از بیان دیدگاه شهید مطهری درباره تکامل تاریخ تا زیر سؤال بردن اصل نظریه

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست علمی «بررسی دیدگاه استاد مطهری درباره اندیشه تکامل در تاریخ» با حضور جمعی از اساتید، دانش‏پژوهان و محققان مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در سالن اندیشه این مؤسسه برگزار شد.

در این نشست علمی، حجت الاسلام جواد سلیمانی عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) به ارائه دیدگاه شهید مطهری درباره تکامل تاریخ و ضعف‌ها و تناقضات در این دیدگاه پرداخت.

همچنین در پایان، دکتر میر محمدی عضو هیأت علمی دانشگاه معارف اسلامی به عنوان ناقد جلسه، نکاتی را در خصوص مبحث ارائه شده و نیز درباره برگزاری نشست‌های علمی، خطاب به پژوهشگران بیان کرد.

حجت‌الاسلام سلیمانی در ابتدای این نشست، یکی از مسائل مهم فلسفه نظری تاریخ را مسأله جهت حرکت تاریخ دانست و اظهار داشت: بسیاری از فیلسوفان تاریخ، حرکت تاریخ را رو به تکامل می‌شمارند که معمول مثال‌های آنان ناظر به تحولات رو به صعود ابعاد مادی حیات بشر در گستره زمان است.

معیار تکامل تاریخ نزد فیلسوفان تاریخ

وی افزود: فیلسوفان تاریخ، اموری چون پیچیده‌تر شدن مناسبات اجتماعی، پیشرفت علمی، رشد فن آوری و صنعتی و بهبود اوضاع مادی جوامع بشری را به عنوان معیار تکامل تاریخ معرفی می‌کنند.

این دکترای تاریخ بیان کرد: استاد شهید مطهری نظریه جدیدی را درباره تکامل در تاریخ مطرح کرده و تبیینی خاص و معیاری متمایز از فیلسوفان تاریخ اختیار کرده است؛ اما ابهاماتی نیز در دیدگاه شهید مطهری وجود دارد که باید به دنبال راه‌هایی برای رفع آن‌ها بود.

وی ادامه داد: تکامل در اندیشه شهید مطهری غیر از پیشرفت است زیرا در مفهوم تکامل نوعی تعالی نهفته اما در مفهوم پیشرفت تعالی اشراب نشده است؛ از همین رو، شهید مطهری بسیاری از محورهای رشد تمدنی بشر را مصداق پیشرفت می‌داند و نه تکامل.

حجت‌الاسلام سلیمانی ابراز کرد: در میان فیلسوفان قائل به حرکت تکاملی تاریخ، عده‌ای مبحث جهت حرکت تاریخ را عنوان کرده و معمولا قائل به تکامل تاریخ هستند؛ اما مراد هر یک از فیلسوفان تاریخ درباره تکامل تاریخ متفاوت از مراد دیگران است.

اراده‌های گوناگون از تکامل تاریخ

وی خاطرنشان کرد: گاهی منظور از تکامل تاریخ ابزارهای مادی و رشد صنعتی بوده، گاهی رشد علم تجربی و علوم انسانی اراده می‌شود و گاهی نیز منظور، پیچیده تر شدن ساخت و روابط اجتماعی است. اما گاهی نیز، از تکامل معنوی بشریت صحبت می‌شود که معمول فیلسوفان تاریخ، در آن تردید داشته و یا منکر رشد اخلاقی بشر در تاریخ هستند.

عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) خاطرنشان کرد:‌ تا کنون برخی از دانشمندان درباره اندیشه تکامل تاریخ طرح مبحث کرده‌اند که در این میان، استاد شهید مطهری، به طور مفصل در این زمینه کار کرده و ارائه نظر می‌کند.

نظریه آیت‌الله مصباح یزدی و شهید مطهری در خصوص تکامل تاریخ

وی یادآور شد: آیت‌الله مصباح یزدی نیز درباره اندیشه تکامل در تاریخ مباحثی را مطرح کرده و به طور اجمالی آن را رد می‌کند اما شهید مطرحی قائل به تکامل معنوی تاریخ است.

حجت‌الاسلام سلیمانی تأکید کرد: شهید مطهری معتقد است که آنچه درباره تکامل تاریخ در صنعت اتفاق افتاده، تکامل نبوده و نوعی پیشرفت است؛ زیرا تکامل جایی مطرح می‌شود که تعالی وجود داشته باشد.

وی گفت: امکان دارد در میان عده‌ای و جامعه‌ای، تعالی وجود نداشته باشد اما پیشرفت حاصل شود؛ این پیشرفت، تکامل تاریخی نیست همان‌طور که در بردهای جنگی نمی‌گویند تکامل صورت گرفت بلکه می‌گویند پیشرفت در مرزها اتفاق افتاد.

رشد صنعتی، تکامل معنوی نبوده بلکه خود، مانع حل مشکلات اخلاقی است 

استاد حوزه و دانشگاه  با بیان این‌که بشر در بسیاری از قلمروها پیشرفت بدون تکامل داشته است، تصریح کرد:‌ تکامل به معنای رشد صنعتی در بسیاری از مواقع نه تنها مشکلی را بشر حل نکرده بلکه در بسیاری از مواقع، موانع بسیاری را برای حل شدن مشکلات اخلاقی ایجاد کرده و بشریت را به زحمت انداخته است.

نظریه کامل شهید مطهری در خصوص تکامل تاریخ 

وی تأکید کرد:‌ به اعتقاد شهید مطهری، تکامل تاریخ را در چهار حوزه روابط انسان با طبیعت، ساخت و تشکیلات اجتماع، روابط انسان‌ها با یکدیگر و رابطه انسان با خودش می‌توان تصور کرد.

حجت‌الاسلام سلیمانی  عنوان کرد: تکامل در حوزه روابط انسان با طبیعت و ساخت و تشکیلات اجتماع، حرکت تکاملی تاریخ در محورهایی چون ابزار سازی و آزادی از طبیعت و پیچیده شدن سازمان‌های اجتماع به روشنی قابل تصویر است.

وی اظهار داشت:‌ همچنین تکامل در حوزه دیگر که به ابعاد انسانی، اخلاقی و معنوی جامعه بشری باز می‌گردد، هرچند که تصویر پیشرفت با مشکل روبه رو می‌شود و در برخی از قلمروها می‌توان انحطاط را مشاهده کرد! اما به اعتقاد شهید مطهری، تکامل به صورت اجمالی تحقق یافته است.

بشر من حیث مجموع از لحاظ اخلاقی و معنویت رشد کرده است 

این دکترای تاریخ بیان کرد: شهید مطهری نظریه ظلم بشریت در طول تاریخ یه یکدیگر و به خودش را مطرح می‌کند که همواره مانع از تسلط انسانیت و اعتقادات حقه بر حیوانیت و مادیات و شهوات شده است؛ سپس می‌گوید، بشر من حیث مجموع از لحاظ اخلاقی و معنویت رشد کرده است.

وی ادامه داد: دلیل رشد اخلاقی و معنوی بشر در نظر شهید مطهری این است که وقتی به کل جغرافیای جامعه بشری نگاه می‌کنیم، شاهد رشد حتی در امور معنوی انسان‌ها هستیم.

تصویر انسانی در تکامل تاریخ؛ جایگزینی تدریجی رنگ ایدئولوژیک به جای رنگ مادی در طول تاریخ بشریت 

حجت‌الاسلام سلیمانی  ابراز کرد: استاد مطهری استدلال منکران تکامل تاریخ را نمی‌پذیرد و تفسیر ویژه ای درباره تکامل در تاریخ مطرح می‌کند که آن را تصویر انسانی یا فطری می‌نامند.

وی افزود: طبق این بینش شهید مطهری، انسان دارای دو سلسله خصلت حیوانی و انسانی است که تاریخ بستر شکوفایی این خصلت‌ها است اما هر قدر که از عمر عالم می‌گذرد، گرایش‌های فطری یا انسانی بشر، بستر ظهور افزونتری می‌یابد و نزاع میان جامعه بشری، رنگ غالب مادی و حیوانی خود را از دست داده و رنگ ایدئولوژیک و انسانی به خود می‌گیرد، بطوری که ابعاد متعالی فطرت بشر بیش از پیش شکوفا می‌شود و انگیزه‌های پست و شهوانی در حرکت تاریخ جای خود را به انگیزه‌های متعالی و رحمانی می‌دهد.

حرکت تکاملی تاریخ، مجموعی و نوسانی است 

عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) خاطرنشان کرد:‌ بر اساس دیدگاه شهید مطهری، حرکت تکاملی تاریخ، حرکتی مجموعی و نوسانی است یعنی گاه به عقب و گاه به جلو می‌رود و گاه می‌ایستد. اما معدل حرکت‌های رو به جلو بیش از حرکت‌های ایستا و رو به عقب است از این رو در نگاه جمعی به حرکت تاریخ، پیشرفت و تکامل غلبه دارد.

وی یادآور شد: همچنین از منظر استاد مطهری، عامل اصلی حرکت تاریخ، فطرت تکامل جو و قناعت ناپذیر انسان است که به هر مرحله‌ای برسد، مرحله بالاتر را آرزو و جست‌وجو می‌کند.

تفسیر‌های ابزاری و فطری از حرکت تکاملی تاریخ، معلول نوع انسان شناسی است 

حجت‌الاسلام سلیمانی  ضمن یادٱوری به این‌که دو تفسیر ابزاری و فطری درباره حرکت تکاملی تاریخ معلول دو نوع مبنای انسان شناسی وجود دارد، تأکید کرد: بر اساس تفسیر ابزاری تاریخ، انسان موجودی کاملا مادی و تهی از هرگونه عنصر شخصیت ساز درونی است که در برخورد با طبیعت در اثر جبر محیط و طبیعت بیرونی‌اش شخصیت می‌یابد.

وی با اشاره به تفسیر دوم گفت: تفسیر انسانی و فطری تکامل مبتنی بر این باور است که انسان علاوه بر ابعاد حیوانی دارای ابعاد انسانی ذاتی است به نام فطرت الهی که هویت اصلی انسان به همین امر است که دارای سرشتی حق جو، حاکم بر خویشتن آزاد، از مقتضیات طبیعت و محیط و سرشت و سرنوشت است.

بر اساس نظریه شهید مطهری؛ جنگ‌های صدر اسلام دلیلی بر اثبات تکامل معنوی تاریخ است 

استاد حوزه و دانشگاه  تصریح کرد:‌ شهید مطهری معتقد است، جنگ‌های صدر اسلام که برای احیای کلمه توحید و دین اسلام در جزیره العرب اتفاق افتاد، نشانه‌ها و دلایلی برای اثبات تکامل معنوی تاریخ است.

وی تأکید کرد: همچنین بر اساس اعتقاد شهید مطهری،‌ قرآن مجید نیز مؤید حرکت تکاملی بشر در راستای معنویت و گرایش‌های انسانی است و در این راستا به آیات ناظر به غلبه حق بر باطل در تاریخ استشهاد می‌کند و بر این باور است که قرآن مجید، سیر صعودی و کمالی تاریخ را تأیید می‌کند.

حجت‌الاسلام سلیمانی  با بیان این‌که جامعه و تاریخ امری اعتباری بوده و دارای اصالت فلسفی است، عنوان کرد: بر اساس بینش انسانی، طبیعت تاریخ به دلیل اینکه کامل خواهی به عنوان یک گرایش ذاتی در آن نهفته است همواره رو به تکامل است ولی از آن‌جا که استعدادهای نهفته در تاریخ مانند استعدادهای افراد، جنبه مادی و معنوی دارد، تکامل تاریخ تنها منحصر در تکامل امور مادی و ابعاد سخت افزاری تمدن بشری نیست بلکه جنبه معنوی ونرم افزاری یعنی فکری و فرهنگی و اخلاقی نیز دارای تکامل است.

وی اظهار داشت: به دیگر سخن، بر حسب این بینش، تاریخ مانند طبیعت به حکم سرشت، خود متحول و متکامل است؛ حرکت به سوی کمال لازمه ذات اجزاء طبیعت و از آن جمله تاریخ است.

این دکترای تاریخ بیان کرد: طبیعت تاریخ نه یک طبیعت مادی محض بلکه مانند طبیعت فرد انسان طبیعتی مزدوج از ماده و معنی است؛ تاریخ صرفا یک حیوان اقتصادی نیست.

وی ادامه داد: تحول و تکامل تاریخ تنها جنبه فنی و تکنینکی ابزاری و انچه بدان «تمدن» نام می‌دهند ندارد، بلکه گسترده و همه جانبه است؛ همه شئون معنوی و فرهنگی انسان را در بر می‌گیرد و در جهت آزادی انسان از وابستگی محیطی و اجتماعی است.

ملاحظاتی بر اندیشه و بیانات شهید مطهری در خصوص تکامل تاریخ 

حجت‌الاسلام سلیمانی ابراز کرد: ابهام در معیار تکامل، چگونگی ارزیابی تکامل تاریخ و وجود برخی تضادها در بیانات استاد درباره تکامل تاریخ و عدم ذکر دلیل کافی بر مدعا از مهم ترین ملاحظات دیدگاه استاد شهید مطهری محسوب می‌شوند.

وی افزود: به نظر می‌رسد با تکیه بر مجموع اشارات شهید مطهری در آثار گوناگون، تا حدودی می‌توان اصل دیدگاه ایشان را منقح کرد و ابهامات و تناقض‌های آن را رفع کرد؛ اما فقدان استدلال لازم و کافی برای اثبات نظریه امری است که به دشواری می‌توان آن را جبران کرد.

ابهام در ارائه نظریه تکامل تاریخ از سوی شهید مطهری 

عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) با اشاره به ابهاماتی که در نظریه شهید مطهری وجود دارد، خاطرنشان کرد:‌ شهید مطهری به صورت اجمالی در کتاب انسان کامل می‌فرماید که مجموعه استعدادهای انسان در بشریت کامل شده است؛ همچنین در برخی آثار دیگر معتقد است که در مجموع تکاملی رخ داده است. اما در کتاب نقدی بر مارکسیسم می‌گوید که رشدی در جنبه معنوی تاریخ بشریت اتفاق نیفتاده است.

وی یادآور شد: همچنین شهید مطهری در کتاب قیام و انقلاب مهدی می‌گوید که تحول و تکامل تاریخ تنها جنبه فنی و تکنیکی و آنچه که بدان تمدن نام می‌دهند، ندارد و گسترده و همه جانبه است. بشر رشد معنوی داشته و در آینده هم خواهد داشت.

حجت‌الاسلام سلیمانی  تأکید کرد: اما شهید مطهری در جلد 13 از مجموعه آثار می‌گوید، اگر کسی قائل به این باشد که پیشرفتی در جنبه معنوی بشریت وجود ندارد و حتی بشر به عقب رفته است، سخن دور از حقیقی نگفته است.

عدم کاملیت و جامعیت ادله شهید مطهری بر اثبات نظریه تامل تاریخی 

وی با بیان این‌که دلایلی که استاد مطهری در خصوص ارائه نظریه تکامل تاریخی آورده، کامل و جامع نیست، گفت: اگر دلیل ایشان، جنگ‌های صدر اسلام میان حق و باطل باشد، نمی‌شود آن را به کل تاریخ نسبت داد که تکاملی در جنبه انسانیت بشر اتفاق افتاده باشد.

استاد حوزه و دانشگاه  تصریح کرد:‌ همچنین اگر دلیل شهید مطهری، قیام‌های آزادی خواهانه شرق و غرب در دو قرن گذشته برای برقراری دموکراسی باشد که نمونه‌ای از آن را نهضت مشروطیت ایران مثال می‌زند، باید گفت که استشهاد ایشان برای آزادی از ظلم و استبداد بوده و هیچ ارتباطی با تکامل معنویت و انسانیت ندارد. مشروطه ایران هم که از غرب آمده بود، هرچند آغازش با اسم عدالت بود اما در نهایت رشدی از لحاظ معنویت نداشت.

تحلیل اجتماعی و سیاسی بر مبنای شهید مطهری، آثار زیانباری را در پی دارد

وی تأکید کرد:‌ دیدگاه شهید مطهری را به عنوان یک فرضیه علمی می‌توان پذیرفت و بر روی آن کار کرد اما به عنوان یک نظریه مستدل قابل قبول نیست و نمی توان بر این اساس، تحلیل اجتماعی و سیاسی ارائه داد که اگر چنین اتفاقی بیفتد، تبعات منفی و آثار زیانبار فراوانی خواهد داشت.

دکتر میر محمدی، ناقد نشست: نظریه‌های علمی باید تولید نظریه کند 

در ادامه نشست علمی، دکتر ضیاءالدین میرمحمدی عضو هیأت علمی دانشگاه معارف اسلامی به عنوان ناقد جلسه به ایراد سخنان و بیان نکاتی در خصوص فلسفه تاریخ و نیز برگزاری نشست‌های علمی پرداخت و اظهار داشت: یکی از آسیب‌های جدی نشست‌های علمی این است که مباحث مطرح شده در آن، به جریان تبدیل نمی‌شوند.

میرمحمدی عنوان کرد: نظریه‌های علمی مطرح شده در نشست‌ها، باید خود تولید نظریه کند؛ اگر نشست‌های علمی، تحقیقات و مطالعات میدانی هرچه بیشتری را رقم بزنند، فلسفه بهتری برای آنان محقق می‌شود.

وی اظهار داشت:‌ محققان و پژهشگران در نشست‌های علمی باید تولید اندیشه کنند؛ اگر یک نظریه مطرح می‌شود باید ارتقاء یابد و در غیر این صورت، باید هدف گذاری بر روی نشست علمی برای تولید نظریه انجام داد.

کارشناس فلسفه تاریخ بیان کرد: اگر بخواهیم به اندیشه صحیحی از فلسفه تاریخ برسیم، باید از شهید مطهری عبور کنیم این در حالی است که حتی در طول چهل سال، تحلیل درستی از دیدگاه‌های شهید مطهری در حوزه و دانشگاه انجام نشده بود. همانند مبحث تکامل تاریخ، در بحث روح و فطرت تاریخ هم ابهامات بسیاری در مباحث شهید مطهری وجود دارد که پژوهشگران باید در این خصوص، تولید اندیشه کنند.

مطالعات فلسفه تاریخ، قدرت پیش بینی اتفاقات و مهندسی تاریخ آینده را به ارمغان می‌آورد 

وی با بیان این‌که بسیاری از دانش پژوهان و حتی اساتید تاریخ، علت قرار دادن فلسفه تاریخ در میان دروسشان را نمی‌دانند، تصریح کرد: این عدم آگاهی به سبب عدم درک صحیح از فلسفه تاریخ است؛ علت اساسی مطالعات فلسفه تاریخ، پیش بینی اتفاقات در آینده و مهندسی تاریخ آینده است.

معنای نظریه را بیان کنید! سخنان شهید مطهری در قالب نظریه جای می‌گیرد؟

میرمحمدی در بیان انتقادی در ارائه دهنده نظریه شهید مطهری در خصوص تکامل تاریخ، ابراز کرد: نخست باید منظور و مراد خود از نظریه را بیان کنید و سپس، بر اساس آن، سخنان شهید مطهری را در قالب نظریه مطرح کند.

وی افزود: با توجه به تعریفی که من از نظریه دارم و این‌که نظریه باید حداقل پدیده‌ای انسانی و اجتماعی را حل کند، بعید است که سخنان شهید مطهری در قالب نظریه جمع آوری شود؛ بنابراین نخست تعریف خود از نظریه را بیان کنید.

ادامه نشست علمی؛ پرسش‌های پژوهشگران و پاسخ به سؤالات 

شایان ذکر است، در ادامه نشست علمی، عده‌ای از پژوهشگران حاضر در جلسه، سؤالاتی و ابهاماتی را بیان کردند که حجت‌الاسلام سلیمانی در سخنانی، بیانات ناقد جلسه و سؤالات حاضرین را پاسخ گفت.

این دکترای تاریخ خاطرنشان کرد:‌ بخشی از نقدها، رهنمودی برای تقویت بحث‌ها جهت بالندگی آنان بود؛ بخشی از صحبت‌ها هم درباره این بود که ما باید ببینیم دیدگاه‌های شهید مطهری چه ابهاماتی برای رفع کردن دارد و چه مکمل‌هایی میخواهد؛ اما بخشی از سخنان هم نقد مباحث من بود که به این دسته از سخنان پاسخ می‌دهم.

شهید مطهری به دنبال طرح نظریه درباره تکامل تاریخ بود

وی در پاسخ به این سخن ناقد نشست که باید تعریفی از نظریه بیان کرد، تصریح کرد: شهید مطهری در کتاب‌هایش، گاهی صرفا نقل نظریه می‌کند و گاهی برای تأسیس یک نظریه، چندین علت برای سخنانش بیان می‌کند؛ این استاد بزرگوار، در مبحث تکامل در تاریخ، بسیاری از نظریات فیلسوفان تاریخ را مطرح می‌کند و در پایان می‌گوید که نظریه مارکس، مهم ترین رقیب نظریه ما است.

حجت‌الاسلام سلیمانی  تأکید کرد: شهید مطهری پس از این سخن که در مقابل نظریه تکامل ابزاری تاریخ، نظریه تکامل معنوی تاریخ را داریم، به بیان تفاوت‌های این دو نظریه می‌پردازد.

شهید مطهری 50 صحفه درباره تکامل تاریخ سخن می‌گوید 

وی گفت: شهید مطهری مجموعا به اندازه 50 صحفه درباره تکامل تاریخ سخن می‌گوید اما واقع بینانه که بنگریم، این سخنان در حد یک نظریه نیستند.

سخنان شهید مطهری، تولید نظریه نیست

عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در پایان گفت: یک نظریه صحیح باید به قدری شواهد و مستندات داشته باشد که یک دانشمند بتواند از آن نظریه در مواقع بسیاری متفاوتی استفاده کند و تنها برخی از موارد استثناء شوند؛ در حالی که مباحث شهید مطهری در خصوص تکامل تاریخ، تعارضات بسیار و مستندات کمی دارند./997/ز502/ی