رسالت و کارکردهای طلاب علوم دینی از منظر آیت الله مکارم

به گزارش خبرگزاری رسا، يكى از بزرگترين افتخارات ما مسلمانان اين بوده و هست كه اسلام طلب  علم  را فريضه دانسته، و فرا گرفتن علوم را بر هر فرد مسلمان در حدود استعدادش لازم شمرده بلكه تعليم و تعلّم را هر دو واجب دانسته است.[1]

لذا  عظمت مقام علم و عالمان از جمله شعارهاى اساسى اسلام  است؛[2]حقیقت طلب  علم نیز به معنى دانستن يك مشت اصطلاحات يا روابط مادى در ميان اشياء، و به اصطلاح «علوم رسمى» نيست، بلكه منظور از آن کسب معرفت و آگاهى خاصى است كه انسان را به «قنوت» يعنى اطاعت پروردگار، و ترس از دادگاه او و اميد به رحمت خدا دعوت مى كند،[3]

در این بین، حوزه علميّه قم پس از انقلاب شكوهمند اسلامى با پرورش طلّاب  و علماى مسئول و برجسته و تربيت نويسندگان برجسته و محققين نامدار،  مبلغان و گويندگان دانشمند و محقّق براى نيازهاى داخل و خارج از كشور؛ گام اساسی در ارتقا و هدايت جامعه به سوى تعالى  و تكامل  برداشته است[4]كه شرح آن در اين مختصر نمى گنجد.[5]

با همۀ این تفاسیرباید دانست رسالت و مسئولیت طلّاب به گونه ای است که علاوه بر آنکه به وظایف خود عمل می­کنند همگان حتّى مردم  عادى نیز باید بتوانند از آن بهره ببرند.[6]

طلاب علوم دینی و ضرورت خودسازی و تزکیه نفس

هر انسانى در هر درجه اى از كمال باشد نباید به آن بسنده کند، بلکه باید  پيوسته به سوى كمالى بالاتر و مقاماتى والاتر حركت كند، بر علم  و عمل خود بيافزايد و در خودسازى و تهذيب  نفس، پيش برود. بديهى است هر قدر ايمان ، عمل ،معرفت و اخلاق كامل تر باشد، به همان اندازه، سهم انسان از مواهب معنوى و مادّى الهى در آن سرا، بيشتر است.[7]

از سوی دیگر تا انسان تهذيب  نفس  و خودسازى نكند به علم صحيح راه نمى يابد.[8]لذا عالمان بايد قدوه و اسوه باشند و راه تهذيب  نفس  و اصلاح جامعه را به مردم نشان دهند و جاهلان نيز بايد از نور علم  عالمان بهره گيرند و در مسير اصلاح خويش و جامعه خود باشند.[9]

با این تفاسیر طلاب حوزه که از نظر علمی خود را به امام باقر و صادق علیهما السلام وابسته می دانند و از نظر قیام خود را سربازان امام زمان(عج) می دانند. هر قدر که درس خوانده می شود و سواد انسان بیشتر می شود باید توجه بیشتر به خدا، تقوا، انصاف، معرفة الله در ما بیشتر شود؛ علمی که با تقوا و معرفت همراه باشد دارای ثمرات است. وای بر حال کسی که یک روزش بدتر از دیروز باشد و یا روزی بر او بگذرد و علم و تقوای او بیشتر نشده باشد.[10]

مراقبت اخلاقی و رفتاری؛ منشور تربیتی طلاب

«مراقبه» از ماده «رَقَبَه» به معنى «گردن»، گرفته شده و از آنجا كه انسان به هنگام نظارت و مواظبت از چيزى گردن مى كشد، و اوضاع را زير نظر مى گيرد، اين واژه بر معنى نظارت و مواظبت و تحقيق و زير نظر گرفتن چيزى، اطلاق شده است.[11]

اين واژه در تعبيرات علماى  اخلاق در مورد «مراقبت  از خويشتن» به كار مى رود، و مرحله اى است بعد از «مشارطه» يعنى انسان بعد از عهد و پيمان با خويش براى طاعت فرمان الهى و پرهيز از گناه بايد مراقب پاكى خويش باشد، چرا كه اگر غفلت كند، ممكن است تمام شرط و پيمانها به هم بريزد.[12]

لذا مراقبت از اعمال و اخلاق خويش بودن، و نظارت دقيق بر آن داشتن، و توجه  همه روزه و در همه حال و در هر جا، به كارهايى كه از وى سر مى زند،[13]موجب می شود بطور مداوم مراقب خود باشد كه اين پيمان الهى شكسته نشود، و درست همانند طلبكارى كه از همپيمانانش مطالبه پرداخت ديون مى كند، از نفس خويش مطالبه وفاى به اين عهد الهى را بنمايد.[14]

از آنجا که امروزه ابزار فسادهای اخلاقی و فرهنگی زیاد شده و از در و دیوار مفاسد اخلاقی می‌بارد و  گسترش فناوری‌های نوین، امکان انتقال ناهنجاری‌های و مفاسد را بسیار آسان کرده و تهدیدات بسیاری را به دنبال دارد.[15] لذا طلاب باید از مجالس آلوده به گناه و کسانی که آن‌ها را از راه خدا بازمی‌دارند، دوری کنند و همواره به یاد خدای متعال بوده و به دیگران کمک کنند، تا رستگار شوند.[16]

هم چنین  طلاب جوان باید نسبت به اقامه نماز اول وقت اهتمام جدی داشته باشند؛ این افراد نباید در کمک‌رسانی به دیگران از هیچ اقدامی دریغ کنند؛ پرهیز از دوستان ناباب یکی دیگر از مباحث مهم است که باید مورد توجه طلاب قرار گیرد چرا که دوستان ناباب انسان را از مسیر درست دور می‌کنند.[17]

در این زمینه باید گفت طلاب باید از مجالس آلوده پرهیز کنند،غیبت و موسیقی حرام آسیب‌هایی است که در برخی از مجالس قابل مشاهده است.[18] باید مراقب مسائل اخلاقی طلاب بود که در معرض خطر هستند، دشمنان نیز با اجرای توطئه نفوذ در پی این مسأله هستند تا  آبروی دین و حوزه و طلاب را ببرند که این موضوع ضرورت هوشیاری حوزه علمیه را می طلبد.[19]

بنابراین طلاب که نخبگان مؤمنین هستند باید مراقب خانواده و اقربای نزدیک خود باشند و در محله و کوچه ی خود ممتاز و دارای صفات اخلاقی باشند و با عمل این نکات را اجرا کنند.[20] البته تحقق این امور منوط به توجه مستمر به بزرگی خداوند متعال است که  از جمله راهکارهای تعالی طلاب  محسوب می شود زیرا یاد خداوند متعال سبب آرامش دل‌هاست.[21]

تقویت بنیه علمی و اعتقادی طلاب؛ ضرورتی انکار ناپذیر

یكى از ويژگيهاى متقين ثبات و استوارى آنها بر دين است، دينى كه مجموعه اى از اعتقادات و اعمال است، اطلاق  «قوّةً فى دين»[22] نشان مى دهد كه هم نيروى قلبى و هم نيروى بدنى خود را در مسير دين به كار گرفته اند، هم از نظر اعتقادى  و قلبى بر دستورات دين ثابت قدمند، و هم از نظر عمل به فرامين آن، و از اين رو تشكيك مشكّكان و خدعه حيله گران در آنها كارگر نيفتد و همچون زمين سخت در برابر سخن آنها غيرقابل نفوذند، آنها از سخن بى خردانى كه مى خواهند آنها را از دين و مكتبشان منحرف كنند متأثر نشده و تحت تأثير قرار نمى گيرند. و معمولا اين حالت براى علماء حاصل مى شود زیرا  از اوصاف پرهيزگاران عالم  بودن آنها است كه علم به مسئله اى اگر پيدا كردند، سعى دارند با قوت و نيرو بر علم خود استقامت كنند، و آن را به مرحله عمل رسانند.[23]

اینگونه است که در  گذشته، علوم شرعى يعنى علم كلام، علم اخلاق و علم احكام، از هم جدا نبود و عالم  و فقيه دينى به كسى گفته مى شد كه از اعتقادات و اخلاقيات و فروع فقهى يكجا و در زمان واحد، آگاهى داشته باشد.[24] لذا فقیه  كسى است كه در مجموعه دين از فهم دقيق و بصيرت لازم برخوردار باشد، خواه در شاخه مسائل اعتقادى  يا اخلاق يا مسائل فرعى عملى.[25]

بی تردید تفقه در دين، سبب انذار قوم و در نهايت، پذيرش آنان مى شود و قطعاً چنين هدفى با صرف آشنايى با مسائل حلال و حرام، بدون شناخت مبدأ و معاد و مسائل اخلاقى تأمين نمى گردد.[26] لذا  باید پایه های علمی طلاب درباره مسائل اعتقادی تقویت شود. [27]به ویژه آنکه گروه‌های زیادی حتی در قم مشغول شبهه‌افکنی هستند تا افراد را منحرف کنند، آنها با شبهه‌افکنی به دنبال مقاصد خود هستند و باید مراقب باشیم نکند این آسیب‌ها به طلاب سرایت کند.[28]

به عنوان نمونه انتظار می رود  طلاب  به مسائل مربوط به مقابله با تروریست ها و تکفیری ها به صورت علمی وارد عمل شوند، زیرا ۸۰ سند وجود دارد که وهابی ها دعوت به کشتار و متهم به شرک می کنند  و این افکار داعش پرور بوده است؛ در کلمات ابن تیمیه و عبدالوهاب ریشه این مسائل وجود دارد، در کتب درسی آموزش می دهند که خون زائران حلال است!، لذا باید با رویکرد فکری و نظری در برابر هجمه های دشمنان بایستیم و برنامه ها را به پیش ببریم.[29]

آری اوّل بايد پايه ها و زيربناها را مستحكم كرد، [30]سپس مدارس و دانشگاهها را به مسائل اعتقادى  مجهز نمود و  پايه هاى اصول اعتقاداتشان را تقويت  کرد، سپس به مسائل عملى آنها پرداخت، كه در اين صورت همچون رسول خدا صلى الله عليه و آله به راحتى بر دشمن غلبه خواهيم كرد و پياده كردن احكام دين در سايه حكومت اسلامى كار سختى نخواهد بود.[31]

با این تفاسیر معتقدیم تا  پايه هاى اعتقادى  مردم مستحكم نباشد مردم نه به ميدان جهاد مى روند، نه رغبتى نسبت به انجام واجبات خواهند داشت، و نه انگيزه اى براى ترك گناهان و محرّمات. لذا معتقديم در عصر ما نيز براى مبارزه با مفاسد اجتماعى، اقتصادى، نظير بى حجابى، بدحجابى، افراط و تفريطها، اسراف و تبذيرها، رباخوارى و رشوه خوارى و مانند آن، بايد پايه هاى عقيدتى مردم را محكم كرد. نبايد فشارها را فقط متوجّه دادگاهها، جريمه ها، مجازاتها و اجراى حدود و مانند آن كرد، بلكه علاوه بر اين كارها، بايد در بخش فرهنگى و تقويت  اعتقادات مردم نيز سرمايه گذارى كرد.[32]

مباحثه؛ فضیلت فراموش شده

 باید سنت‌های تحصیلی در حوزه از جمله مباحثه حفظ گردد؛ مباحثه و پیش مطالعه و مطالعه پس از درس از سنت‌های بسیار خوب و تاثیرگذار در حوزه‌های علمیه است و طلاب نباید از آن غفلت کنند.[33]

اهتمام به تدریس در دوران طلبگی

بی تردید اهتمام به تدریس از اوائل طلبگی، سنتی حسنه است؛ در حوزه‌های عملیه شاگردان درس بالا استادان دروس مقاطع پایین‌تر هستند و این فواید و امتیازات بسیاری برای حوزه‌های علمیه داشته و دارد.[34]

انسان با تدریس می‌تواند دقیق‌تر از همیشه مطالب سطوح و کتب درسی را یاد بگیرد؛[35] دليل آن روشن است؛ هنگامى كه عالم تدريس مى كند و شاگردانى پرورش مى دهد علم و دانش او درون فكرش راسخ تر و قوى تر مى شود و اى بسا شاگردان سؤال و اشكالى كنند و در پرتو آن بر علم او افزوده گردد و ما تجربه كرده ايم براى پرورش علم هيچ چيز بهتر از تدريس نيست؛ مطالعه، درس  خواندن و مباحثه  كردن خوب است ولى تدريس اثر قوى ترى دارد.[36] لذا باید این مسائل مهم به طلاب گوشزد شود.[37]

پاسخگویی به شبهات روز در فضای مجازی ؛رسالت مهم طلاب

طلاب باید به مسائل روز و نیازهای زمان و پاسخ به شبهات اعتقادی که از سوی مغرضان به ویژه در فضاهای مجازی القاء می شود آشنا گردند.[38]عالمی که نتواند پاسخگو و حل کننده مشکلات باشد فایده ای ندارد؛ باید طلاب از آسیب های فضای مجازی آگاه باشند و راهکار مقابله را بدانند.[39]

بدیهی است لزوم ورود طلاب در فضای مجازی و نحوه ارتباط‌گیری با آن‌یکی از عرصه‌هایی است که باید آن را به طلاب آموزش داد ؛ همچنین مشکلات جوانان و نحوه ارتباط‌گیری با جوان‌ها را به طلاب آموزش داد چراکه امروز جوانان مورد هجمه‌های سنگین دشمنان هستند. [40]

لذا باید در کنار تدریس فقه و اصول، نیازها در نظر گرفته شود به ویژه شبهات باید پاسخ داده شوند، بسیاری از شبهات قدیمی هستند اما لباس تازه ای بر آن پوشانده اند؛ درست است که درس های معمولی باید خوانده شود؛ اما پاسخ به شبهات ضروری است.[41]

نباید فراموش کرد پیامبر(ص) طبیبی سیار بود و داروی لازم را به مردم می داد؛ اطبای روحانی نیز باید این گونه باشند و مشکلات مردم را حل کنند،[42] آری همانگونه که معجزات انبیا متناسب با علوم و مسائل آن زمان بوده است، امروزه نیز تربیت طلاب باید بر اساس نیازهای روز باشد.[43]

نکته دیگر این است که ما باید جلوتر از زمان حرکت کنیم ؛ رمز موفقیت امام راحل رحمه الله علیه این بود که از زمان جلوتر حرکت می کرد تا مخالفین می آمدند نقشه ای درست کنند خنثی می شد و انقلاب ما جلوتر حرکت می کرد. جلوتر از زمان رفتن یعنی اینکه  پیش بینی کنید چه نقشه هاو توطئه هایی ممکن است طراحی شود از حالا برای آن نقشه آماده باشید، چه شبهاتی ممکن است مطرح کنند برای آن شبهات آماده باشید، باید جلوتر از زمان حرکت کرد تا اینکه ما بتوانیم با وجود این مخالفان، واقعا بر آنها مسلط باشیم.[44]

قلم و بیان؛ دو سلاح مهم برای طلاب علوم دینی

طلبه‌ها باید به دو سلاح قلم و بیان مسلح شوند تا بتوانند در جامعه کارکرد داشته باشند و سخن خود را به گوش مخاطبان خود برسانند. [45]

عالِم و دانشمند نبايد خاموش  و ساكت  باشد، بلكه بايد سخنور و گويا باشد، و آنچه را مى داند در اختيار مردم نهاده و به هدايت خلق اللَّه بپردازد. بايد از سلاح قلم استفاده كند،عالم بايد در مقابل كژى ها و شرور و آفات معنوى و دينى سكوت اختيار نكند، بلكه با تمام توانش با آن بجنگد و علم و آگاهى خويش را ابراز نمايد.[46]

لذا سعی کنید طلاب را با قلم و بیان آشنا کنید، هر طلبه باید به این دو ابزار مهم توجه لازم را داشته باشد، عالمی که نتواند حرف بزند و بنویسد امروز نمی تواند رسالت خود را به درستی انجام دهد، هرچند کوه علم باشد. لازم نیست همه منبری و نویسنده باشند، منتهی باید به قلم و بیان آشنا باشند تا بتوانند در عصر کنونی مسؤولیت خود را به خوبی انجام دهند.[47]

رسالت امروز طلاب جهاد علمی است

باید اذعان نمود  در مکتب اسلام، فراگیری علوم دینی همانند جهاد بوده جایگاه طالبان علم با مجاهدان راه خدا در یک ردیف قرار گرفته است؛ بنابراین رسالت امروز طلاب جهاد علمی است.[48]

ازآيه نَفْر:«فَلَوْلا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ؛[49] چرا از هر گروهی از آنان، طایفه‌ای کوچ نمی‌کند »؛ که كوچ كردن را براى تحصيل علم واجب شمرده شده است؛، [50]استفاده می شود  جهاد علمی از جهاد نظامی بالاتر و با ارزش‌تر است و همیشه باید افرادی باشند تا در دین تفقه پیدا کنند.[51] لذا  جهاد علمی از مقامات شهدا و مجاهدان بالاتر است؛ از این رو کسانی که در جهاد علمی شرکت دارند باید خوشحال باشند که چنین توفیقی دارند.[52]

هجرت و تبلیغ ؛مهمترین رسالت طلاب علوم دینی

روحانیون و طلاب رسالت مهمی در تبلیغ گسترده ارزشهای دینی و انقلابی دارند تا بتوانند دشمنان را از خیال باطلی که در نابودی جهان اسلام دارند پشیمان سازند و آن ها را به نابودی بکشانند.[53]

تبليغ يكى از افتخارات حوزه علميه قم است كه گروههاى زيادى از طلاّب علوم دينى براى اين امر اقدام كرده و در داخل و خارج از كشور به آن مشغول مى شوند.[54]

لیکن یکی از مهم‌ترین مشکلات حوزه، تمرکز طلاب در شهر قم است و دائماً به آن اضافه شده و مهاجرت کمتر صورت می‌گیرد و بخشی از مسئولیت برای رفع این مشکل بر عهده مرکز خدمات است.[55]

برای تحقق این امر خطبا و مبلّغان باید به مناطق دور و نزديك رفته و پيام اسلام را به مردم برسانند و اين از بركات حوزه علميّه است تا «لينذروا قومهم إذا رجعوا إليهم؛[56]و به هنگام بازگشت بسوی قوم خود، آنها را بیم دهند؟!» حاصل شود.[57]

هم چنین اگر طرحی اندیشیده شود که برای حضور طلبه در قم حدی گذاشته شود که پس از این مدت در صورت اشتغال نداشتن به تدریس یا تحقیق از قم هجرت کنند ما حاضریم از این طرح حمایت کنیم.[58]

ما حمایت خود را نسبت به هجرت طلاب از قم و تبلیغ در مناطق مختلف کشور اعلام کرده‌ایم و هم اکنون نیز به کسانی که هجرت کنند شهریه بیشتری پرداخت می‌کنیم.[59]

سخن آخر

در خاتمه باید گفت: طلاب و فضلای حوزه های علمیه،باید شبانه روز برای نعمتی که خداوند به آنان داده شکرگذار باشند، زیرا طلبگی نعمتی است که نصیب هرکس نمی‌شود، افراد بسیاری هستند که به دنبال بدست آوردن موقعیت امروز شما طلاب هستند، ولی سعادت رسیدن به این جایگاه را ندارند.[60]

کار برای رضای خدا، نظم ، مطالعه ، مباحثه منظم و نوشتن همراه با برنامه ریزی و استقامت در یادگیری علوم... از جمله رموز موفقیت طلاب و علمای سلف است که همه باید به آن اهتمام داشته باشند.[61]

 

[1] جلوه حق بحثى پيرامون( صوفيگرى) در گذشته و حال ؛ ص57.

 

[2] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج 4 ؛ ص214.

[3] همان.

[4] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 1 ؛ ص661.

[5] همراه زائران قم و جمكران ؛ ص55.

[6] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى ؛ ص22.

[7] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 3 ؛ ص500.

[8] تفسير نمونه ؛ ج 9 ؛ ص360.

[9] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 14 ؛ ص357.

[10] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛مسجد اعظم قم؛http://www.eshia.ir.

[11] اخلاق در قرآن ؛ ج 1 ؛ ص249.

[12] همان.

[13] همان؛ ص252.

[14] همان.

[15] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار نمایندگان دوره هفتم مجمع نمایندگان طلاب و فضلای حوزه علمیه قم ؛27/2/1393.

[16]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمعی از طلاب مدرسه علمیه امام صادق(ع) بجنورد؛ مدرسه علمیه امیرالمؤمنین(ع) قم؛15/12/1395.

[17] همان.

[18] همان.

[19]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیر مدرسه علمیه بقیه الله تهران؛18/4/1396.

[20] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛مسجد اعظم قم؛24/10/1393.

[21] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمعی از طلاب مدرسه علمیه امام صادق(ع) بجنورد؛ مدرسه علمیه امیرالمؤمنین(ع) قم؛15/12/1395.

[22] نهج البلاغه، خطبه 193.

[23] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج 2 ؛ ص137.

[24] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 1 ؛ ص36.

[25] همان ؛ ص34.

[26] همان.

[27] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیر مدرسه علمیه بقیه الله تهران؛18/4/1396.

[28] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار نمایندگان دوره هفتم مجمع نمایندگان طلاب و فضلای حوزه علمیه قم ؛27/2/1393.

[29] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیر مدرسه علمیه بقیه الله تهران؛18/4/1396.

[30] سوگندهاى پر بار قرآن ؛ ص556.

[31] داستان ياران: مجموعه بحث هاى تفسيرى حضرت آيت الله العظمى مكارم شيرازى (مدظله) ؛ ص293.

[32] سوگندهاى پر بار قرآن ؛ ص556.

[33] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار نمایندگان دوره هفتم مجمع نمایندگان طلاب و فضلای حوزه علمیه قم ؛27/2/1393.

[34] همان.

[35] همان.

[36] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 13 ؛ ص194.

[37] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار نمایندگان دوره هفتم مجمع نمایندگان طلاب و فضلای حوزه علمیه قم ؛27/2/1393.

[38] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیر حوزه های علمیه ؛2/5/1395.

[39] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیر مدرسه علمیه بقیه الله تهران؛18/4/1396.

[40] همان.

[41] همان.

[42]  همان.

[43] همان.

[44] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس و اعضای دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم و خراسان؛29/5/1396.

[45]  بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیر مدرسه علمیه بقیه الله تهران؛18/4/1396.

[46] سوگندهاى پر بار قرآن ؛ ص260.

[47] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار نمایندگان دوره هفتم مجمع نمایندگان طلاب و فضلای حوزه علمیه قم ؛27/2/1393.

[48] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمعی از طلاب حوزه علمیه خراسان؛3/6/1393.

[49] سورۀ توبه؛ آیۀ122.

[50] پيام قرآن ؛ ج 10 ؛ ص249.

[51]  بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیر مدرسه علمیه بقیه الله تهران؛18/4/1396.

[52] همان.

[53] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی درکنگره بزرگداشت شهدای روحانی مدافع حرم ؛مدرسۀ علمیه امام موسی کاظم (ع)؛8/7/1395.

[54] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛مسجد اعظم قم؛16/10/1386.

[55] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیر مدرسه علمیه بقیه الله تهران؛18/4/1396.

[56] سورۀ توبه؛آیۀ122.

[57] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛مسجد اعظم قم؛6/12/1386.

[58] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیر مدرسه علمیه بقیه الله تهران؛18/4/1396.

[59] همان.

[60] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمعی از طلاب حوزه علمیه خراسان؛3/6/1393.

[61] همان.

/۱۳۲۳/۱۰۳/ص