نگاهی به کتابخانه‌های مسلمانان در هند
به گزارش سرویس اندیشه خبرگزاری رسا، با توجه به ویژگی‌های اسلام، خاصه در ترغیب به علم و دانش‌اندوزی همیشه و در همه حال مسلمانان در سراسر دنیا به امر آموزش و پرورش سخت علاقه‌مند بوده‌اند. در نتیجه این شوق و رغبت مسلمانان به امور تعلیم و تربیت در کنار ایجاد مدارس و مراکز آموزشی، اقدام به تأسیس کتابخانه در کشورهای مختلف جهان اسلام امری طبیعی به شمار می‌آمده است. از این‌رو در منابع مختلفی که درباره پیشینه و قدمت کتابخانه در جهان اسلام وجود دارد، همواره از وجود کتابخانه‌های بزرگ و کوچک در سراسر سرزمین‌های اسلامی سخن گفته شده است.
در شبه قاره هند به ویژه از دوره تیموریان(گورکانیان) به تأسیس کتابخانه و گردآوری کتابهای گران‌بها و نادر توجه بسیار می‌شده است. حتی برای غنی ساختن کمی و کیفی مجموعه کتابخانه، بنیانگذاران و دست‌اندرکاران تأسیس کتابخانه از هیچ کوششی دریغ نمی‌ورزیدند و تا آنجا پیش می‌رفتند که جهت تکمیل ذخایر کتابخانه و فراهم آوردن نسخههای معتبر و گاه متعدد، کاتبان و نسخه‌نویسان و تذهیب‌کارانی را استخدام کرده، تحت حمایت مالی و معنوی خود قرار می‌دادند. آنان نیز با خیالی آسوده و بدون دغدغه معیشتی به امر کتابت، نسخه‌نویسی، تذهیب و صحافی کتاب‌ها مشغول می‌شدند.(1)
این نوشتار درباره کتابخانه‌های مسلمانان در هند در سه محور به بحث می پردازد؛ نخست، معرفی کتابخانه‌های مسلمانان در هند. دوم، عملکرد و سیاست‌های فرهنگی ـ اجتماعی حاکمان مسلمان به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل رونق این کتابخانه‌ها. سوم، بررسی نقش استعمار انگلیس در افول آن‌ها.
معرفی کتابخانه‌های مسلمانان در هندوستان
کتابخانه‌های مسلمانان در هند از بزرگ‌ترین ذخایر علمی جهان اسلام به حساب می‌آمد که در موضوعات مختلف علمی کتابهای معتبر و دست اولی را در خود جا داده بود. به همین خاطر این کتابخانه‌ها مورد توجه عالمان بزرگی همچون علامه امینی قرار گرفت و آن‌ها را برای تحقیق به کتابخانه‌های هند کشاند.
یادداشت‌هایی که از این عالم بزرگ بر جای مانده است بر ارزش این کتابخانه‌ها تأکید دارد. ایشان به قدر ممکن از کتب نفیس این کتابخانه استفاده کرد و در بعضی موارد از نسخ نادر استنساخ کرد.
علامه امینی در سفرنامه خود آماری از کتابخانه‌های هند را که شخصاً مشاهده کرده بود به این شرح آورده است: «کتابخانه ناصریه لکنهو: 302 هزار نسخه خطی و غیرخطی؛ کتابخانه مدرسه الواعظین: 20 هزار نسخه با مقداری خطی نفیس؛ کتابخانه سلطان المدارس: 5 هزار نسخه با مقداری خطی منحصر به فرد؛ کتابخانه ممتاز العلماء: 18 هزار نسخه و بیش از این تعداد خطی؛ کتابخانه فرهنگی محل: 9 هزار نسخه و 4 هزار نسخه خطی؛ کتابخانه ندوه العلماء: حدود 60 هزار نسخه؛ کتابخانه امیر الدوله: بیش از 110 هزار نسخه.»(2)
در ادامه مهم‌ترین کتابخانه‌های مسلمانان هند را مرور می‌کنیم
نخست، کتابخانه نواب روهیله
در زمان سلطنت محمد شاه تیموری در دهلی، منطقه روهیله در دست یکی از نوابان به نام حافظ رحمت الله خان بود که از ارادتمندانِ خاندان رسالت بود و به علما و سادات و دانشمندان احترام خاصی می‌کرد. در سال 1188ق/ 1774م نواب شجاع الدوله به روهیله حمله کرد و حافظ رحمت الله خان را به قتل رساند. از جمله غنایمی که وی با خود به لکنهو حمل کرد، کتابخانه بزرگ نواب روهیله بود.(3)
پس از انتقال کتابهای کتابخانه روهیله به لکنهو، مدتی کتاب‌ها در کتابخانه سلطنتی بود و سپس عمارتی برای حفاظت آن‌ها در محله توپخانه در نظر گرفته شد. عمارت کتابخانه از ملحقات «رزیدنسی» مشهور به «بیلی گارد» محل اقامت فرماندهان و سفیران انگلیس بود. کتابخانه در طبقه دوم این عمارت قرار داشت و لذا توجه خاصی به کتاب‌ها نمی‌شد.
اشپرینگر درباره این کتابخانه می‌نویسد: «تمام کتاب‌ها در صندوق‌های بدون حفاظ قرار داده شده... تالار کتابخانه مخزن موش‌ها و حشرات موذی است... در آخر تالاری که کتاب‌ها در آن قرار دارد صندوق‌هایی دیده می‌شود که کلیه کتابهای آن را موریانه‌ها تلف کرده‌اند... متأسفانه مقامات دولتی بیشتر توجه به تعداد کتاب‌ها دارند و لذا از ارزش نسخ نادر و نفیس بی‌اطلاع می‌باشند؛ لذا متصدیان کتابخانه از این غفلت استفاده کرده و کتابهای ذی‌قیمت را می‌فروشند و به جای آن نسخههای بی‌ارزش را قرار می‌دهند.»(4) معرفی کتب نفیس این کتابخانه را اشپرینگر ضمن سه گزارش در مدت اقامت خود در لکنهو برای انگلیسی‌ها ارسال داشته است.
دوم، کتابخانه ممتاز العلما
سید محمدتقی فرزند سید العلما، نوه دلدار علی نقوی بود که در لکنهو به دنیا آمد و از پدر و عمویش(سلطان العلما) تلمذ کرد و از ایشان و صاحب جواهر در سن 28 سالگی اجازه اجتهاد گرفت.(5) ایشان را جامع معقول و منقول و حاوی فروع و اصول معرفی کرده‌اند.(6) ایشان علاقه زیادی به جمع‌آوری کتابهای نفیس و ارزشمند داشت و برای حفاظت نسخ نفیس و نادر، کتابخانه تأسیس کرد و در کنار کتابخانه، مسجد و حسینیه بنا کرد.(7)
مولانا سید آقا مهدی در کتاب خود «تاریخ کا خونچکان ورق» کتابخانه ممتاز العلماء را چنین معرفی کرده است: «کتابخانه ممتاز العلماء مجموعه‌ای از کتب اسلامی در زمینه‌های مختلف تفسیر، فقه، حدیث، کلام و مناظره است؛ که بیشتر نسخ موجود در این کتابخانه از نوادر نسخی است که در کشورهای دیگر به زحمت به دست می‌آید. از جمله نسخ نادر این کتابخانه تفسیر کامل ثعلبی است که تاریخ کتابت آن حدود صد سال پس از وفات مؤلف است. همچنین صحیفه سجادیه به نظر شهید اول، تفسیر منبع عیون المعانی و فقه رضوی منقول از نسخه اصل و صدها کتاب و نسخه دیگر از جمله نفایس این گنجینه بزرگ اسلامی است. در سال 1857م که میراث فرنگی اسلام توسط انگلیس‌ها به غارت می‌رفت به این کتابخانه نیز حمله شد، اما غارتگران نتوانستند از این گنجینه کتابی خارج کنند. مجموعه نسخ موجود در کتابخانه تا سال 1350ق 4241 نسخه بوده است.»(8)
سوم، کتابخانه ناصریه
امروزه کتابخانه ناصریه یکی از گنجینه‌های علمی و دینی هند است. بانی این کتابخانه عظیم، علامه جلیل سید محمد قلی، پدر علامه میر حامد حسین است. وی علاوه بر تألیفات متعدد در زمینه فرهنگ و معارف اسلامی، اقدام به تأسیس کتابخانه‌ای بزرگ جهت استفاده علما و محققین و پژوهشگران کرده و در زمان حیاتش این کتابخانه را وقف اولاد خود کرد.
پس از رحلت علامه سید محمد قلی فرزند برومندش علامه میر حامد حسین کار پدر را دنبال کرد و همزمان با تألیف و تصنیف و تصحیح و ترتیب کتابهای پدر به توسعه کتابخانه نیز پرداخت.(9) وی برای تألیف دائره المعارف اعتقادی بزرگ شیعه «عبقات الانوار»، نیاز به منابعی داشت که در هند به آسانی به دست نمی‌آمد؛ لذا همراه برادرش سید اعجاز حسین صاحب کتاب کشف الحجب و الاستار، برای تهیه کتابهای مورد نظر به اکثر کشورهای اسلامی سفر کرد و با خرید صدها کتاب بر توسعه این ذخیره علمی همت گماشت.
ایشان افزون‌بر سفرهای مکرر به مناطق مختلف، کتابهای موردنظر را توسط دوستانش نیز تهیه می‌کرد. در سال 1282 برای حج و زیارت رفت و از کتب نادره حرمین اقتباس کرد و به هند برگشت. ایشان در جمع‌آوری کتب نادر از کشورهای دور مانند مصر و شام بسیار تلاش کرد.(10)
پس از رحلت علامه میر حامد حسین تولیت کتابخانه به فرزندش علامه سید ناصر حسین تفویض گردید. در زمان تصدی ایشان کتابخانه رونقی بیشتر یافت و در محل کتابخانه نیز تغییرات اساسی به وجود آمد و عمارتی بزرگ برای کتابخانه آماده گردید و کتاب‌ها به محلی که تاکنون به عنوان کتابخانه ناصریه مشهور است منتقل شد. این کتابخانه دارای بیش از 30 هزار کتاب است که حدود 5 هزار نسخه آن را کتابهای خطی تشکیل می‌دهد و اکثر نسخ خطی این کتابخانه از نوادر است.(11)
علامه امینی در دیدار از این کتابخانه به عظمت علمی آن اذعان دارد و می‌گوید: «اگر چنین کتابخانه‌ای در غرب بود همه عالم را به آن فرامی‌خواندند و به آن فخر می‌فروختند.»(12)
چهارم، کتابخانه مدرسه الواعظین
مدرسه الواعظین یکی از بزرگ‌ترین مدارس علوم دینی شیعه در هند است. مؤسس این مدرسه آیت‌الله سید نجم الحسن نجم العلماء امروهوی بوده است. این مدرسه دارای کتابخانه بزرگی برای استفاده طلاب و مدرسین(13) شامل 25 هزار نسخه خطی و چاپی است.(14)
پنجم، کتابخانه راجه محمود آباد
راجه امیر حسین خان مردی عالم و فاضل بوده و کتابخانه‌ای تأسیس کرده که دلالت بر ذوق علمی وی دارد. پس از فوت امیر حسن امیر الدوله پسرش راجه علی محمد خان به جای پدر نشست. وی افزون‌بر تعالیم علوم دینی با علوم جدید آشنا گردید.
پس از سلطه انگلیس‌ها که فروغ علم و دانش در مرکز علوم اسلامی هند شهر لکنهو، به خاموشی گرایید و تمام ثروت علمی و اسلامی به یغما رفت، کتابهای زیادی توسط راجه محمد علی خان خریداری و به این کتابخانه منتقل گردید.(15)
تعداد کتابهای موجود در این کتابخانه حدود 80 هزار نسخه است که از این تعداد حدود 2 هزار و 500 نسخه خطی است. نسخههای خطی(16) در محل اقامت خاندان ایشان در قیصر باغ لکنهو نگهداری می‌شود و نسخ چاپی تاکنون در کتابخانه بزرگ ایشان در قلعه محمود آباد محفوظ است.(17)
ششم، کتابخانه رضا(18)
کتابخانه رضا در رامپور یکی از بزرگ‌ترین و غنی‌ترین کتابخانه‌های هند به شمار می‌آید(19) که مملو از کتابهای علوم شرقی است. به ویژه نسخههای خطی عربی، فارسی، اردو، ترکی، پشتو، سانسکریت و هندی بسیاری در آن وجود دارد و در کنار این‌ها تعداد کتابهای چاپی به زبان‌های اروپایی و شرقی و هندی هم کم نیست.
کتابخانه رضا سابقه 200 ساله دارد و بنیانگذار آن نواب فیض الله خان بهادر(1208ق/1749م) است. در زمان نواب محمد سعید خان بهادر کتابخانه توسعه پیدا کرد. در همین زمان محل جداگانه‌ای برای کتابخانه در نظر گرفته شد و برای کتابهای آن مهری ساخته شد و روی کتاب‌ها ثبت گردید.
صورت مهر چنین است: «هست این مهر بر کتب خانه، والی رامپور فرزانه، 1268ق/ 52 ـ 1851م). نواب محمد سعید خان با جمع‌آوری نسخههای خطی نادر و کمیاب، خوشنویسانی را از کشمیر به رامپور فراخواند و به کار نسخه‌برداری از کتاب‌ها مأمور ساخت.»(20)
در سال 1304ق/ 1887م نواب مشتاق علی خان زمام حکومت را به دست گرفت. او نیز مانند نیاکان خود به توسعه کتابخانه و جمع‌آوری کتاب‌ها علاقه نشان داد. در زمان او برای کتابخانه ساختمان جدیدی بنا گردید و بودجه جداگانه‌ای نیز در نظر گرفته شد.(21)
در زمان نواب حامد علی خان(1306ق ـ 1348ق) کتابخانه به ساختمان جدیدی منتقل شد. این ساختمان در سال 1309ق با هزینه چهل هزار دینار روپیه تکمیل شد و در سال 1310 کتابخانه به این ساختمان جدید منتقل گردید و استفاده از آن برای عموم مردم آزاد شد.(22)
رویکرد علمی ـ فرهنگی حاکمان مسلمان و رونق کتابخانه‌های مسلمانان هند
یکی از مهم‌ترین علل رشد و توسعه کتابخانه‌های مسلمانان در هند، حاکمان فرهیخته‌ای بود که افزون بر این که خود اهل علم و فرهنگ بودند به عالمان و توسعه علم و فرهنگ نیز بسیار توجه داشتند. این امر زمینه را برای ایجاد و گسترش کتابخانه‌ها فراهم کرد.
به دنبال حمایتها و سیاست‌های علمی و فرهنگی حاکمان مسلمان در هند کتابخانه‌های زیادی شکل گرفت که محدود به کتابخانه‌های سلطنتی(23) نبود و سایر موارد را نیز شامل می‌شد. نخست، کتابخانه‌های مربوط به مدارس و مراکز تعلیم و تربیت. دوم، کتابخانه‌های مخصوص مساجد و خانقاه‌ها(24) و تکایا. سوم، کتابخانه‌های شخصی حاکمان بخش‌های مختلف و امرای بلاد.(25)
بر این اساس کتابخانه و جمع‌آوری نسخ فارسی و عربی محدود به پایتخت و حاکمان نبود و تقریبا در همه شهرهای بزرگ هندوستان وجود داشت؛(26) مانند کتابخانه ولایتی مدرس، آصفیه، سالار جنگ و کتابخانۀ نظام حیدر آباد، کتابخانۀ نواب رامپور، کتابخانۀ مهاراجۀ جیپور، کتابخانۀ انجمن آسیایی بنگاله در کلکته، کتابخانۀ دانشگاه علیگره، کتابخانۀ حبیب گنج نزدیک علیگره، کتابخانۀ مهاراجه محمودآباد در محمودآباد نزدیک لکنهو.
در این بین کتابخانه خدابخش پتنه حاوی 60 هزار نسخه فارسی و عربی است که نسخه‌هایی بسیار نادر و گران قیمت(27) در آن دیده می‌شود؛ مانند نسخه‌ای از کتاب اللمع ابونصر السراج(متوفای 378) مستنسخ سال 438 یا شاهنامۀ مذهب با 27 مینیاتور نفیس که علی مردان خان به شاه جهان تقدیم کرده یا نسخه‌ای از دیوان سلمان ساوجی که 33 سال بعد از وفات آن شاعر استنساخ شده یا دیوان صائب که در منزل خود شاعر در اصفهان هشت سال قبل از وفات آن شاعر نوشته شد.(28)
993/704/ر
محسن محمدی ـ پژوهشگر پژوهشکده مطالعات منطقه‌ای
....................................
منابع:
1 ـ ر.ک: فهرست نسخه هاي خطي [كتابخانه هاي هند]، مركزتحقيقات زبان فارسي درهند، دهلي نو، 1364 - / 1986 م؛ میراث مشترک ایران و هند: کتابهای چاپی کهن فارسی و عربی شبه قاره در کتابخانه بزرگ آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی (ره)، علی صدرایی‌خویی با همکاری ابوالفضل مرادی، حجت ذبیحی‌فر ؛ زیرنظر محمود مرعشی نجفی، کتابخانه بزرگ حضرت آیه الله‌العظمی مر‌عشی‌نجفی، گنجینه جهانی مخطوطات اسلامی، قم، ۱۴۳۴ ق.= ۲۰۱۳ م.= ۱۳۹۲.
2 ـ تالیفات شیعه در شبه قاره هند، ص14.
3 ـ تالیفات شیعه در شبه قاره، 13و14.
4 ـ کتابخانه‌های لکنهو"، ص184.
5 ـ نزهة الخواطر، عبدالحي حسيني ترمذي، ج 7، ص 1090، دار ابن حزم، بيروت، لبنان، 1420ق.
6 ـ تکمله نجوم السماء، میرزا محمد مهدی لکنهوی کشمیری، ج 1، ص 299، مکتبه بصیرتی، قم.
7 ـ ر.ک: فهرست نسخه های خطی کتابخانه ممتاز العلما با گزارشی از خاندان علمی غفران ماب، صادق حسینی اشکوری، قم، مجمع ذخائر اسلامی، 1385.
8 ـ تالیفات شیعه در شیه قاره هند، ص15
9 ـ ر.ک: سیری در کتابخانه‌های هند و پاکستان، ص250و251.
10 ـ نزهة الخواطر، ج 8، ص 1207.
11 ـ تالیفات شیعه در شبه قاره هند، ص16
12 ـ دو سند در مورد کتابخانه ناصریه هند، عبدالله غفرانی، ص193، مجله سفینه، شماره21، زمستان 1387.
13 ـ ر.ک: سیری در کتابخانه‌های هند و پاکستان، ص248و249.
14 ـ تالیفات شیعه در شبه قاره هند، 15.
15 ـ همان، ص17
16 ـ ر.ک: فهرست نسخههای خطی کتابخانه راجه محمودآباد لکنهو، مرکز تحقیقات فارسی رای‍زن‍ی فرهنگی س‍ف‍ارت ج‍م‍ه‍وری اسلامی ایران، دهلی نو.
17 ـ کتابخانه‌های لکهنو"، ص193.
18 ـ علاوه بر این بر در شهر رامپور کتابخانه دیگری به نام رضائیه وجود دارد که توسط سرکار بهادر رضا علی خان نواب ساخته شده و حدود چهارده هزار نسخه خطی در موضوعات مختلف علم و ادب برای آن گزارش شده است. (ر.ک: سیری در کتابخانه‌های هند و پاکستان، ص267)
19 ـ کتابخانۀ رضا»، حسن رفیعی، ص75-78، شهاب، س 4، ش 2، ش مسلسل 12،تابستان 1377
20 ـ تالیفات شیعه در شبه قاره هند، ص17.
21 ـ کتابخانه رضا رامپور"، مهدی خواجه سروی، ص158، مشکوه، شماره 31، تابستان 1370.
22 ـ تالیفات شیعه در شبه قاره هند، ص18.
23 ـ حاکمان اسلامی در مرکز حکومت کتابخانه‌ای را تاسیس می‌کردند و مأموران و کتاب‌شناسان متخصص را به گردآوری آثار مهم ذی‌قیمت و نادر داخل و خارج هند می‌گماشتند. از این‌رو، امروزه کتابخانه‌های هندوستان در سراسر دنیا از لحاظ کمیت و کیفیت نسخههای خطی فارسی و عربی بی‌مانند است.
24 ـ مثلادر کنار بقعه مجلل قبر پیر محمد شاه (یکی از دانشمندان و عرفای گجرات) در وسط شهر احمدآباد مسجد و کتابخانه وجود دارد که در آن هزاران کتاب خطی فارسی و عربی وجود دارد. (ر.ک: سیری در کتابخانه‌های هند و پاکستان، ص109-113.
25 ـ ر.ک: "کتابخانه مرکزی دانشگاه عثمانیه در حیدرآباد هند"، ابوالقاسم رادفر، ص 98، مجله تحقیقات کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاهی، شماره 38، 1381.
26 ـ دربارۀ کتابخانه‌های هندوستان رک: «کتابخانه‌های هندوستان»، ایرج افشار، ص 234و235، بیاض سفر، توس، 1354ش؛ «کتابون کاتاج محل» امتیاز علی خان عرشی، رامپور رضا لائبریری، ص2-6، آجکل، سپتامبر 1967؛ جامعۀ عثمانیه، حسن الدین احمد، ادبی ترست حیدر آباد، حیدر آباد، 1988؛ ؛ «کتابخانۀ خدابخش»، شیروانی، ص93-95، گنجینۀ نوادر علوم اسلامی، آریانا، ج 30، ش 11، 1350؛ بازدید از کتابخانه هندوستان، عبد العزیز جواهر کلام، وزارت فرهنگ، تهران، 1362؛ «نگاهی به کتابخانۀ هردیال دهلی»، علیم اشرف، ص169-178، مجلۀ تحقیقات فارسی، (مدیر: بلقیس فاطمه حسینی)، بخش فارسی دانشگاه دهلی، 1996؛ کتابخانۀ اسکندریه، محمد شبلی نعمانی، ترجمۀ محمد تقی فخرداعی گیلانی، تهران، ارمغان، 1351؛ کتابخانة گنج بخش ، فهرست کتابهای فارسی چاپ سنگی و کمیاب کتابخانة گنج بخش ، عارف نوشاهی ، اسلام آباد، 1365ـ1369 ش.
27 ـ ر.ک: سیری در کتابخانه‌های هند و پاکستان، ص214و215.
28 ـ مجموعۀ مقالات، هادی حسن، ص252-254، شورای روابط فرهنگی هندوستان،حیدر آباد دکن، 1956.