معرفی جامع ترین کتابخانه تفسیر و علوم قرآنی جهان اسلام

اشاره: قرآن کتاب وحی و هدایتگر بشریت و روشنگر مسائل دینی و وسیله حیات معنوی افراد است و با توسل به قرآن می ‌توان بلاها و فتنه‌ ها را از خود و جامعه اسلامی برطرف کرد، اما متأسفانه جامعه امروزی کمترین وقت خود را صرف این کتاب الهی و روشنگر حقایق بشریت می کند و مورد غفلت قرار گرفته است؛ در این میان حوزه های علمیه نیز کم و بیش به این مسأله دچار شده اند.

هر چند که علما و فقهای دینی همواره بر توجه حوزه ‌های علمیه به مباحث قرآنی توجه و تأکید ویژه‌ ای داشته و دارند، امروزه توجه به تفسیر قرآن و علوم قرآنی به ویژه تدریس آن در حوزه های علمیه، مورد غفلت قرار گرفته، این در حالی است که حوزه‌ های علمیه باید در خط مقدم خروج مفاهیم قرآنی از مهجوریت باشند.

شاید بخشی از علت آن به گمان برخی افراد، نبود زمینه ها و منابع قابل دسترس در زمینه قرآن و معارف قرآنی باشد، هر چند که اسم بیان چنین مسأله ای را چیزی جز بهانه تراشی نمی توان نهاد، اما در این زمینه سعی کردیم به معرفی بزرگترین کتابخانه تخصصی تفسیر قرآن و علوم قرآنی بپردازیم تا شاید توانسته باشیم در این راستا گام مؤثری برداریم؛ این مسأله خبرگزاری رسا را بر آن داشت تا به گفت و گو با حجت الاسلام محمدعلی مهدوی راد، مدیر کتابخانه تخصصی تفسیر و علوم قرآنی بنشیند و به معرفی این کتابخانه بپردازد که تفصیل آن در زیر ارائه می شود.

این کتابخانه تخصصی وابسته به دفتر حضرت آیت الله سیستانی است؛ در سال 1376 عملا با هفت هشت هزار جلد کتاب تأسیس شد؛ کتاب های تفسیر و علوم قرآنی در حد امکان، محدودیت زمانی و مکانی نداریم؛ یعنی هر چه و در هر مکانی درباره قرآن و علوم قرآنی نوشته شده است و امکان دسترسی به آن داشته باشیم را تهیه می کنیم؛ به برخی از کشورها که دسترسی بیشتری داریم، منابع بیشتری تهیه و در بعضی کشورها با توجه به محدودیت هایی دسترسی کمتری داریم.

غیر از منابع تفسیر و علوم قرآنی مربوطه، برخی از کتاب های دیگر که نیازمندی اولیه محقق و مراجعه کننده را برطرف می کند، تهیه کرده ایم و در کتابخانه موجود است تا در حد پایین برای رفع نیازهایشان راه گشا باشد؛ مثلا دو دوره تاریخ اسلام، شرح حال عالمان و مؤلفان جهان اسلام، دانش نامه ها و دایره المعارف ها و غیره وجود دارد.

در این کتابخانه منشورات نیز موجود است؛ یعنی مجموعه ای به نام تراث الشیعه القرآنی درست می کنیم که رساله ها و نوشته های کوتاه قرآنی که در طول قرن ها نوشته شده و در کتابخانه ها به صورت نسخه خطی است را شناسایی و بازخوانی و تحقیق می کنیم و به چاپ می رسانیم که تا کنون هفت جلد آن منتشر کرده ایم و سه چهار جلد آن در حال انتشار است.

رسا ـ آیا کتاب های تفسیر و علوم قرآنی موجود در این کتابخانه مربوط به تمامی مذاهب اسلامی است یا تنها به تفاسیر شیعه محدود می شود؟

کتاب های این کتابخانه در دو حوزه کلان تفسیر و علوم قرآن(مباحث مقدماتی مرتبط با قرآن) تقسیم می شود؛ هر چند که کامپیوتر برای جست و جوی کتاب مورد نیاز موجود در کتابخانه قرار دارد، اما به لحاظ چینش درون کتابخانه ای سعی کرده ایم داخل کتابخانه را به صورت موضوعی تننظیم کنیم؛ یعنی همه تفسیر های نِحله ها(شیعه و سنی) در جای خاصی قرار دارد و به عنوان مثال حتی کتاب های تفسیری اهل سنت به تفکیک اشعری ها، معتزلی ها، معتمدی ها و غیره به صورت جدا هستند و هر کدام در داخل خود به صورت تاریخی چیده شده است.

در علوم قرآنی که حوزه اثر گذاری مذاهب این گونه خیلی جدی نیست، موضوعات به صورت محتوا چیده شده است، یعنی کتاب های مرتبط با ناسخ و منسوخ در یک جا، محکم و متشابه و همچنین کتاب های درباره تفسیر به صورت جداگانه تقسیم بندی شده اند.

رسا ـ از دیگر ادیان و مذاهب کتابی در کتابخانه تفسیر و علوم قرآنی موجود است؟

همچنین کتابهای مقدس ادایان پذیرفته شده از جمله مسیحیت و یهودیت را هم خریداری می کنیم؛ یعنی انواع و اقسام انجیل ها و تورات های موجود و شرح، تفسیر و کتاب های انجیل ها و تورات های نوشته شده را تهیه می کنیم.

رسا ـ کتاب های موجود در این کتابخانه به چند زبان است؟

بخش اعظم کتاب های کتابخانه تفسیر و علوم قرآنی به زبان عربی است و بخش قابل توجهی نیز به زبان فارسی است؛ سایر زبان ها از جمله اردو و انگلیسی کمتر است؛ تقریبا حدود 40 هزار جلد کتاب داریم؛ سلسله آثار متفرقه نیز در این کتابخانه وجود دارد که در مجموع شاید به 5 هزار جلد برسد؛ یعنی احساس کردیم برخی از موضوعاتی که مطالعه موضوعی می کنند، شاید لازم باشد؛ به عنوان مثال کتاب کلانی درباره امر به معروف و نهی از منکر، کتاب کلانی درباره توحید در قرآن به صورت کلامی، همچنین درباره فرقه ها و مذاهب و رویکردهایشان به صورت جداگانه به صورت خیلی محدود تهیه کرده ایم.

رسا ـ پایان نامه های موجود در کتابخانه تفسیر و علوم قرآنی تنها داخلی است یا پایان نامه های خارجی را هم شامل می شود؟ نحوه دسترسی به این پایان نامه ها چگونه است؟ خدمات پایان نامه ای این کتابخانه چیست؟ آیا به دانشجویانی که پایان نامه خود را در اختیار این کتابخانه قرار می دهند، خدماتی را ارائه می دهید؟

یکی از کارهای سودمند و قابل توجهی که انجام داده ایم، جمع آوری پایان نامه های داخلی و خارجی است؛ تا جایی که امکان داشت پایان نامه های داخلی که در اختیار اساتید بود را جمع آوری کردیم، اما پایان نامه های غیر عربی در این کتابخانه بسیار کم است؛ همچنین بخش عظیمی از رساله های کشورهای عربی را در کتابخانه داریم و شاید بیش از هزار عنوان از رساله های به زبان عربی از کشورهای مختلف در کتابخانه تفسیر و علوم قرآنی وجود دارد که بسیار بسیار سودمند است.

قاعده مراجعه به این رساله ها همانند قاعده مراجعه به رساله های داخلی است و در مکانی جداگانه نسبت به هم قرار دارند؛ معمولا تمام پایان نامه را در اختیار پژوهشگر نمی گذارند و تنها در حد کلی می توان به این پایان نامه ها مراجعه و به عنوان منبع از استفاده کرد، به این صورت که ابتدا چکیده پایان نامه در اختیار پژوهشگر قرار می گیرد و در صورت نیاز، کل پایان نامه در اختیار قرار خواهد گرفت.

علاوه بر این که به دانشجویانی که می خواهند پایان نامه بنویسند، کتاب های مربوط به موضوع پایان نامه را  در اختیارشان قرار می دهیم، کمک فکری، علمی و راهنمایی نیز ارائه خواهیم داد؛ به دنبال جمع آوری منابع پایان نامه ای هستیم، اما به دانشجویانی که پایان نامه خود را به این کتابخانه ارائه می دهند، خدمات خاصی ارائه نمی دهیم.

رسا ـ مراجعه کنندگان به کتابخانه تفسیر و علوم قرآنی از چه قشری هستند؟ میزان استقبال از این کتابخانه تا چه حدی است؟ آیا طلاب خارجی هم برای استفاده از منابع مراجعه می کنند؟

مراجعه کنندگان به کتابخانه تفسیر و علوم قرآنی را غالبا اساتید و طلاب بعد از سطح سه و دانشجویان بالاتر از کارشناسی ارشد را تشکیل می دهند؛ استقبال از این کتابخانه نیز بسیار خوب است؛ سالن مطالعه این کتابخانه تنها برای استفاده از کتاب های موجود در کتابخانه است و اجازه استفاده از سالن مطالعه برای خواندن سایر کتب خارج از کتابخانه داده نمی شود.

با توجه به محدودیت مکانی به طور متوسط روزانه حدود بیست سی نفر از سالن مطالعه استفاده می کنند؛ گاهی عالمان و اساتید درس خارج از جمله آیت الله داوری که در رجال شأن بسیار بالایی دارند، برای تحقیق به این کتابخانه مراجعه می کنند؛ همچنین آقای حسینی که از علمای بسیار بزرگ شرقیه است، بخش قابل توجهی از آثارشان را در این کتابخانه نوشته اند؛ طلاب غیر ایرانی نیز برای بهره مندی از منابع این کتابخانه مراجعه می کنند.

رسا ـ آیا از شهرهای دیگر نیز برای برای بهره مندی از منابع کتابخانه تفسیر و علوم قرآنی مراجعه می شود؟

برای دانشجویان به لحاظ ایجاد فضای عناوین و موضوعات قابل توجه است؛ آنچه که بسیار مهم است، اثر گذاری کتابخانه های تخصصی در پژوهش است و ای کاش نهادها و جریان هایی در شهرهای بزرگ این کارها را انجام بدهند؛ گاهی مراجعه کننده هایی از تهران مراجعه می کنند و بر این باور هستید که اگر به کتابخانه های تخصصی موجود در قم مراجعه و از منابع موجود در این کتابخانه ها استفاده کنند، بیش از کتابخانه های دانشگاه تهران، ملی، مجلس بهره مند خواهند شد.

علت بهره مندی بیشتر از منابع این کتابخانه، دسترسی به کتب موجود است و قفسه کتاب ها به صورت باز اداره می شوند؛  محققان خودشان کتاب مورد نیازشان را برداشته و استفاده می کنند و گفته شده که کتب را پس از استفاده در قفسه ها نگذارند و این مسأله را به مسؤول مربوط واگذار کنند؛ برخی از قفسه کتاب های این کتابخانه که به صورت بسته اداره می شود، محدودیت کتاب دادن را ندارند، به این معنا که اگر محقق مراجعه کند و لیست 30 عدد کتاب را بدهد، این تعداد کتاب به صورت یک جا به او داده می شود تا در کتابخانه استفاده کند.

بدون این که تذکر دهیم، بخش قابل توجهی از رساله ها، پس از استفاده از کتاب های این کتابخانه که نوشته شده اند، نسخه ای اهدا می شوند، وقتی به آثار تازه پدید آمده که نگاه می کنم، معلوم می شود که بخش قابل توجهی از آن، در این کتابخانه تهیه شده است؛ اثر گذاری این کتابخانه در پژوهش بسیار مهم است.

رسا ـ سالانه چه مقدار کتاب به کتاب های این کتابخانه تخصصی افزوده می شود؟ این کتاب ها به چه صورت تهیه می شوند؟

امسال حدود 200 میلیون تومان کتاب خریده ایم؛ می توانیم ادعا کنیم که حدود 60 تا 70 درصد کتابخانه های تخصصی  قم به نسبت جهان اسلام بروز است؛ خرید ما از نمایشگاه بین المللی کتب و با مراجعه به یکی از نمایشگاه های کشورهای اسلامی در هر سال این کتابخانه ها را غنی کرده است و اطلاع از حوزه مطالعه کشورهای دیگر و مراکز پژوهشی قابل توجه است.

منفذ کتاب هایی که بیشترین تهیه کتاب را از آنجا داشتیم، لبنان، سوریه و عربستان بود که به کشورهای دیگر نیز دست پیدا می کردیم؛ بیشترین بازار کتابی که آن کتاب هایی را تهیه می کنیم، از کشور لبنان است؛ کشور سوریه در حال حاضر با مشکلات جنگ با مشکلاتی مواجه است و تنها دمشق که آرامش خاص خود را دارد، در آنجا نشر تعطیل نشده است و کتاب هایی منتشر می شود؛ درحال حاضر خرید از عربستان نیز تعطیل شده است؛ تا جایی که امکان داشته باشد برای خرید کتاب به نمایشگاه های کتاب بحرین، قطر، امارات و کویت، مغرب، مصر و اردن مراجعه می کنیم.

رسا ـ ساعات فعالیت کتابخانه تفسیر و علوم قرآنی به چه صورت است؟ استفاده از کتابخانه آیا تنها برای برادران است یا خواهران نیز می توانند استفاده کنند؟

این کتابخانه صبح ها ساعت 8 تا 13 آماده خدمت رسانی به خواهران و عصرها از ساعت 15 تا 21 برای استفاده برادران باز است؛ دانشجویان با کارت دانشجویی، اساتید با کارت مخصوص خود و علما نیز با ملبس بودن به لباس روحانیت می توانند از خدمات این کتابخانه بهره مند شوند.

این کتابخانه تحت حمایت حضرت آیت الله سیستانی اداره می شود و هیچگونه حمایت از سوی نهادهای حوزوی و دولتی نسبت به این کتابخانه صورت نمی گیرد؛ البته درخواستی نسبت به حمایت نداشته ایم و فعلاً نیاز نداریم.

رسا ـ ارتباط کتابخانه تفسیر و علوم قرآنی با کتابخانه های دیگر تخصصی چگونه است؟ آیا شما ارتباطی با حوزه علمیه نجف، لبنان و سایر کشورها دارید؟

برخی از نهادهای حوزوی اعم از دفتر تبلیغات کتابخانه قرآنی دارند که برای کارها خودشان استفاده می کنند؛ به عنوان مثال مؤسسه معارف اسلامی امام رضا(ع) تا حدودی منابعی دارد و اگر منابعی باشد که به آن نیاز داشته باشیم، استفاده می کنیم؛ با این حوزه ها ارتباطی نداریم؛ البته گاهی اوقات محقق این کشورها برای بازدید می آیند، اما ارتباط مستمر مبادله ای نداریم.

رسا - برخی از کتابخانه ها خدماتی از جمله اینترنت، وای فای، منابع دیجیتالی و غیره جهت به مخاطبان و مراجعه کنندگان خود خدماتی را اداره می دهند، خدمات جانبی شما چیست؟

در این کتابخانه تا حدودی وجود دارد، اما در حال افزایش است.

رسا - آیا این کتابخانه فعالیت های جنبی همچون فعالیت های فرهنگی و سیاسی و اجتماعی هم دارد؟

خیر، فقط گاهی اوقات نشر داریم که کم و بیش کتاب هایی را منتشر می کنیم.

رسا ـ کتابخانه تفسیر و علوم قرآنی چه نقشی در تولید و ترویج علم در حوزه علمیه دارد؟

مهم ترین اثر را در تولید علم در حوزه های علمیه دارند، چرا که قطعا و جزما مهم ترین جایگاه و پایگاه پژوهش، منابع و مصادر است؛ وقتی منابع و مصادر نباشد، پای تحقیق لنگ است و اینها بزرگترین خدمت را از این جهت انجام می دهند؛ حتی حجت الاسلام والمسلمین شهرستانی در اندیشه این مسأله است که اگر طرح نهایی انجام شود، در کنار مخزن مطالعه و تحقیق، چند سوئیت کوچک نیز قرار دهند، چرا که گاهی مراجعه کنندگانی از شهرهای دور از جمله اهواز، شیراز، اصفهان، تبریز و تهران داریم که اغلب اینها استاد و دانشجو هستند و امکاناتی ندارند و باید بروند هتل بگیرند و برای مطالعه به اینجا مراجعه کنند؛ البته در برخی از کشورهای دنیا نیز چنین جایی دارند که در کنار کتابخانه، چنین آسایشگاهی برای استراحت قرار داده اند.

رسا ـ آیا مسوؤلان حوزوی(جامعه مدرسین، شورای عالی، مرکز مدیریت) تا به حال از کتابخانه شما دیدار داشته اند و نظر آنها در این مورد چه بوده است؟

بازدید به صورت کلان نداشته اند، اما افرادی از این مراکز و برخی از مسؤولان از تهران از این کتابخانه بازدید داشته اند و و از وجود این مقدار کتاب اعجاب می کنند؛ یکی از اساتید بزرگ تهران به این کتابخانه آمده بود و می گفت ای کاش کاری نمی داشتم و دو ماه اینجا می ماندم و از منابع استفاده می کردم؛ چنین کتابخانه ای در هیچ کجا وجود ندارد و حرکتی بی نظیر است.

رسا ـ برنامه های شما برای آینده چیست و چگونه برنامه ریزی کرده اید تا جایگاه تخصصی بودند کتابخانه حفظ شده و مخاطبان بیشتری جذب کنید؟

در برنامه ریزی برای آینده، فضای بیشتر و امکانات بسیار اهمیت دارد و ایجاد ارتباط های متقابل بین کتابخانه های تخصصی مهم خواهد بود و هر چه امکانات جغرافیایی و جذب کتاب های بیشتری داشته باشیم، پژوهش هایی نو انجام خواهد شد؛ امروزه نسخه های الکترونیکی وجود دارد، اما غالب پژوهش های جدید طول می کشد تا به فضای راه پیدا کند و اینها تأثیرگذار خواهد بود.

رسا ـ به نظر شما حوزه های علمیه امروز چه نقشی در تبلیغ و توسعه پیام دین دارند؟

اصلا مهم ترین هدف و رسالت دین و حوزه علمیه، تبلیغ دین و مرزبانی از اندیشه دینی، انسانی و اجتماعی است؛ برای این مرزبانی، مقدماتی لازم است که باید تلاش شود تا به آن مقدمات از جمله بروز بودن، مخاطب شناسی، مجهز شدن به ابزار روز و توسط آن با مخاطب سخن گفتن و رویارویی با مخاطب از طریق رسانه های مجازی و مکتوب و غیر آن برسند.

حوزه علمیه بیشترین نقش را در توسعه به معنای خاص آن یعنی سیاسی، اقتصادی و اجتماعی می تواند بازی کند؛ وقتی که یک جامعه ای از آنچه دارد، آگاه شود و بداند که چگونه باید به دارایی خود دست پیدا کند، با جامعه ای که نمی داند چه چیزهایی را باید داشته باشد، متفاوت است؛ حوزه و روحانیت افزون بر همسویی و صیانت از ایمانیات مردم و اخلاق اجتماعی و فردی که خیلی مهم است، می توانند در توسعه اقتصادی، سیاسی و اجتماعی بسیار مؤثر باشند.

رسا ـ حوزه های علمیه چه وظایفی در قبال نظام اسلامی دارند؟

حوزه های علمیه می توانند همراه، همدل و همگام حکومت به صورت ناصحانه و مبلغانه، نه توجیه گرایانه باشد؛ رهبر معظم انقلاب در اولین سفر به قم، در سخنرانی شان در فیضیه فرمودند تصویر و تعریف حوزه در مقابل حکومت، یا معاند یا توجیه گر و یا ناصح است؛ اگر معاند باشد خوب نیست، چرا که نظام جمهوری اسلامی برای این کشور است؛ می دانیم که قبل از انقلاب چه وضعیتی داشتیم؛ یک بار برای تبلیغ که به حاجی آباد بندرعباس می رفتیم و تعداد اندکی که در اتوبوس بودیم، همه مان را از اتوبوس پایین آوردند، حتی عمامه مان را هم باز کردند و کیفمان را باز کرده و کتاب هایمان را پاره کردند، اما اکنون طلاب با نهایت احترام به تبلیغ می روند.

اگر توجیه گر هم باشد، خوب نیست، اگر خدایی نکرده حکومت اسلامی اشتباهی کند و کجی برود و کج اندیشی کند، بنشینند و توجیه کنند، خوب نیست؛ اما اگر ناصح باشند، خوب است، یعنی با چشم بیدار و آگاه حقیقت را ببینند و خالصانه و ناصحانه آنها را به حکومت بگویند؛ به نظرم ورود روحانیت به صحنه به صورت سیاست بازی بسیار کار غلطی است، سیاست مدارانه و آگاه از مسائل سیاسی بودن اشکالی ندارد، اما این که روحانیت وارد باندی شود و جامعه یا جوان احساس کند که این موضع را به خاطر بودن در فلان باند یا خط، می گیرد، برای روحانیت اصلا خوب نیست؛ روحانیت باید از بالا نگاه کند، در این صورت باید برای همه در مسیر حق به صورت ناصحانه حرف بزند، در این صورت مردم به ما هو مردم حرف روحانی را گوش خواهند داد و مؤثر است؛ با توجه به سنجش آماری اگر حساب کنیم، جامعه دینی ما شاید بیشترین توقع و اطمینان را به روحانیت دارد./822/گ402/س

خبرنگار: مهدی فلاحی