نظریه جعل و ضرورت بالقیاس در رابطه بین بایدها و نبایدها

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، دانشکده الهیات و معارف اسلامی هدی وابسته به جامعه الزهرا(س) دهمین نشست تخصصی فلسفی رابطه باید و هست اخلاقی را چهارشنبه اول دی ماه درسالن آمفی تئاتر جامعه الزهرا برگزار کرد.

سخنران این نشست حجت الاسلام والمسلمین معلمی پس از بیان چهار مقدمه درباره چیستی علم اخلاق وارد بحث اصلی خود شد و با طرح این سوال که آیا جملات اخلاقی که جنبه انشایی و دستوری دارند با جملات خبری ارتباطی دارند یا خیر؟ و به عبارت دیگر آیا باید ونباید ها با هست و نیست ها رابطه دارند یا خیر به بحث خود ادامه داد.

وی در جواب سوال فوق به نظرات دو گروه کاملاً مخالف اشاره کرد و عنوان داشت: یک دسته آنهایی هستند که رابطه بین باید و هست را قبول ندارند، مانند هیوم از فلاسفه غرب که معتقد است از جمله خبری نمی شود جمله انشایی نتیجه گرفت، بلکه باید ها و نباید های اخلاقی از آداب و رسوم جوامع مختلف و احساسات سرچشمه می گیرد.

استاد حوزه و دانشگاه افزود: از طرفی در میان مسلمانان، متکلمین اشاعره اعتقاد دارند که جعل الهی باید و نباید را تعیین کرده است و گروه دوم کسانی هستند که عقیده دارند دستورات اخلاقی ریشه در واقع دارند و اصطلاحاً بین باید و نباید و هست و نیست رابطه وجود دارد، از جمله این گروه اصولیان هستند که معتقدند اوامر و نواهی شارع تابع مصالح و مفاسد است مثلا نماز انسان را از فحشا و منکر باز می دارد و از این رو خداوند تعالی به آن امر کرده است.

حجت الاسلام والمسلمین معلمی در ادامه به این مطلب پرداخت که اگر بین باید و نباید ها با هست و نیست ها رابطه وجود دارد، این رابطه چگونه است و حال آنکه جملات انشایی از یک سنخ و جملات خبریه از سنخ دیگر هستند.

سخنران این نشست برای پاسخ به سوال فوق به بیان دو نظریه جعل و ضرورت بالقیاس پرداخت و گفت: این دو نظر عمده دانشمندان مسلمان است؛ در دیدگاه جعل، علامه طباطبایی و شهید مطهری معتقدند که جملات انشایی جعل و قرار دادی مبتنی بر واقع است که تبیین این نظر نیاز به بیان چهار مقدمه دارد.

وی ادامه داد: مقدمه اول آن است که افعال انسانی مثل راه رافتن، خوردن و آشامیدن، دروغ گفتن، ظلم و غیره اختیاری است، مقدمه دوم آنکه افعال اختیاری رابطه شان با فاعل مختار رابطه امکانی است؛ یعنی انسان می تواند انجام دهد ومی تواند هم انجام ندهد.

عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) با اشاره به مقدمه سوم و چهارم خاطرنشان کرد: مقدمه سوم این است که بین افعال و آثار آنها رابطه واقعی برقرار است، مثلا نتیجه غذا خوردن سیری است و مقدمه چهارم آن است که براساس رابطه فعل ونتیجه عقل عملی انسان اعتبار می کند که انسان باید غذا بخورد تا سیر شود یا باید راست بگوید تا رستگار شود، بنابراین باید و نباید های اخلاقی قرار دادی مبتنی بررابطه ضروری است که درواقع بین فعل و نتیجه آن وجود دارد.

وی به دیدگاه ضرورت بالقیاس نیز اشاره کرد و یادآور شد: استاد مصباح عقیده دارند که بین بایدها و نبایدها و هست ها و نیست ها رابطه ضروری بالقیاس الی الغیر وجود دارد که البته بیان این دیدگاه نیاز به دومقدمه دارد؛ مقدمه نخست آنکه براساس رابطه واقعی بین فعل و آثارش که در دیدگاه نخست گذشت، بین فعل و اثر آن ضرورت بالقیاس الی الغیر وجود دارد؛ یعنی علت نسبت به معلول واجب است و بالعکس معلول هم نسبت به علت واجب است؛ مثلا غذا خوردن علت سیرشدن است که این مسأله ضرورت بالقیاس بین فعل و نتیجه را نشان می دهد.

حجت الاسلام والمسلمین معلمی ادامه داد: اگر به مقدمه فوق به این مقدمه را بیافزاییم که رابطه اثر فعل نسبت به فاعل وجوب بالغیر است، به عنوان نمونه انسان ها برای بقا نیاز به سیرشدن دارند، بنابراین انسان باید غذا بخورد تا زنده بماند؛ با توجه به این دیدگاه، نتیجه گیری هستِ منطقی است وهیچ جعل و قرار دادی وجود ندارد.

گفتنی است، این نشست، با پاسخ به سوالات دانشجویان به پایان رسید./1330/202/ب3