گزارشی از نشست جایگاه علم کلام در دین شناسی

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست علمی «جایگاه علم کلام در دین شناسی» از سلسله نشست های منظومه تفقه و دین شناسی در سالن جلسات مدرسه علمیه حضرت آیت الله بهجت(ره) قم برگزار شد.

روایتی قابل تأمل از امام عسکری(ع)

حجت الاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه در این نشست با اشاره به روایتی از امام حسن عسکری(ع)، اظهار داشت: ایشان در سخنی زیبا می فرماید: «فروتنی نعمتی است که برآن حسد ورزیده نمی شود برخلاف کمالات دیگر»؛ به عنوان نمونه علم نعمتی است که افراد ضعیف الایمان به آن حسادت می کنند ولی تواضع از نعمت هایی است که انسان وقتی آن را دارا باشد دیگران به آن حسادت نمی کنند بویژه تواضع وقتی از جانب عالم و انسانی که صاحب کمالات است.

رییس مؤسسه حکمت و فلسفه ایران همچنین با اشاره به اینکه گاهی انسان با کمی علم دچار تکبر می شود، افزود: آخرین رذیلتی که دیر از انسان عالم بیرون می رود عجب و تکبر است، چراکه انسان گاهی در جهل است ولی گمان می کند که عالم است؛ هرفردی اگر بخواهد عالم شود باید تمام هستی خود را در اختیار علم قرار دهد تا او بخشی از وجود خودش را در اختیار انسان قرار دهد.

وی با تأکید بر جایگاه علم کلام در دین شناسی، ابراز داشت: علم کلام دانشی است که از خدا بحث می کند و تعریف علم کلام در واقع خدا شناسی است ولی در خدا شناسی اصل وجود خدا و صفات او بحث می کنیم و بعد سراغ افعال الهی می رویم که نبوت، معاد، و امامت از مهمترین آنها است؛ ارسال انبیاء، نصب امام و ایجاد قیامت فعل خدا است، بنابراین علمی است که از عقاید دینیه و مبدأ و معاد بحث می کند.

«قواعد کلامیه» و «قاعده لطف» در علم کلام

حجت الاسلام والمسلمین خسروپناه عنوان کرد: در برخی از کتب کلامی دو بحث دیگر یعنی «قواعد کلامیه» و «قاعده لطف» نیز مطرح شده است، قواعد کلامیه همچون حسن و قبح عقلی و قاعده دوم نیز قاعده ای است که در آن از حکمت و لطف و رحمت خدا  بحث می شود.

وی با بیان اینکه امروزه مسائل جدیدی هم در علم کلام مطرح شده است، ابراز داشت: تعارض علم و دین از جمله مسائل جدید علم کلام است؛ به عنوان نمونه در قانون سوم نیوتون بیان می شود که هرعملی عکس العملی دارد، حال اگر این قاعده با آیه ای از قرآن تعارض پیدا کرد باید چه کنیم؟ که حل آن در مسائل جدید کلامی بحث می شود.

نظریه پرداز علوم عقلی افزود: برخی از دانشمندان در زیست شناسی می گویند انسان از حیوانی شبیه میمون خلق شده است که در نظریه تکامل مطرح بیان می کنند که این حیوان شبیه میمون از بوزینه و همین طور تا تک سلولی ها ادامه دارد، در حالی که قرآن می گوید انسان از خاک خلق شده است که باید تعارض آن را در علم کلام جدید بحث کنیم.

دین پژوهشی فقط تحقیق در کلام و اخلاق و فقه نیست

وی با بیان اینکه دین پژوهشی هر تحقیقی در مورد دین را شامل می شود، عنوان کرد: بخشی از مسائل دینی فقط مسائل اعتقادی و رکن دین است و بخش دیگری از دین، اخلاق است که غیبت نکردن، احسان کردن به والدین از جمله آن است و بخش سوم که در قرآن و سنت بحث شده است احکام شرعی از جمله نماز و روزه و حج است ولی دین پژوهشی فقط کلام و اخلاق و فقه نیست به عنوان نمونه در قرآن از طبیعت شناسی، زمین، خورشید، حرکت بادها، آسمان و کوه ها نیز بحث شده است که جزو هیچکدام از سه مورد قبل نیست.

حجت الاسلام والمسلمین خسروپناه یادآور شد: مسائل انسان شناسی نیز که انسان اعم از جسم و روح و فطرت است که در قرآن مطرح شده است و یا اقوام شناسی در کتاب آسمانی ما بحث و بررسی شده ولی از موارد قبلی دین شناسی نیست، بنابراین دین شناسی مسأله ای بسیار گسترده است؛ حال سؤال مطرح می شود اگر کسی علم کلام را بداند و از افعال و صفات الهی باخبر باشد این مسأله چه نقشی درمباحث دین شناسی دارد؟ و یا به عبارت دیگر علم کلام چه گره ای از دین شناسی باز می کند؟

وی با تصریح بر اینکه علم کلام ریشه درخت خداشناسی است، خاطرنشان کرد: بنده در دوران نوجوانی کتابی با عنوان «ریشه ها و شاخه های اسلام» نوشتم و اصول و فروع دین را معرفی کردم که در واقع این مسائل مقدمه علم کلام پیشرفته است.

رییس مؤسسه حکمت و فلسفه ایران تأکید کرد: به هرحال علم کلام ریشه دین ما است که اگر محکم نباشد، اعتقادات سریع متزلزل می شود، ولی تأثیر آن در بخش های دیگرهم قابل توجه است؛ به عنوان نمونه عده ای به قرآن شبهه می کنند و تأکید می کنند در آن تناقض وجود دارد و یا ادعای تناقض در کلام معصوم را مطرح می کنند که به دلیل عدم فهم درست افعال  صفات الهی است.

وی ادامه داد: به عنوان نمونه خداوند در سوره انفال می فرماید «و ما رمیت اذ رمیت و لکنّ الله رمی»؛ به این معنا که ای پیامبر هنگامی که تو تیراندازی می کردی، در واقع تو تیر نمی انداختی بلکه خدا این کار را می کرد؛ حال این افراد می گوید چه معنایی دارد که وقتی پیامبر تیراندازی می کرد، تیراندازی نکرده باشد که این گونه موارد را علم کلام پاسخ می دهد.

تناقضی در قرآن نیست

حجت الاسلام والمسلمین خسروپناه در پاسخ به اینگونه از شبهات بیان داشت: ما به این افراد می گوییم اگر شما نسبت افعال الهی را با افعال بشری بدانی متوجه می شوی که تناقضی در کار نیست؛ انسان هرلحظه از خدا فیض دریافت می کند، اینکه ما سخن می گوییم و راه می رویم از فیوضات الهی است که خدا اگر یک لحظه عنایت خود را قطع کند هستی به نیستی تبدیل می شود.

وی با اشاره به توحید افعالی در خدا گفت: تمام افعال در عالم لحظه به لحظه با اذن و اجازه الهی صورت می گیرد و با اذن های مردم دنیا در ابتدای کار تفاوت دارد، بنابراین یعنی ای پیامبر تو در تیراندازی نقشی نداری بلکه تنها اراده می کنی که همین اراده در طول اختیار و خواست خدا قرار دارد، بنابراین اگر انسان توحید افعالی را درک کند به این شبهات اهمیتی نمی دهد.

وی جایگاه دوم علم کلام را تأثیر در فهم دقیق آموزه های دینی و فقهی و تاریخی دانست و یادآور شد: خود علم کلام در فهم درست قرآن و روایات کمک می کند، به عنوان نمونه برخی روشن فکران جهان عرب و حتی ایرانی بخشی از آیات قرآن را سمبلیک معرفی کرده اند به این معنا که آیات بهشت و جهنم و قصه های قرآنی بنی اسرائیل و پیامبران الهی همه داستان سازی است و اصلا آدم و حوا و موسی و عیسی نبوده اند و همه ساختگی و صرفا برای انتقال پیام به انسان است.

رییس مؤسسه حکمت و فلسفه ایران افزود: اینگونه فهم به دلیل نفهمیدن مسائل اعتقادی است اگر حکمت خدا را درک می کردند می فهمیدند که از حکیم معقول نیست که آدرسی برای رسیدن به بهشت بدهد ولی واقعیتی در قبال آن قرار ندهد.

وی با تأکید بر اینکه احکام شرعی و اخلاقی آثار دنیوی هم دارند، ابراز کرد: بله در دنیا هم احسان و ترک گناه اثر دارد ولی دنیا مزرعه آخرت است؛ اینگونه سمبلیک سخن گفتن برای مجالس شعر خوانی است؛ از انسان عاقل سمبلیک سخن گفتن در مسائل واقعی معقول نیست چه برسد به خدایی که حکیم بوده و عاقل ترین است.

چرا قرآن نمی تواند رؤیای پیامبر نیست؟

حجت الاسلام والمسلمین خسروپناه در ادامه با اشاره به یکی از شبهات روشن فکران عرب مبنی اینکه قرآن رؤیای پیامبر است، یادآور شد: این افراد می گویند پیامبر خواب بهشت و جهنم را دیده و بعد برای ما خبر داده است؛ متأسفانه در این مسأله یکی از روشن فکران ما نیز دنباله روی از او کرده است؛ این فرد مصری در این شبهه بیان می کند قرآن باید مثل خواب تعبیر شود نه اینکه نیاز به تفسیر داشته باشد.

وی ادامه داد: اگر این انسان حکمت خدا را می فهمید و عصمت انبیاء را درک می کرد هرگز چنین سخنی به زبان نمی آورد تا ملحد از دنیا برود؛ بخش قابل توجهی از شبهات به دلیل فهم نادرست از مسائل اعتقادی است که حل آن در علم کلام است و حتی بنده طلاب ملحدی همچون کسروی و تقی زاده دیده ام ولی برخی از ملحدان در همین امروز هستند که همه ادبیات عرب، منطق و فقه و اصول را خوب خوانده اند ولی عقاید دینی را خوب نخوانده و علم کلامشان ضعیف است.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با بیان اینکه علم کلام جلوی انحراف انسان را می گیرد، ابرازکرد: از طرفی فردی هم می شود همچون شهید مطهری که وقتی خودش را در معرض شبهات قرار می دهد به جای منحرف شدن شروع به تحقیق و پژوهش کرد و کتاب های ارزشمند زیادی در این زمینه نوشت چون او فلسفه و کلام قوی نزد علامه طباطبایی خوانده بود؛ وقتی شهید مطهری به تهران آمد با روشن فکران جلسات متعددی داشت و تأثیرات زیادی از خود برجای گذاشت.

وی یادآور شد: چرا علامه شعرانی، چرا شهید مفتح و چرا شهید مطهری و رهبر معظم انقلاب که با روشن فکران زیاد در ارتباط بودند خودشان عوض نشدند؟ دلیل آن فهم درست این افراد نسبت به کلام و اعتقادات اسلامی است که برای همه طلاب و نخبگان حوزوی توجه به علوم اعتقادی مسأله ای ضروری و حیاتی است تا خودشان را از خطر انحراف نجات دهند.

حجت الاسلام والمسلمین خسروپناه با تصریح بر اینکه جایگاه دیگر علم کلام در مسائل اصول فقه است، خاطرنشان کرد: در کتاب های اصولی یکی از مسائل مهم فرایند تحقق احکام وضعی و تکلیفی است که مرحوم آخوند آنها را چهار مرحله می داند و می گوید هر حکمی قبل از انشاء شدن نیاز به ملاک و مناط دارد و بدون حکمت نماز و روزه وضع نشده است، گام دوم مرحله انشاء  است و درنهایت تنجز و فعلیت قرار دارد؛ ملاکات احکام که در علم اصول مطرح می شود، مبتنی بر یک قاعده کلامی به نام حسن و قبح عقلی و اگر این قاعده حل نشود همین مرحله نخست هم قابل حل نیست.

تأثیر علم کلام در فقه

وی با تأکید براینکه علم کلام در فقه هم کاربرد دارد، خاطرنشان کرد: در کتاب های کلامی مسأله علم امام(ع) و نبی(ع) مطرح می شود حال در علم کلام، ولایت تشریعی نبی، امام و فقیه جامع الشرایط مطرح می شود که این ولایت تشریعی را اثبات می کرده و از دل آن ولایت سیاسی و اجتماعی خارج می شود که فقهای ما بحث مفصلی در این زمینه دارند.

نظریه پرداز علوم عقلی با اشاره به اینکه علم کلام در حجیت قرآن و مسائل علوم انسانی و حتی طبیعی هم مؤثر است، تأکید کرد: در طبیعت شناسی می توان این مسأله را مطرح کرد که در واقع خلقت شناسی است و عالمان علوم طبیعی که موحد هستند به این دلیل است که از مبانی توحیدی قوی تری برخوردار هستند.

وی عنوان کرد: ساختارهای اجتماعی می تواند توحیدی وشرک آلود باشد و از همین رهگذر است که حزب توحیدی و شرک آلود داریم؛ یکی از نوآوری های رهبر معظم انقلاب همین نکته است که توحید فقط یک عقیده نیست بلکه این عقیده در اعمال و ساختارهای اجتماعی نیز سریان دارد؛ یک رییس جمهور یا نماینده مجلس باید تلاش کند جامعه به سمت توحید و خدا سوق پیدا کند نه فقط اینکه به دنبال قدرت باشد ولی خلاف این مسأله شرک است و اصول گرا و اصلاح طلب ندارد.

رییس مؤسسه حکمت و فلسفه ایران افزود: معرفت و سیاست همان رسیدن به خدا است، همانند امام که همه حرکات و سخنانش فقط خدایی بود، ولی باید دانست که علم کلام فقط یک دانش و آموزش اصطلاحات نیست بلکه باید علم عقائد و کلام را فرا بگیریم تا باور و ایمان قلبی پیدا کنیم و این مسأله بر همه فعالیت های مختلف و بر علوم دیگر اثر بگذارد ولی در غیر این صورت یادگرفتن اصطلاحات ارزش زیادی ندارد و به زودی از یاد انسان می رود.

یادآور می شود در ابتدای این مراسم مراسم روضه خوانی و ذکر توسل به مناسبت شهادت امام عسکری(ع) برگزار شد و همچنین در پایان نشست مراسم آغاز برنامه های پژوهشی مدرسه علمیه آیت الله بهجت قم با حضور حجت الاسلام والمسلمین خسروپناه برگزار شد.

انجام فعالیت پژوهشی در مدرسه علمیه آیت الله بهجت(ره) به عنوان یکی از مطالبات جدی مدرسه در صدر برنامه های این مدرسه قرار دارد؛ طلاب پایه نخست بعد از گذراندن کارگاههای معجم شناسی و روش کار با آنها، اولین کار پژوهشی خود را در قالب «واژه شناسی» آغاز می کنند.

گفتنی است، حجت الاسلام رهنما در پایان این نشست در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری رسا از برگزاری سلسله نشست های منظومه تفقه و دین شناسی در هفته های آینده با حضور کارشناسان مختلف علوم عقلی خبرداد./1330/ز504/س

خبرنگار: داود جعفری