فعال و پیشرو. - رسانهای کردن موفقیت‌ها: معرفی الگوهای موفق مساجد جامعه‌پرداز به عموم مردم و رسانه‌ها.
جمع‌بندی
احیای نقش تمدنساز مسجد در گام دوم انقلاب و ارتباط آن با سند توسعه و پیشرفت کشور، یک ضرورت اجتناب ناپذیر است. مسجد نه تنها یک مکان، که یک نهاد زنده و پویا است که میتواند در فرآیند خودسازی، جامعهپردازی و تمدنسازی نوین اسلامی نقشی محوری ایفا کند.
برای تحقق این مهم، نیازمند یک رویکرد جامع و همه‌جانبه هستیم که شامل آموزش، برنامه‌ریزی، مشارکت‌جویی و حمایت‌های لازم باشد. با بازگرداندن مرجعیت مسجد و قرار دادن آن در کانون فعالیتهای محلی، می‌توانیم گام‌های بلندی در مسیر تحقق آرمانهای گام دوم انقالب و پیشرفت همه‌جانبه کشور برداریم.
ارسال نظرات