سیره پیامبر اکرم در تعامل با محیط زیست
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، دنیای صنعتی امروز با تخریب جنگل‌ها، نابودی فضاهای سبز، پژمردگی، مرگ گل و گیاهان روبرو است. پیشرفت بی‌رویه صنعت، همان‌گونه که صفا، یک دلی و پیوندهای استوار خانوادگی را از مردم صنعت زده گرفته و روان‌شان را رنجور و افسرده ساخته است، آخرین روزنه‌های امید را نیز که جنگل‌ها و دشت‌های خرم و مزرعه‌های سرسبز بود، تباه ساخت و انسان را در میان آهن‌های خشن، دیوارهای بتونی، دود و آلودگی‌های گوناگون صنعتی، بی‌کس و تنها رها کرد. بر این اساس، احیای دوباره محیط زیست و برگرداندن سرزندگی و شادابی زمین به آن، عامل مهمی در ایجاد روحیه نشاط، امید و زندگی در انسان‌ها است. این احیاء و زنده کردن طبیعت در گرو مراجعه به تعالیم الهی است؛ که توسط پیامبران و جانشینان آنها آموزش داده شده است؛ در این میان پیامبر اسلام جامع‌ترین دیدگاه و صحیح‌ترین شیوه تعامل مطلوب با محیط زیست را بیان کرده است که در ذیل به بخشی از آنها اشاره خواهیم کرد.
درآمد
ابعاد مختلف بحران محيط زيست كه امروزه افكار جهاني را تحت تأثير قرار داده، حاصل عصيانگري بشر در برابر نظام آراسته و صالح جاري در عرصه محيط زيست است. اين‌گونه اقدامات مخرّب در تضاد با اراده و مشیت الهی است. اما در فضای جهان کنونی راه برون رفت از این مشکلات چه می‌تواند باشد؟ به جرأت می‌توان گفت که شاخصه‌های ارائه شده توسط منابع دین اسلام، از مهم‌ترین راهکارها برای برون رفت از چنین مشکلات به حساب می‌آید. یکی از راه‌های دسترسی به منابع معرفتی دین‌شناختی، تقریر و بازشناسی سیره معصومان (ع) است که با تأمل در سیره آنها می‌توان شیوه تعامل مطلوب با محیط زیست را جستجو نمود. اما به دلیل محدودیت بررسی سیره همه این بزرگان و پیشوایان دین، نه یک یادداشت، بلکه کتاب‌های محققانه لازم است. از این رو برش‌هایی از سیره پیامبر اکرم (ص) مورد کنکاش و بررسی قرار می‌گیرد.
آغاز سخن مناسب است با بررسی زمینه‌های اجتماعی، احوالات آن روزگار و توصیف رفتار آن روزگار باشد. زیرا آشنایی با آن فضا می‌تواند عمق شناخت از رهنمودهای پیامبر (ص) را تقویت کنید. البته رویکرد توصیف این نوشتار بیشتر بر مشکلات آن دوران و فضای چالش بر انگیز در قبال مسأله محیط زیست آن دوران است.
وضعیت زیست محیطی عصر پیامبر (ص)
زندگی اعراب قبیله‌ای اقتضائاتی نظیر خوی تجاوز، جنگ‌طلبی، تعصب و رقابت و دشمنی‌های دیرینه با دیگر قبیله‌ها داشت. همین مسائل تأثیر فراوانی بر کشاورزی، دامداری، حفظ مراتع و درختان در آن روزگار داشت. به دلیل وجود دشمنی‌ها، جنگ‌ها و یورش‌های بی‌رحمانه به قبیله‌ها و در نتیجه سوزانیدن مزرعه‌ها، پرکردن چاه‌های آب، در انحصار قرار دادن آنها، نا امنی سرتاسر حجاز را فرا گرفته بود و مردمان همواره از آینده مزارع و دام‌های خود بیمناک بودند. در جریان این درگیری‌ها کشتزارها و نخلستان‌ها می‌سوخت. دام‌ها به یغما می‌رفت و چاه‌ها و چشمه‌ها ویران می‌شد. از این رو، ناامنی آفتی بود که در هر حال می‌توانست امید کشاورزان و دامداران را به یأس مبدل سازد و حاصل سال‌ها زحمت و رنج شان را بر باد دهد. از سویی، عرب جاهلی از دانش کشاورزی آن روزگار آن‌گونه که در ایران و امثال آن بود، بی‌بهره بوده و بر پایه خرافه‌ها و باورهای بی اساس خود درباره درختان و گیاهان عمل می‌کرد. به عنوان نمونه، آنان به دلیل ترس از برخی از درختان آنها را می‌پرستیدند؛ زیرا آن درختان را کانون شر و بدی می‌دانستند و برای رهایی از شر آنها راهی جز پرستش آنها فرا روی خود نمی‌دیدند.
به همین دلیل بود که دامداری در حجاز رواج بیشتری داشت اما همچنان نا امنی و تجاوز به حقوق دیگران، فرهنگ قبیلگی و اعتقاد به خرافات در خصوص دام پزشکی و مسائلی از این دست، به عنوان موانعی بر سر راه رشد و شکوفایی دام داری بود. این نابسامانی‌ها پیامدهای ویران‌گری بر زندگی مردم آن روزگار حجاز داشت که مهم‌ترین آنها عبارت بود از: کمبود غذای کافی و مناسب، اختلال در حمل ونقل، مسافرت‌ها و تجارت‌های بین شهری. چه این که حمل و نقل و مسافرت‌های آن روزگار با حیواناتی از قبیل شتر، اسب، استر، و الاغ انجام می‌شد، که در مکه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود و نیز کمبود و گاهی عدم وجود مراتع مناسب و گسترش فقر و فساد و زورمداری و بی بندوباری از دیگر پیامدهای این وضعیت نامطلوب در کشاورزی و دامداری بود.
اقدامات راهبردی پیامبر در راستای حفاظت از محیط زیست
رسول خدا (ص) از همه مسائل یاد شده به گونه‌ای عمیق و دقیق آگاه بود وعلت‌ها و راه‌‌کارهای حل مشکلات یاد شده را در پیشرفت کشاورزی و تعامل مطلوب با محیط زیست می‌دانست. او در مکه متولد شده و درهمان جا زیست کرده است و به دلیل مسافرت به شام و معاشرت با مردم به خوبی درد و درمان را می‌شناخت. او خود چوپانی و تجارت و کشاورزی کرده بود و تلخی مشکلات و مسائل یاد شده را چشیده بود. رسول خدا (ص) با توجه به شناخت عمیق خود و بر پایه روش خاص خود به میدان آمد و اقدامات گسترده‌ای را برای مشکلات طبیعت، کشاورزی، دامداری و محیط زیست به عمل آورد که به مهم‌ترین آنها اشاره می‌شود:
فرهنگ سازی و انگیزه‌آفرینی
پیامبر اسلام (ص) از سویی الگوی مسلمانان بود: «و لکم فی رسول الله اسوة حسنة[1]» و آنان بر پایه آموزه‌های دینی می‌باید از او پیروی می‌کردند: «و اطیعوا الله و اطیعوا الرسول[2]» و ازطرفی، گفته‌های آن حضرت وحیانی و الهی بود ومسلمانان می‌بایست آنها را به جان می‌خریدند و به عنوان قانون زندگی تلقی کرده و از آنها بهره می‌بردند: «و ما ینطق عن الهوی ان هو الا وحی یوحی[3]» آن انسان یگانه بی‌نظیر با سیره عملی و با گفته‌های خود با فرهنگ لبریز از جهل، خرافه، ستم به ستیز برخاست و فرهنگی نو و بر اساس علم و دانش، واقعیت و عدالت پدید آورد. اینک به نمونه‌هایی از آن اشاره می‌شود:
چوپانی، کشاورزی و درختکاری
پیامبر خدا (ص) مدتی چوپانی کرد، در این مدت همواره کوشید به حقوق دیگران تجاوز نکند و با گوسفندان مهربان باشد، داستان چوپانی و شیوه برخورد آن حضرت با گوسفندان معروف است. از این رو، به جزئیات آن اشاره نمی‌شود. حضرت با دست خود درخت می‌کاشت و کشاورزی می‌کرد. در روایتی در این باره آمده است:
«همه پیامبران خدا جز ادریس (که خیاط بود) کشاورز بوده‌اند[4]»
در روایت دیگری، از امام صادق ـ علیه السلام ـ چنین نقل کرده‌اند:
«زراعت گران‌بهاترین گوهر نایاب است[5]»
بر پایه گروهی از روایات آن حضرت به طور مستقیم در درختکاری شرکت می‌جست. از امام صادق (ع) در این باره چنین روایت کرده‌اند: «امیرمؤمنان، علی (ع) با بیل زمین را آماده می‌ساخت و رسول خدا (ص)، دانه‌ها و هسته‌ها را مرطوب می‌ساخت و در زمین می‌کاشت.[6] »
آن حضرت تماشای گیاهان سبز و خرم را بسیار دوست می‌داشت و از نگاه به سیب سرخ و ترنج سرسبز و خرم(به دلیل زیبایی آن ها) شگفت زده می‌شد. روایات به روشنی نشان می‌دهد که آن حضرت در میدان عمل به کشاورزی اهمیت خاصی می‌داد و خود و نزدیک ترین یارانش عملاً مردمان را به آن تشویق می‌کردند و این روش و سیره در توجه دادن مردم به کشاورزی اهمیت بسیار داشت.
پیامبر خدا (ص) معتقد بود که انسان‌ها محور اصلی توسعه و شکوفایی جامعه اسلامی و سرسبزی و رونق کشاورزی هستند و بهترین، کوتاه‌ترین و هموارترین راه برای شکوفایی کشاورزی و دامداری و سرسبزی جامعه اسلامی آن است که مردم از روی اعتقاد در این مسیر گام نهند و در پرتو تغییرات گسترده در اندیشه و باورهای مردم است که می‌توان به این هدف دست یافت. سخنان آن حضرت درباره اهمیت کشاورزی، درختکاری و دامداری سبب شد که بینش، اندیشه و باورهای مردم به طور گسترده در این باره زیر و رو شود، آنان به اهمیت کشاورزی، درختکاری، سرسبزی و خرمی جامعه اسلامی و اصولاً ارزش بسیار درختان و فواید و آثار مادی و معنوی آنها به طور عمیق پی‌بردند و در نتیجه در پی سرسبزی، خرمی و رونق کشاورزی جامعه اسلامی برآمدند.
جلوگیری از تخریب درختان و مزارع
رسول خدا (ص) از قطع درختان، غرق کردن مزرعه‌ها در آب و سوختن آنها حتی در جنگ نهی می‌کرد و این عمل را در ردیف کشتن کودکان بی‌گناه و زنان بی دفاع می‌دانست. از آن حضرت (ص) در این باره چنین نقل شده است: «درختان را آتش مزنید، آنها را با آب ویران نکنید، درختان میوه دار را قطع نکنید و مزرعه ها را نسوزانید[7]»
بدین سان سیره رسول خدا (ص) این بود که در جنگ‌ها به شدت از نابودی کشتزارها، نخلستان‌ها و باغ‌ها بپرهیزد و مجاهدان را از آن باز دارد و وقتی در زمان جنگ این‌گونه باشد، در زمان صلح به گونه‌ای مؤکدتر و روشن‌تر باید از درختان و مزرعه‌ها حفاظت شود و از نابودی آنها پرهیزکرد.
اهمیت آب و خاک
پیامبر اسلام (ص) برای خاک ارزشی خاص قائل بود و قدر آن را بسی گران می‌دانست تا آن‌جا که بر خاک سجده می‌کرد و آن را وسیله طهارت می‌دانست. و می‌فرمود:
«زمین را برای من هم سجده گاه و هم وسیله طهارت قرار داده‌اند؛ هر کجا باشم بر خاک آن تیمم می‌کنم و نماز می خوانم سجده می‌کنم[8]». آب را مایه حیات می‌دانست و همانند خاک به آن اهمیت می‌داد درباره ابرها، بادها، باران‌ها، رودها دریاها و اقیانوس‌ها، نوشیدن آب، تقسیم آب‌های کشاورزی، آبیاری و سهم عظیم آب در سبزی و خرمی و نشاط کره زمین سخن می‌گفت و آن را مایه حیات می‌دانست.
«و جعلنا من الماء کل شی ء حی[9]» «هر موجود زنده را از آب پدید آوردیم.»
آگاهی بخشی مردم نسبت به سودمندی‌های گیاهان
مردم آن روزگار گرچه از گیاهان استفاده‌های بسیار می‌کردند اما از سودمندی‌های متعدد و متنوع آن آگاهی نداشتند. پیامبر خدا (ص) باقرائت و تفسیر صدها آیه درباره طبیعت، کشاورزی و ابعاد مختلف آن مردم را از خواب غفلت بیدار ساخت. رسول خدا در پرتو این آیات با عظمت قرآن به مردمان فهمانید که گیاهان نعمت ناپیدا کرانه الهی هستند، که نه تنها بخش عظیمی از روزی آدمی را فراهم می‌آورند بلکه بر روان او نیز تأثیر فراوان دارد و آیت و نشانه هستی و قدرت و حکمت خدای متعال و نیز دلیل درستی معاد و رستاخیز بزرگ خدایند.پیامبر، در این باره زوایای جدیدی از دانش و فهم را به روی مردمان آن روزگار گشود، و این نیز بر انگیزه مردم برای کاشت درختان و حفاظت بیشتر از آنها و کوشیدن در مسیر کشاورزی و دامداری افزود.
آبادانی زمین به عنوان وظیفه
پیامبر خدا (ص) عمران و آبادانی زمین را، تنها به عنوان بر آورنده نیازهای مادی و معنوی خود نمی‌دانست، بلکه به دلیل فرمان خداوند متعال، آن حضرت همواره در پی آن بود که شهرها و روستاها در قلمرو حکومت اسلامی، سرسبز و خرم باشد. از این رو، همان طور که نقل شد از هر گونه قطع درختان و کندن گیاهان نهی می‌کرد. خداوند متعال در قرآن می فرماید:
« او خدایی است که شما را از زمین و خاک آفرید و برای آباد کردن زمین بر گماشت [10]»
از این‌رو خداوند متعال از آدمیان می‌خواهد در پی آباد کردن زمین باشند و نه در پی سلطه بر زمین و زمینیان آن هم به هر قیمت و لو به قیمت تخریب منابع طبیعی و محیط زیست، آن گونه که در روزگار ما روش سیاست‌مداران کشو‌رهای استکباری است. در زمان حکومت جهانی حضرت ولی عصر (عج)، آن حضرت که سیره‌اش مانند سیره رسول خدا (ص) است این راه و روش را احیاء می‌کند. طبق روایات در زمان آن حضرت، جهان سرسبز و خرم می‌گردد و کشاورزی و درخت کاری رونق خاص و گسترده‌ای می‌یابد.
از مجموع مطالب بالا این نکته بدست می‌آید که رفتار و سیره پیامبر (ص) با طبیعت، برخوردی با ملاطفت و مهربانی بوده و طبیعت در نگرش ایشان مانند یک موجود زنده بوده و حق و حقوقی برای آن وجود دارد. به نظر می‌رسد این رویکردهای کلی بتواند راهبردهایی کلان در تعامل با محیط زیست ایجاد کرده و راهی برای برون رفت از وضعیت بحرانی و چالش انگیز مسائل زیست محیطی باشد.
قانون گزاری عامل اصلی امنیت محیط زیست
از دیگر اقدامات بسیار مهم رسول خدا (ص) ایجاد قوانین مرتبط با حوزه محیط زیست بود. قوانینی که از یک سو امنیت را برای کشاورزان، دامداران، مرتع داران و باغ داران به ارمغان آورده و از سوی دیگر، سبب استقبال گسترده مردم از کشاورزی و دامداری شد. همان طور که پیش تر اشاره شد در سایه جنگ‌ها، شبیخون‌ها، اختلاف‌های مختلف و فراوان، عمیق و با سابقه میان قبیله‌ها رواج ستم و نبود عدالت و زورمداری میان سران قبیله‌ها و حکومت زور و زر بر مردمان، امنیت از کشاورزی، کشاورزان و دامداران سلب شده بود. آنان همواره از آینده چاه‌های آب، باغ‌ها، مزرعه‌ها، مراتع و دام‌های خود دل نگران بودند و نسبت به آینده شغلی خود مضطرب و نامطمأن. پیامبر خدا (ص) با ترویج عدالت و مخالفت شدید و مبارزه بی‌امان علیه ظلم و ستم، محترم شمردن مالکیت‌ها و ظلم دانستن هر گونه تجاوز به اموال و مزرعه‌های مردم و وضع قوانین متعدد و مختلف درباره زمین و آب، امنیت ماندگاری را برای کشاورزان و دامداران به ارمغان آورد.
نتیجه‌گیری
با مرور سیره پیامبر (ص) می‌توان گفت، پیامبر در یک روند کلی و روش‌مند تلاش بر این داشت تا زمینه‌های حفاظت از محیط زیست را در ابعاد خرد و کلان مدیریت کرده و در هر دو حوزه فعالیت کند. در منش و روش فردی ایشان، اهمیت استفاده از منابع طبیعی مورد تأکید بوده و دائما در هر زمینه‌ای بر حفظ آن تأکید می‌نمودند. از سوی دیگر تلاش اصلی در جهت وظیفه حکومتی‌شان این بود که اقدام به سیاست گذاری و قانون‌گذاری در عرصه کلان نمودند. این نکته می‌تواند سرلوحه مجلس شورای اسلامی با توجه به رویکرد ارگانیک و طبیعت محوری در عرصه محیط زیست باشد، نه تخریب طبیعت مبتنی بر رویکردهای صنعتی و مدرن.918/د101/س