عید فطر؛ روز جشن پیروزی بر هوای نفس

به گزارش خبرگزاری رسا، روز عيد فطر روز بسيار مهمى براى مسلمانان است.[1] نخستين روز ماه شوال[2] که وجود عيد بزرگ اسلامى فطر در ابتداى اين ماه، فضيلت مهمی براى اين ماه به شمار مى آيد.[3]

عید فطر؛ جشن اطاعت

 عید فطر بعد از انجام يك فريضه مهم الهي است؛روزه ماه مبارك رمضان را گرفته ايم و حالا جشن انجام اطاعت خدا را مي گيريم، اين توفيق جشن دارد همچون زماني كه ان شاء الله خداوند كارنامه قبولي اعمال را به همه مي دهد.[4]

حقيقت اين است كه همه مردم جهان براى خود روزهاى شادى خاصى دارند كه آن را عيد مى‏ نامند. لیکن در اسلام، اعياد به‏دنبال اطاعت اوامر مهم الهى قرار دارد.[5]

در عيد فطر، ملت مسلمان بعد از يك ماه روزه داشتن به فرمان خدا و عبادات‏ روزانه و شبانه و بر شيطان پيروز شدن، اين پيروزى را جشن‏ مى‏ گيرند؛ جشن اطاعت‏ فرمان حق.[6]

لذا تعبیر اميرمؤمنان على عليه السلام که مى‏ فرمايد:«إِنَّما هُوَ عِيْدٌ لِمَنْ قَبِلَ اللَّهُ صِيامَهُ وَشَكَرَ قِيامَهُ وَكُلُّ يَوْمٍ لا يُعْصَى اللَّهُ فيهِ فَهُوَ عَيْدٌ[7]؛اين روز (روز عيد فطر) عيد كسانى است كه روزه‏ هاى آنها مقبول و عبادت آنها مورد قبول پروردگار واقع شده است؛ و هر روز كه در آن گناه نكنى روز عيد است.»[8] يك واقعيت است. كسانى كه خداى ‏نكرده اصلًا روزه نگرفته ‏اند و يا روزه ‏هاى آن‏ها آلوده به گناهان و نافرمانى ‏ها بوده و به همين دليل مقبول درگاه حق واقع نشده نمى ‏توانند شاد و خوشحال باشند؛ شادى از آن كسانى است كه طاعاتشان مقبول درگاه حق شده است.[9]

آری جشن‏ و شادمانى به دنبال يك ماه روزه ماه مبارك رمضان، در حقيقت جشن پيروزى بر هواى نفس، و جشن اطاعت‏ فرمان خداست. بنابراين چنين روزى تنها عيد كسانى است كه در انجام اين فريضه بزرگ الهى و درك فلسفه نهايى آن پيروز شده ‏اند، ولى براى روسياهانى كه پاس احترام اين ماه با عظمت و برنامه تعليم و تربيت آن را نگاه نداشتند چيزى جز روز عزا و شرمسارى نيست.[10]

هم چنین با تأمل در روایت نورانی حضرت علی علیه السلام باید گفت بر اساس اين منطق هر روزى كه انسان در آن گناه نكند و از صبحگاهان تا آخر شب از معصيت پروردگار بپرهيزد آن روز، روز عيد او محسوب مى‏ شود و به اين بيان، ما مى‏ توانيم تمام ايام سال را ايام عيد خود قرار دهيم.[11]

عید فطر، روز جشن پیروزی بر هوای نفس

میدان جهاد با نفس‏، به اندازه تمام عمر انسان است، و يكى از بهترين زمانها براى آن ماه مبارك رمضان‏ است، زيرا در اين ماه ديو نفس به راحتى به بند كشيده مى‏ شود،[12]در این بین روزه‏ سمبل مبارزه با هواى نفس‏ است‏.[13] روزه يكى از بهترين روش هاى خودسازى و تزکیه و تهذيب نفس‏،[14] بهترين وسيله براى تقويت ايمان ومبارزه با هوى‏ پرستى است.[15]

در تبیین این مدعا باید گفت كم‏ خورى موجب اسارت نفس‏ و عدم ارتكاب معصيت و عدم هيجان شهوت است.[16] زیرا روزه ‏دار بايد در حال روزه‏ با وجود گرسنگى و تشنگى از غذا و آب ، از لذت جنسى چشم بپوشد، و عملاً ثابت كند كه او همچون حيوان در بند اصطبل و علف نيست، او مى ‏تواند زمام نفس‏ سركش را به دست گيرد، و بر هوس ­ها و شهوات خود مسلط گردد.[17]لذا روزه‏ اراده را قوى و هواى نفس‏ را تحت كنترل نيروى عقل در مى‏ آورد[18]

اینگونه است که  قرآن پس از تشريع روزه ماه مبارك رمضان‏ مى ‏گويد: «لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ؛ تا شايد شما تقوا پيشه كنيد»[19] و به اين ترتيب فلسفه آن را پرهيز از گناه ذكر مى‏ كند كه در پرتو اين رياضت مخصوص اسلامى، تسلّط بر نفس‏ و هوس ‏هاى سركش حاصل مى‏ شود.[20]

هم چنین رسول خدا صلى الله عليه و آله در مورد فلسفه روزه چنين مى ‏فرماید:«انَّ الصَّوْمَ يُميتُ مُرادَ النَّفْسِ وَ شَهْوَةَ الطَّبْعِ الحَيْوانِىِّ...؛روزه‏ هواى نفس‏ و شهوت طبيعت حيوانى را مى ‏ميراند (و طغيان آن را فرو مى‏ نشاند)....»[21]،[22] و یا در حديثى از امام همام، اميرمؤمنان على عليه السلام آمده است كه فرمود: دَواءُالنَّفْسِ الصَّومُ عَنْ الهَوى‏، وَ الْحِمْيَةُ عَنْ لَذّاتِ الدُّنْيا؛ داروى نفس‏ (سركش) روزه‏ گرفتن از هوى و هوس­ ها و پرهيز از لذّات دنيا است.»[23]،[24]

روزه از معدود عباداتى است كه گناه بزرگ ريا و خودنمايى نمى ‏تواند در آن نفوذ كند.[25] لذا تعبير به «جنّة» (سپر) درباره روزه ماه رمضان‏ كه يك وسيله مهم دفاعى در ميدان مبارزه است، به خاطر آن است كه سرچشمه اصلى گناهان وسوسه ‏هاى شيطان و ابزار شيطان، هواى نفس‏ است. هنگامى كه به وسيله روزه، شهوات در كنترل عقل در آيند انسان با اين وسيله دفاعى، از حملات شيطان محفوظ مى‏ ماند.[26]

حال پس از اتمام یک ماه روزه داری  باید گفت عید فطر جشن پيروزي بر لشكر شيطان و هواي نفس و جشن پرورش صفات انساني در وجود انسان است،[27] لذا كسي كه روزه خوار بوده و پشت پا به اين فريضه الهي زد، عيدي ندارد و روز عزاي اوست براي اينكه مي بيند فرصت مهمي از دست رفت و او استفاده نكرد.[28]

عید فطر؛ فرصتی دوباره برای بازگشت به فطرت الهی

شکی نیست که عباداتی از قبیل نماز و روزه‏ و مانند آن، مى ‏تواند ناخالصى‏ هاى انسان را از بين برده، او را به فطرت‏ خويش بازگردانند. قابل توجّه اينكه اين كار بايد در همين دنيا صورت گيرد، زيرا جهان آخرت جاى تزكيه نيست، هر چند خداوند نسبت به بعضى افراد اين كار را مى‏ كند، و با ذوب كردن ناخالصي هايشان در آن روز آنها را روانه بهشت مى‏ كند. امّا اين كار عموميّت ندارد، و مختصّ كسانى است كه لياقت و شايستگى آن را در دنيا پيدا كرده ‏اند. همان‏گونه كه شفاعت شامل همه نمى‏ گردد، و نياز به پيش‏ زمينه‏ هايى دارد كه بايد در دنيا فراهم شود. چرا كه خداوند حكيم است، و حكيم كار بى‏ حكمت انجام نمى ‏دهد.[29]

روزه ماه رمضان‏ كه سپرى در برابر عذاب الهى است، هماهنگ با فطرت‏ انسانى است[30] لذا عید فطر به مناسبت اين كه در پرتو اطاعت يك ماه مبارك رمضان‏ صفا و پاكى فطرى نخستين به روح و جان باز مى‏ گردد، و آلودگى‏ ها كه بر خلاف فطرت‏ است، از ميان مى‏ رود، «عيد» گفته شده است.[31] و از آنجا که  ماه رمضان همچون تصيفه خانه ای است که روح آدمی را پالايش می کند، لذا عيد فطر را نيز به همين دليل جشن می گيريم.[32]

پاداش روزه‌داران در عید فطر چیست؟

بی شک در روز عيد فطر  بندگان درگاه الهی پس از يك ماه روزه و تهجد و عبادت، براى گرفتن پاداش الهى آماده مى شوند.[33]

در این زمینه باید گفت، «دين» در لغت در اصل، به معناى جزا و پاداش‏ است، و به معناى اطاعت‏ و پيروى از فرمان نيز آمده است‏،[34] خداوند در قرآن کریم مى‏ فرمايد: «وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَإِنَّ اللَّهَ شاكِرٌ عَلِيمٌ[35]؛كسانى كه كار نيك به عنوان اطاعت خدا انجام دهند خداوند شاكر و عليم است» آری خداوند در برابر اطاعت‏ و انجام كار نيك به وسيله پاداش‏ نيك از اعمال بندگان تشكر مى ‏كند.[36] از این جهت شخص مطيع و فرمانبردار در برابر اطاعتى كه كرده استحقاق پاداشى دارد.[37]

البته باید گفت اگر خدا براى روزه داران پاداش‏ عمل قائل شده، اين مسأله خود لطف ديگرى است، و گرنه انجام كارهاى نيك سودش به خود انسان باز مى‏ گردد و در حقيقت با اين توفيق بر ميزان بدهكاري هاى او به خداوند افزوده مى‏ گردد.[38]زیرا هدايت او لطف است، و دعوت پيامبرش صلّی الله علیه وآله وسلّم لطفى ديگر، و توفيق اطاعت و فرمانبردارى لطفى مضاعف، و پاداش لطفى است ما فوق لطف![39]

حال  خداوند  پاداش‏ هر عمل نيك و اطاعت‏ از قوانين را ده برابر تعيين نموده، در حالى كه كيفر را براى رعايت عدالت همانند نوع تخلّف و مقدار و تعداد آن قرار داده است‏.[40] این تعبير بيانگر نهايت لطف و فضل الهى بر انسان است كه نيت گناه را بر او مى‏ بخشد، و فعل گناه را بر طبق موازين عدالت جزا مى‏ دهد، ولى در مسير اطاعت‏ هر نيتى حسنه ‏اى است، و هر كار نيكى را بر طبق تفضل پاداش‏ مى‏ دهد، نه بر ميزان عدل، و اين تشويقى است براى انجام اعمال نيك.[41]

اینگونه است که  مردان روزه‏دار و زنانى كه روزه‏ مى‏ دارند، خداوند براى همه آنها مغفرت و پاداش‏ عظيمى فراهم ساخته است.[42] ولى پاداش‏ كسى كه مزاج قوى و نيرومندى دارد با كسى كه مزاج ضعيفى دارد نمى‏ تواند يكسان باشد. اما به راستی پاداش روزه‌داران چیست؟[43]

امام باقر عليه السلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل مى‏ كند كه آن حضرت فرمود:«قال اللَّه تعالى:الصُّومُ لي وَأَنَا أجزِى بِهِ‏؛ خداوند فرمود روزه‏ اختصاص به من دارد و من خود پاداش‏ آن را مى‏ دهم».[44]

هم چنین درباره پاداش روزه‏ داران روايتى است كه شخصى يهودى از رسول خدا پرسيد: چرا خداوند روزه را در امت تو سى روز قرار داده ولى در امت‏ هاى گذشته بيش از آن بود؟ رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند:«إنّ آدَمَ لَمّا أكَل مِن الشَّجَرةِ...؛ وقتى آدم از آن درخت خورد به مدّت سى روز در شكم او باقى ماند و به همين خاطر خداوند در ذريه‏ اش سى روز گرسنگى و تشنگى را قرار داد، و اينكه در شب براى خوردن آزادند به خاطر تفضّلى است كه خداوند در حقّ آنها كرده است و بر امّت من هم سى روز واجب كرد؛ بعد شخص يهودى گفت:[45]،[46]؛ راست گفتى اى محمّد صلى الله عليه و آله؛ پاداش روزه‏ داران چيست؟ رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: هيچ مؤمنى نيست كه براى خشنودى خدا ماه رمضان را روزه دارد جز آنكه خداوند هفت خصلت براى او قرار دهد:1. آنچه از حرام در بدنش باشد آب خواهد شد.  2. به رحمت خدا نزديك شود. 3. كفّاره اشتباه پدرش آدم خواهد بود. 4. خداوند سكرات و سختى مرگ را بر او آسان گرداند. 5. در روز قيامت از گرسنگى و تشنگى در امان خواهد بود. 6. به او ورقه برائت و بيزارى از آتش داده خواهد شد. 7. از خوراكى‏ هاى پاكيزه بهشت به او بخوراند.[47]

شکوه نماز عید فطر؛ نماد وحدت و عزت اسلام

بی تردید نماز عید فطر بسیار مهم است. نماز عید از شعائر مهم اسلام و از مستحبات بسیار مؤکد است. لذا در نماز عید می گوییم: أسألك بحق هذا اليوم الذي جعلته للمسلمين عيدا و لمحمد صلى الله عليه و آله ذخرا و شرفا [و كرامة] و مزيدا؛[48] یعنی خداوندا! این روز را روز عید ما قرار دادی و برای پیغمبر اسلام مایه ی شرف، عزت و عظمت و ذخیره ای برای یوم المعاد و اضافه ای در شکوه و عزت السلام قرار داده ای. آری نماز باشکوه عید سعید فطر مایه ی شرف، عزت و اتحاد امت اسلامی است.[49]

نکاتی در باب زکات فطره

می دانیم که یکی از واجبات در روز عید فطر پرداختن زکات فطره است. در روایت آمده است که این کار دو اثر مهم دارد :یکی این است که روزه های ماه رمضان با این کار قبول می شود.[50]

اثر دیگر این است که انسان را در مقابل خطرات تا سال بعد بیمه می کند. کسانی باید این زکات را پرداخت کنند که زندگی سالشان تأمین است و به اندازه ی هزینه درآمد دارند. اما کسی که درآمدش از هزینه اش کمتر است فقیر شرعی است و می تواند از زکات استفاده کند. مقدار زکات فطره هم حدود سه کیلو گندم یا برنج است.[51]

زمان زکات فطره قبل از حرکت به سمت نماز عید است. قبل از حرکت باید این زکات را یا به فقیر بدهند و یا در صندوق مخصوص جمع آوری این زکات تحویل دهند. اگر فقیر معینی در دسترس نیست می توان به نیّت او کنار گذاشت و بعد به سمت نماز عید حرکت کرد. خداوند در قرآن می فرماید: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى؛[52] یعنی رستگاری و فلاح مخصوص کسانی است که اول زکات فطره را می دهند و تکبیرات مخصوص را گفته بعد به سراغ نماز می روند. (فاء در فَصَلَّى) این ترتیب را می رساند.[53]

 گفتنی است مادامی که در همان شهر نیازمندی وجود دارد نباید زکات فطره را در شهر دیگر خرج کنند.[54]

 زکات فطره مخصوص نیازمندان است.لذا جایز نیست زکات فطره را در غیر مورد آن  مصرف کنند.[55]

 زکات فطره مخصوص همگان است حتی اگر کسی به سبب مسافرت، مرض، بارداری و یا شیردادن به فرزند همه و همه باید زکات فطره را بدهند.[56]

 هنگام دادن زکات فطره لازم نیست که بگویند این زکات فطره است بلکه می توان آن را به صورت هدیه به مستمندان داد.[57]

سخن آخر

در خاتمه باید گفت با توجه به سرمايه معنوي كسب شده در ماه رمضان كه ان شاء الله همراه با پاكي روح و قلب، بخشش گناهان و قوي تر شدن اراده بوده است، تصميم بگيريم با توجه به كلام نورانی حضرت علي علیه السلام که فرمود: «هر روز كه در آن گناه نكنى روز عيد است.»[58]  آن را در تمام ايام سال اجرايي كنيم.[59]

[1] کلیات مفاتیح نوین  ص824.

[2] رساله توضیح المسایل فارسى  ص498.

[3] کلیات مفاتیح نوین  ص819.

[4]بیانات حضرت آيت الله العظمی مكارم شيرازي در رسانۀ ملی؛ شبكه سوم سيما؛ برنامه «چشمه معرفت»؛5/4/1396.

[5] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج‏15 ؛ ص432.

[6] همان؛ ص 433.

[7]  نهج‏البلاغه؛ كلمات قصار؛ حكمت 428.

[8] يكصد و پنجاه درس زندگى (فارسى) ؛ ص92.

[9] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج‏15 ؛ ص433.

[10] يكصد و پنجاه درس زندگى (فارسى) ؛ ص92.

[11] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج‏15 ؛ ص433.

[12] سوگندهاى پر بار قرآن ؛ ص78.

[13] آيات ولايت در قرآن ؛ ص70.

[14] رساله احكام جوانان (پسران) ؛ ص115.

[15] اعتقاد ما ؛ ص104.

[16] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج‏2 ؛ ص379.

[17] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج‏1 ؛ ص162.

[18] اخلاق در قرآن ؛ ج‏1 ؛ ص346.

[19]  سوره بقره؛ آيه 179.

[20] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص268.

[21]  بحارالانوار، ج 93، ص 254.

[22] اخلاق در قرآن ؛ ج‏1 ؛ ص345.

[23] غررالحکم؛ ح شماره 5153.

[24] اخلاق در قرآن ؛ ج‏1 ؛ ص263.

[25] رساله احكام جوانان (پسران) ؛ ص115.

[26] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج‏4 ؛ ص624.

[27] بیانات حضرت آيت الله العظمی مكارم شيرازي در رسانۀ ملی؛ شبكه سوم سيما؛ برنامه «چشمه معرفت»؛5/4/1396.

[28] همان.

[29] سوگندهاى پر بار قرآن ؛ ص88.

[30] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج‏4 ؛ ص619.

[31] لغات در تفسير نمونه ؛ ص391.

[32] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی دررسانه ملی؛ شبکه سوم سیما؛27/4/1394.

[33] کلیات مفاتیح نوین  ص824.

[34] لغات در تفسير نمونه ؛ ص229.

[35] سورۀ بقره؛آیۀ158.

[36] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج‏1 ؛ ص142.

[37] تفسير نمونه ؛ ج‏6 ؛ ص67.

[38] همان ؛ ج‏22 ؛ ص218.

[39] همان.

[40] قرآن و آخرين پيامبر : تجزيه و تحليل مستدل و گسترده اى درباره عظمت و اعجاز قرآن از دريچه هاى گوناگون ؛ ص270.

[41] تفسير نمونه ؛ ج‏26 ؛ ص229.

[42] همان ؛ ج‏17 ؛ ص307.

[43] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج‏9 ؛ ص267.

[44]  جامع احاديث الشيعة، ج 9، ص 94.

[45] وسائل الشيعه، ج 7، ص 172؛ و بحارالانوار، ج 96، ص 369؛ و خصال، باب السبعه.

[46]  گفتار معصومين(ع) ؛ ج‏2 ؛ ص129.

[47] همان ؛ ص130.

[48] اقبال، سید بن طاووس، ص 289.

[49] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ تفسیر قرآن ؛ شبستان امام خمینی(ره)؛حرم حضرت معصومه (س)؛19/5/1392.

[50] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ تفسیر قرآن ؛ شبستان امام خمینی(ره)؛حرم حضرت معصومه (س)؛14/5/1392.

[51] همان.

[52] سورۀ اعلی؛آیۀ14و15.

[53] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ تفسیر قرآن ؛ شبستان امام خمینی(ره)؛حرم حضرت معصومه (س)؛19/5/1392.

[54] همان.

[55] همان.

[56] همان.

[57] همان.

[58] نهج‏ البلاغه؛ كلمات قصار؛ حكمت 428.

[59] بیانات حضرت آيت الله العظمی مكارم شيرازي در رسانۀ ملی؛ شبكه سوم سيما؛ برنامه «چشمه معرفت»؛5/4/1396.

/۱۳۲۳/د۱۰۲/ج۱