ضرورت باز تعریف محیط زیست در پرتو علوم انسانی اسلامی
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در همدان، هر روز که از زندگی بشر بر کره زمین می گذرد و هرچه دست بشر بر روی دشمنان زیستی خود اعم از دشواری های محیطی و دشواری های انسانی می گذرد و هر روز که انسان امروزی با تکیه بر شعارهای بنیادین جهان مدرن در باب دست اندازی و تسلیم کردن بیش از پیش طبیعت در مقابل امیال زیستی بشر می گذرد، ضرورت تبیین قوانین و مقررات زیستی خود را بیشتر موجه و حتی اضطراری می نمایاند.
اولین نکته قابل بررسی این است که آیا چگونگی برخورد با طبیعت نیز بستگی به نرم افزار زیستی بشری دارد یا نه؟
برای روشن شدن سوال لازم است که نخست روشن شود که آیا یک نظام نرم افزاری که در طلیعه دوران مدرن در اروپای غربی تبیین شده است و برای تمام عرصه های زندگی بشری دارای حکم و راهکار است، برای تمام ابنای بشر با هر فکر، ملیت و دین و نحو زیست مختلف بسنده است و یا نه؟
سردمداران مدرنیته قائل هستند که این نرم افزار تبیین شده در غرب چون متکی به خواست های برهنه انسان محورانه است، سطوح زیرین و از نگاه ایشان، واقعی و موجود به موجودیت آبجکتیو(objective) بشری را تامین می کند و همین برای بشری که در جاده زیست تولید محورانه افتاده است، کفایت می نماید.
اما مشکل از همین تعریف نابسنده و یک جانبه بر می خیزد. دیر سالی است که ابتدا در غرب و سپس در تمام دنیایی که تحت سیطره علوم انسانی و نرم افزاری غرب مورد هجوم تکنولوژی به عنوان سخت افزار آن نرم افزار قرار گرفتند، مشکلات عمیق سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی رخ نموده است.
امروزه تمدن مدرن که بر پایه انسان محوری بنا شده است؛ نشان می دهد که بروز برخی مشکلات زیست محیطی در اقصی نقاط جهان و همچنین از بین رفتن برخی اکوسیستم ها و به همراه آنان گونه‌های جانوری و گیاهی؛ منافع اقلیتی از مردم جهان را فراهم آورده است و این منافع تا جایی پیش رفته است که حقوق بخش اعظمی از مردم جهان را زیر پا گذاشته است؛ این مساله‌ای است که کشورهای استکباری در چرخه‌های اصلی نظام جهانی کاپیتالیسم، منافع خود را در استفاده بی حد و مرز از منابع زیستی تمام مردم جهان و تمام نسل های بشری می بینند.
اگر فرانسیس بیکن در ارغنون نو خود از بازتعریف علم سخن می گوید و علم را که روزگاری در قرون وسطی ابزار کنار زدن حجاب از چهره معشوق ازلی می دانستند را، ابزاری صرف و بی شعور و کارآمد در تصرف محیط زیستی اعم از انسانی و غیر انسانی می شمرد؛ بحران های عمیق زیست محیطی توجیهی جز مشکل در نرم افزار تمدن جدید، نیاز ندارد.
در پرتو همین دغدغه ها است که سوال بعدی جلوه گر می شود که سهم تمدن های زنده و دارای نرم افزار تمدنی همه جانبه از جمله تمدن اسلامی در ارائه تعریف از مساله های لا ینحل در تمدن مدرن چیست؟
آیا به قول غربی ها تمدن های دیگر خود ابژه ها و ابزار هایی بیش برای سوژه فهم و عقل مدرن نیستند و توان بازاندیشی در مسائل بشری را ندارند و خود تبدیل به سنت گشته و کاربردی تاریخی یافته اند و یا نه؟
با فرض منفی بودن سوال بالا فرهنگ و تمدن اسلامی برای حل و ارائه راهکارهای زیست محیطی از چه مسیر و از چه خواستگاهی باید عزیمت کند؟ به عبارت دیگر کدام عرصه نرم افزارانه تمدن اسلامی می تواند این راهکارهای زیست محیطی را ارائه دهد؟ فلسفه اسلامی، فقه و یا عرفان نظری؟
محیط زیست در پرتو این علوم چگونه تعریف شده است و آیا عملا می توان بر این شاخه های نرم افزاری تکیه عملی و پراتیک داشت؟
دور باطل تمدن غربی در مواجه با محیط زیست
تمدن غربی برای مهار مصائب زیست محیطی خود دست به تلاش های سخت افزاری زیادی زده است تا مشکلات را بدون بازاندیشی در نرم افزارهای تمدنی خود به وسیله تکنولوژی حل کند؛ ولی این راه ها عملا جز دورهای باطل و درمان های مقطعی چیز دیگری نبوده است، چون مساله نیاز به بازاندیشی در علوم انسانی دارد.
در بین این ادعاها و فرضیات، علوم انسانی اسلامی می تواند با تبیین سیستم نرم افزاری خود در باب محیط زیست و ارائه باورهای خدامحورانه خود در عرصه علوم انسانی، نگاه ابزاری صرف به طبیعت را تقلیل داده و می تواند راهگشای مشکلات زیست محیطی امروزین بشر باشد.
پس از این هدف ابتدایی هدف دوم این مقال ارائه طرح چگونگی کنکاش در متون معتبر اسلامی از متن قرآن و احادیث ائمه دین و متون تمدنی اسلامی است و در این راستا به معرفی برخی از متون اصلی که توان مبنایی برای برداشت قواعد نرم افزاری درباره محیط زیست اسلامی را دارند.
هدف از این نوشتار، ورود به این عرصه ابتدایی است که آیا پیش از پرداختن به مسائل روبنایی در باب محیط زیست اسلامی و حفاظت از آن لازم است که به مسائل علوم انسانی آن پرداخت یا نه؟ که پاسخ این مقاله مثبت است.
در این جا لازم است برخی از منابع در راستای این تحقیق را معرفی کنیم:
- اسلام و محیط زیست- عبدالله جوادی آملی
- مفاتیح الحیات- عبدالله جوادی آملی
- المیزان ج15-سید محمد حسین طباطبایی
- وسایل الشیعه- شیخ حر عاملی
- نظر متفکرین اسلامی درباره طبیعت- سید حسین نصر
- فاس، شهر اسلام- تیتوس بورکهارت
- جهان شناسی سنتی و علم جدید-تیتوس بورکهارت
- شرق و غرب- رنه گنون
- سیطره کمیت و علائم آخر الزمان- رنه گنون
- بحران دنیای متجدد- رنه گنون
- زیر آسمان های جهان- داریوش شایگان
- آسیا در برابر غرب- داریوش شایگان
- نیاز به علم مقدس- سید حسین نصر
- اصول تربیت زیست محیطی در اسلام- صادق اصغری
- مبانی حفظ محیط زیست در اسلام- صادق اصغری
- زیستن در محیط زیست- جی تی میلر
- انسان و محیط زیست- باری کامونر
- تاثیر محیط زیست در انسان- سید محمد شفیعی مازندرانی
/979/ی703/س
هادی شاملو، پژوهشگر حوزه علمیه قم