چگونگی بازمهندسی مفهوم عدالت در نظریه عدل شبکه ای

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، دومین پیش اجلاسیه کرسی نظریه پردازی عدل شبکه ای از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در مرکز همایش های غدیر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم برگزار شد.

این کرسی نظریه پردازی با ارائه حجت الاسلام عبدالحمید واسطی معاون پژوهش مؤسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام و مؤلف نظریه و کتاب نگرش سیستمی و نقادی حجت اسلام والمسلمین نجف لکزایی رییس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و حجت الاسلام غلامرضا بهروزی لک عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) برگزار شد.

محمود حکمت نیا عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و عادل پیغامی اقتصاددان و عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق(ع) از ناقدان این کرسی نظریه پردازی بودند و دبیری علمی نشست را نیز مسعود معینی پور عضو هیئت‏ علمی دانشگاه باقرالعلوم (ع) برعهده داشت.

حجت الاسلام والمسلمین احمد واعظی رییس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، حجت الاسلام ابوالفضل ساجدی عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) و عبدالله نصری عضو هیأت علمی دانشکده علامه طباطبایی نیز داوری این کرسی نظریه پردازی را برعهده داشتند.

در آغاز دومین پیش نشست اجلاسیه کرسی نظریه پردازی، معینی پور دبیر علمی نشست در زمینه پیشینه نشست گفت: نخستین پیش نشست اجلاسیه کرسی نظریه پردازی عدل شبکه ای در سال 95 برگزار شد و بیش از سه ساعت به طول انجامید.

وی ادامه داد: در نخستین جلسه ناقدین در قالب 12 نکته نظرات خود را بیان کردند و کمتیه داوری به دلیل کمبود زمان تصمیم گرفت این نشست تکرار شود و برای پاسخگویی به نقدها فرصت دیگری دراختیار مؤلف قرار گیرد تا داوران نسبت به قدرت پاسخ گویی مؤلف به سؤالات ناقدان به شناخت مناسبی دست پیدا کنند.

در ادامه حجت الاسلام واسطی به نقدهای 12 گانه ناقدین پاسخ داد و گفت: انتقال تئوری به همه موارد از  خصوصیات بحث های هستی شناسانه است و در حالی که متولوژیک نیستند برای تمامی موارد حکم واحدی را صادر می کنند؛ کوچکترین قید در بحث هستی شناسانه معرفت شگرفی را می گشاید به گونه ای که تمامی موارد اصاله الوجود، وحدت شخصی و مباحث نفس بر روی ایده هستی سوار هستند.

وی ادامه داد: در حکمت عملی 10 مشکل استقراء شده است که عدل یکی از آنها است؛ مدل نیازها، نقش اهداف، نقشه منابع و مراحل رشد به معادله حرکت انسان، در هستی بازگشت دارند؛ از علل وجود یک تئوری برای همه چیز، مباحث هستی شناسانه است نه این که یک فرمول وجود داشته باشد و با استفاده از آن تمام موارد معنادار شوند؛ شاخص فوروال بودن ایده هستی شناسانه عدم توان تعیین و اعتبار سنجی مصادیق است و هر شخصی براساس سلیقه خود می تواند مصداقی را برای آن معرفی کند.

حجت الاسلام واسطی با بیان این که ایده عدل شبکه ای به دلیل این که برآیندگری میان چند متغیر در زمین قواعد هستی شناسانه صدرایی را دارا است، برای به دست آوردن عدل نمی توان هر متغیری را در آن فرمول قرارداد، اظهار کرد: همان گونه که پازل برای چینش پازل ها روش های متفاوتی وجود دارد اما فقط یک روش صحیح است و منجر به نتیجه می شود در ایده عدل شبکه ای نیز فقط یک روش منجر به نتیجه می شود؛ ارتباط میان نیازها و منابع در روابط چهارگانه هستی خروجی برآیندی را بر نمی تابد که بتوان نیازی را وارد آن فرمول کرد و خروجی عدل به دست آید زیرا هر نیازی با هر امکانی سازگار نیست و هر امکان و نیازی با هدف سازگار نیست و هر نیاز، امکان و هدف با رشد سازگار نیست و هر نیاز، امکان، هدف و رشدی با پایداری سازگار نیست.

وی خاطرنشان کرد: دلیل ایجاد تمام بحث ایده عدل شبکه ای، تفاوت در درک ما از نیازها است و این درک ها عدالت های مختلفی را بر حسب مصادیق تولید می کنند اما شبکه هستی با خصوصیت روابط برآیندی درک جدیدی از نیازها، اهداف، امکانات و رشد را فراهم می کند و تعادل میان آنها عدالت در هستی را ایجاد می کند؛ اگر مصادیق نیازها، اهداف و امکانات در محورهای چهارگانه هستی با یکدیگر ترکیب شوند فقط یک معادله حرکت و یک عدالت از آن حاصل می شود همانند نیازهای سیاسی؛ عدالت سیاسی، نیازهای اقتصادی؛ عدالت اقتصادی، نیازهای فرهنگی؛ عدالت فرهنگی، زیرا عدالت از مبانی محسوب می شود که در تمام زیرساخت ها جاری است و این فرمول با گرفتن داده از حیطه های سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی عدل مناسب را تولید می کند.

معاون پژوهش مؤسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام با بیان این که برخی تفکیک قوا را عادلانه نمی دانند، عنوان کرد: برخی تفکیک قوا را مخالف فرمول عدالت می دانند زیرا به یک رهبر برای انسجام میان آنها نیاز است در مقابل برخی بیان می کنند نظارت قوا بر یکدیگر انسجام را ایجاد می کند که استفاده از امکانات در فضای سیاسی به شمار می رود؛ سؤالی که مطرح می شود این است آیا این امکان استفاده از فضای سیاسی می تواند نیاز ما را که تناقض ها و تضارب های احتمالی میان قوا است را برطرف کند یاخیر؟ این تحقیق به پاسخ این گونه موارد می پردازد.

وی ادامه داد: چنانچه فردی جاهل در این فضا قرار گیرد باید بررسی کرد امکانات علم آموزی برای فرد جاهل در شبکه وجود دارد یا خیر و اگر وجود دارد برقراری ارتباط میان نیاز با امکان علم آموزی، جهل فرد جاهل را در تشخیص نیاز، گسترش نیاز، صادق یا کاذب بودن نیاز برطرف می کند یا خیر؟ همچنین در نفقه اگر نیاز به تشخیص خانوار و اداره داخل خانواده است و این نیاز نیز سبب انحصار فرد برای حضور در خانواده است، امکان دیگری باید این نیاز را برطرف کند و آن امکان پشتیبانی زن توسط مرد است که می تواند به شیوه های مختلفی از جمله روحی، روانی و مالی صورت گیرد و آن پشتیبانی که قطعا حداقل لازم را حاصل می کند قانون می شود و آن پشتیبانی که حداکثر لازم را حاصل می کند فرهنگ می شود.

حجت الاسلام واسطی اضافه کرد: این مدل در دستگاه فکری، مارکس، کانت و موارد دیگر خروجی ندارد بلکه فقط نیازها،امکانات و اهداف خود را پایه گذاری می کند و به دلیل این که در مقیاس شبکه هستی قرار ندارد خروجی عدل را نخواهد داشت؛ پیش فرض ما حرکت در مسیر حکمت متعالیه است و چنانچه اگر شکل هستی شناسی تغییر کند متناسب با آن، معادله حرکت نیز تغییر می کند.

وی با اشاره به درک محاسبه عدل در مقیاس عدل شبکه ای گفت: محاسبه عدل در مقیاس شبکه هستی درک متفاوتی را ایجاد می کند؛ هر شخصی که بخواهد نیاز، امکان، افعال و رشدی را ایجاد کند مشروط به احراز رشد باقی مرتبطات در شبکه هستی است و براساس آن نیز می توان خمس را محاسبه، عادلانه بودن احکام فقهی مانند حرمت احتکار، فروختن گندم در زمان قحطی و حرمت ربا را اثبات کرد که با سیستم اقتصادی امروزی قابل اثبات نیست.

پس از سخنان صاحب نظریه حجت الاسلام و المسلمین نجف لک زایی عضو هیأت ناقدان نظریه عدل شبکه ای به بیان نظرات خود پرداخت و گفت: در زمینه عدالت نظریه های متفاوتی وجود دارد و باید گفت نظریه عدل شبکه ای نسبت به سایر نظریه ها دارای چه جایگاهی است.

رییس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ادامه داد: در مجموع این ایده را به عنوان نظریه قبول می کنم و قابل دفاع است گرچه ممکن است دارای اشکالاتی باشد اما وجود این اشکال ها خدشه در نطریه بودن آن وارد نمی کند.

محمود حکمت نیا با طرح سؤالی مبنی بر این که مدل ارائه شده پیشینی است یا پسینی اظهار کرد: این مدل میان پیشینی یا پسینی بودن در حال رفت و آمد است؛ اگر پیشینی باشد با نص سر و کار دارد و دستگاه مقاصد الشریعه یک دستگاه تحلیل پسینی براساس مقاصد است و در آن بلافاصله بحث تفسیری مطرح می شود به عبارت دیگر آیا دستگاه شما تفسیری است؟ و اگر این دستگاه عرضه شود، تفسیر نصوص را تغییر می دهد؟.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ادامه داد: ایده عدل شبکه ای یک اصل راهنمایی برای نظام سازی در دستگاه که در آن مقاصد روشن، نیازها، مسیر رشد و اهداف را از محل دیگری تشخیص می دهد، است که در این صورت نیازمند دستگاه تفسیر دیگری است به عبارت دیگر آیا این دستگاه تفسیر متون است یا این که قصد دارد عقل گرایانه ورود پیدا کند و پس از آن رابطه عقل و نقل را مشخص کند.

وی افزود: لاک بیان می کند انسان منابع و نیازهایی دارد که استفاده، رابطه آنها با یکدیگر است؛ اشکالی که به او گرفته می شود این است که چه شخصی اجازه استفاده از منابع را صادر کرده است و دیگر این که رابطه انسان با منابع براساس یک پیش فرض است که اگر رابطه انسان با منابع مشترک گرفته شود یک نتیجه حاصل می شود و اگر هرکدام مستقل در نظر گرفته شوند خروجی متفاوت است بنابر این مدل باید دارای پیش فرض باشد در حالی که ایده عدل شبکه ای پیش فرضی ندارد که ما بتوانیم در مورد آن نتیجه گیری کنیم.

حکمت نیا اضافه کرد: در این دستگاه باید رابطه انسان ها با یکدیگر مشخص شود همچنین باید تعیین شود کدام یک از انسان های برآیندی از نیازهای مستقل یا مرتبط مد نظر قرار دارد؛ در ایده عدل شبکه ای از تزاحم بحث شده است که این سخن لیبرالیستی است.

حجت الاسلام بهروزی لک عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) با بیان این که هر نظریه تعریف جدیدی را ارائه می دهد، اظهار کرد: هر نظریه باید تعریف جدیدی ارائه دهد تا نوآوری رخ دهد؛ در مکتب اهل بیت(ع) عدل، به رعایت استحقاق ها تعریف می شود که باید گفت در این ایده چه چیزی نسبت به رعایت استحقاق ها با دیدگاه نهج البلاغه وجود دارد؟

وی با اشاره به پیش فرض حکمت متعالیه در نظریه عدل شبکه ای گفت: ملاصدرا حکمت متعالیه را گذار از حکمت مشائیه به بهره گیری از هرمباحث ذوقیه و وحیانی تعریف کرده است که باید گفت در نظریه عدل شبکه ای روش و رویکرد حکمت متعالیه در کدام قسمت آشکار شده است.

حجت الاسلام بهروزی لک ادامه داد: سطح بحث مورد نظر آیا فراگیر است یا خیر؟ فرو انسانی است یا فرا انسانی؟ اگر فرمول گفته شده در محضر فرشتگان و عدل خداوند جاری شود، خداوند بر اساس جود و حکمت آفرینش ایجاد کرده است نه بر اساس نیاز بنابراین باید تصریح شود که عدل شبکه ای در امور انسانی اجرا شده است یا تمام موارد؟.

وی با طرح سؤالی مبنی بر جایگاه عقل در صورت اجرای فرمول عدل شبکه ای، بیان کرد: عقل می تواند به تمامی موارد دست پیدا کند و از سوی دیگر در حکمت ما خود پسندگی عقل قبول نیست حال چگونه می خواهید این فرمول را در مکان های مختلف مورد سنجش قرار دهید صرف نظر از آن که در برخی موارد به طور کلی قابل سنجش نیست.

عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) به حدود روایی نظریه عدل شبکه ای اشاره کرد و افزود: اگر حدود روایی نظریه مشخص نشود، این ایده فقط یک ادعا خواهد بود که منجر به اختلاف دیدگاه ها خواهد شد بنابراین نظریه عدل شبکه ای از منظر حدود روایی دارای ابهام است؛ در مجموع این ایده قابل توجه است اما تا این که یک نظریه محسوب شود فاصله دارد.

عادل پیغامی عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق(ع) خاطرنشان کرد: کلمه نظریه برای موارد فراوانی به کار می رود در حالی که از نظر اصطلاحی نظریه محسوب نمی شوند؛ عدالت در ایده عدل شبکه ای به نسبت میان نیازها و بهره برداری از امکانات است که منجر به زمینه سازی رشد مستمر می شود، تعریف شده است که اگر در هر کدام از این عناصر چهارگانه اشتباه صورت گیرد و شخص نیازها، امکانات، اهداف و رشد را متوجه نشود امکان دارد خروجی سیستم از نظر او عادلانه باشد اما از نظر شخص دیگری ظلم، که اگر این مورد قبول باشد ایده عدل شبکه ای نظریه نخواهد بود بلکه یک رابطه است.

وی اضافه کرد: در ایده عدل شبکه ای صرفا یک صورت بدون معنا بیان شده است و آیا تعریف نظریه صورت بدون معنا است؟ اگر چنین است هنگامی که جملات این ایده در دستگاه های فکری دورترین مکاتب فکری قرار گیرند مشاهده می شود که سخن نئوکلایسک ها است به عبارت دیگر با این ایده نمی توان به جنگ نئوکلاسیک ها رفت زیرا آنها نیز قائل به فکر، هدف، رشد و نیاز هستند.

پس از بیان نظرات ناقدان بار دیگر به حجت الاسلام واسطی فرصت داده شد تا به نقدها پاسخ دهد.

حجت الاسلام واسطی با طرح سؤالی مبنی بر چیستی نظریه گفت: در نقدها از نظریه بسیار بحث شد اما گفته نشد که سازه نظریه چیست؟ در زمینه محتوا نیز در هر موردی باید گفته شود که کدام مبانی اشتباه است یا رابطه وجود ندارد.

وی با اشاره به نقد حکمت نیا مبنی بر پسینی یا پیشینی بودن ایده عدل شبکه ای گفت: این مدل پیشینه ای است به دلیل این که مبتنی بر هستی شناسی است اما قدرت تبیین پسینی و خردورزی کردن احکام دینی را نیز دارا است.

معاون پژوهش مؤسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام ادامه داد: همچنین  در زمینه اشتراک منابع باید گفت، اشتراک منابع یک روش برای استفاده از منابع است؛ ایده عدل شبکه ای به صورت برآیندی بوده و در عالم کثرت است که منابع آن متفاوت است و نحوه ارتباطات افراد با یکدیگر بر مدل نیاز سوار است و مدل نیازها، اشتراک منابع را توجیه عقلانی می کند.

گفتنی است، نظریه عدل شبکه ای در نهایت از سوی هیأت داوران با نمره 95 قبول شد./1324/ز۵۰۲/ج